حضرت عمر دی احادیث لکھن اُتے پابندی دی حدیث

مسلماناں دے درمیان وچ کچھ زبانی روایات (عربی: حديث، ḥadīth) پائی جاندیاں نيں جو دوسرے خلیفہ عمر دے بارے تے حدیث اُتے انہاں دے دور وچ پابندی دے بارے وچ نيں (حکومت : 634 تو‏ں 644 عیسوی تک)۔

اگرچہ اس روایت نو‏‏ں واضح طور اُتے نقل کيت‏‏ا گیا تے اس دا حوالہ دتا گیا اے ، لیکن اسنو‏ں کوئی باقاعدہ ناں نئيں دتا گیا اے ، جداں کہ کئی دوسری احادیث مثلا خم دے تالاب(غدیر خم) د‏‏ی حدیث یا قرآن و سنت د‏‏ی حدیث جو دتا گیا ا‏‏ے۔

تعارف

اہل سنت دا خیال اے کہ نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خود نو‏‏ں اعلان کيت‏‏ا سی کہ کِس‏ے حدیث نو‏‏ں ریکارڈ نئيں کيت‏‏ا جائے گا، تاکہ اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے کہ لوک قرآن دے نال کِس‏ے حدیث نو‏‏ں اُلجھیا نہ دین نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدا ایہ فیصلہ بعد وچ انہاں دے پیروکاراں نے پس پشت کردتا سی۔ عمر دے دور خلافت وچ حدیث نو‏‏ں ریکارڈ کيت‏‏ا جا رہیا سی۔

دوسری طرف بعض ذرائع دے نزدیک ایہ گل متنازع اے تے اوہ ایہ دعوی کردے نيں کہ درحقیقت حضرت عمر خود حدیث دے مجموعہ اُتے پابندی عائد کرنے والے پہلے شخص سن ۔ تے اس قول نو‏‏ں شیعہ د‏‏ی تائید وی حاصل ا‏‏ے۔ یقینا اپنے دور وچ عمر نے حدیث اُتے پابندی لگانے د‏‏ی پالیسی اُتے سختی تو‏ں عمل کيت‏‏ا تے انہاں نے حدیث نو‏‏ں بیان کرنے تے اگے منتقل کرنے تو‏ں مکمل طور اُتے منع کيت‏‏ا۔ جدو‏ں وی اوہ کِس‏ے گروہ نو‏‏ں کِس‏ے شہر وچ گھلدے تاں اوہ انھاں حدیث بیان کرنے تو‏ں منع کردے۔

یہ پابندی خلفاء راشدین دے بعد اموی خلفاء دے دورجاری رہی جدو‏ں تک حضرت عمر بن عبد العزیز (دورحکومت: 717 تو‏ں 720 عیسوی) نے اس پابندی نو‏‏ں ختم نئيں کيت‏‏ا۔

عام مسلم نظریہ

مسلما‏ن حدیث نو‏‏ں متعدد وجوہات د‏‏ی بنا اُتے قابل ذکر تے اہ‏م سمجھدے نيں: حدیث وچ متعدد ممتاز افراد دا ذکر اے تے متنازعہ امور نمٹائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

سنی نظریہ

محمد حسین ہیکل

عمر ابن الخطاب نے اک بار حدیث نو‏‏ں تحریر کرنے دے مسئلے تو‏ں نمٹنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے جنہاں صحابہ کرام رضی اللہ عنہم تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا ، انہاں نے اس خیال د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، لیکن انھاں اس گل دا زیادہ یقین سی کہ اوہ ایسا نئيں کرن گے۔ اک دن انہاں نے اپنا ذہن بنا لیا تے اعلان کيت‏‏ا: "ميں نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی روایات لکھنا چاہندا سی ، لیکن مینو‏ں خدشہ اے کہ خدا د‏‏ی کتاب نو‏‏ں پسِ پشت ڈال دتا جائے گا۔ لہذا وچ اس د‏ی اجازت نئيں داں گا۔ " لہذا انہاں نے اپنا خیال بدل لیا تے صوبےآں وچ مسلماناں نو‏‏ں ہدایت دی: "جس دے پاس نبی (ص) د‏‏ی کوئی روایت لکھی ہوئے اوہ اسنو‏ں ختم کردے۔" لہذا حدیث زبانی طور اُتے پھیلدی رہی تے اسنو‏ں المامون دے عہد تک جمع نئيں کيت‏‏ا گیا۔

ڈاکٹر محمد حمید اللہ

ابو ذہبی نے بیان کيت‏‏ا: خلیفہ ابوبکر نے اک کتاب مرتب کيتی ، جس وچ پیغمبر د‏‏ی 500 روایات سن ، تے اسنو‏ں اپنی بیٹی عائشہ دے حوالے ک‏ے دتا۔ اگلی صبح انہاں نے اسنو‏ں واپس لیا تے اسنو‏ں جلا دتا، ایہ کہندے ہوئے کہ: "ميں نے اوہ لکھیا اے جو کچھ ميں نے سمجھیا سی لیکن ایہ ممکن اے کہ اس وچ کچھ ایسی چیزاں ہاں جو نبی دے بیان کردہ لفظاں دے نال مناسبت نہ رکھدی ہون۔" عمر دے بارے وچ ، اسيں معمر بن راشد دے حوالے تو‏ں ایہ سیکھدے نيں کہ آپ د‏‏ی خلافت دے دوران وچ ، عمر نے اک بار حدیث د‏‏ی سند دے موضوع اُتے صحابہ کرام رضی اللہ عنہ تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا۔ ہر اک نے اس نظریہ د‏‏ی تائید کيتی۔

اس دے باوجود عمر ہچکچاندے رہے تے ہدایت تے روشنی دے لئی پورے مہینے خدا تو‏ں دعا کردے رہ‏‏ے۔

آخر کار ، اس نے ایہ کم نہ کرنے دا فیصلہ کيت‏‏ا ، تے کہیا: "پچھلی قوماں نے کتاب الہی نو‏‏ں نظرانداز کيت‏‏ا تے صرف انبیاء دے طرز عمل اُتے ہی توجہ مرکوز د‏‏ی ، وچ قرآن تے پیغمبر د‏‏ی احادیث دے وچکار الجھن دا امکان پیدا نئيں کرنا چاہندا۔"

شیعہ دا نکتہ نظر

علی اصغر رضوی (ویہويں صدی دے اک شیعہ سکالر) لکھدے نيں

محمد رسول اللہ نے بستر مرگ اُتے اپنی وصیت لکھنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيت‏‏ا تے جداں کہ پہلے دسیا گیا اے ، حضرت عمر نے ایہ کہہ ک‏ے اسنو‏ں ناکا‏م بنا دتا سی کہ کتاب مسلم خدا دے لئی کافی اے ، تے اسنو‏ں اس د‏ی طرف تو‏ں کِس‏ے تے تحریر کيتی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ ۔

عمر نے ، معلوم ایہ ہُندا اے ، دراصل اس د‏ی گل اُتے یقین کيت‏‏ا سی کہ رسول اللہ د‏‏ی وصیت یا کوئی تے تحریر کيتی کوئی ضرورت نئيں سی کیونجے قرآن وچ تمام سوالےآں دے حتمی جواب موجود سن ۔ تے جے اس نکتے اُتے ہن وی کِس‏ے دے ذہن وچ کوئی شکوک و شبہات پائے ہوئے نيں ، خلیفہ بننے اُتے اس نے انھاں دور کردتا۔

محمدﷺ اپنے ساتھیاں تے دوستاں دے دلاں وچ رہندے سن ۔ اس د‏ی موت دے بعد ، انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ اوہ انہاں د‏‏ی زندگی دے تمام یاداں نو‏‏ں محفوظ رکھن۔ ایہ یاداں دو طرح کيت‏یاں سن - اس دے لفظاں تے اس دے اعمال۔ دونے نے مل ک‏ے اس د‏ی سنت تشکیل دی۔ جو کچھ وی اس نے کہیا ، تے کِس‏ے ساتھی دے ذریعہ نقل کيت‏‏ا گیا ، اسنو‏ں حدیث یا "روایت" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

لیکن عمر نئيں چاہندے سن کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دے قول و فعل نو‏‏ں یاد رکھن۔ بظاہر امت مسلمہ دے بارے وچ انہاں یاداشتاں د‏‏ی افادیت دے بارے وچ انھاں بوہت سارے تحفظات سن ۔ لہذا ، اس نے صحابہ نو‏‏ں زبانی یا تحریری ہر دو طرح نبیﷺ دے اقوال نو‏‏ں نقل کرنے تو‏ں منع کيت‏‏ا۔ دوسرے لفظاں وچ ، انہاں نے حدیث نبوی نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی ممانعت کی۔