حافظ محمد گوندلوی

حافظ محمد محدث گوندلوی رحمہ اللہ جید عالم دین تے بلند پایہ مصنف،مدرس تے مبلغ سن ۔ تمام علوم اسلامیہ وچ بحر پیکراں سن ۔ تفسیر ، حدیث،فقہ، اصول فقہ ، فقہ الحدیث ،تریخ وسیر، اسماء الرجال، لغت، عربیت، معانی وبیان، فرائض، فلسفہ، منطق،علم کلام تے صرف ونحو اُتے یکساں قدرت حاصل تھی۔طب اسلامی وچ وی مہارت حاصل سی۔

حافظ محمد گوندلوی ﷫ اپنے وقت دے امام سن ۔ انہاں د‏‏ی تدریس تے تالیف دے میدان وچ نمایاں خدمات ني‏‏‏‏ں۔ آپ دا مطالعہ بہت وسیع تے فکر وچ انتہائی گہرائی سی ۔ انہاں دے حافظے د‏‏ی پختگی د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک انہاں نو‏ں چلدی پھردی لائبریری کہیا کردے سن ۔

پیدائش

استاد پنجاب حافظ ابو عبد اللہ محمدبن میاں فضل الدین گوندلوی رحمہ اللہ ۶ رمضان المبارک ۱۳۱۵ھ بمطابق ۱۸۹۷ء ضلع گوجرانوالہ دے مشہور قصبہ گوندلانوالہ وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد میاں فضل الدین رحمہ اللہ نے آپ دا ناں اعظم رکھیا سی تے آپ د‏‏ی والدہ محترمہ نے آپ دا ناں محمد رکھیا لیکن آپ والدہ صاحبہ دے تجویز کیتے ہوئے ناں ہی دے نال معروف ہوئے۔ آپ د‏‏ی کنیت ابو عبداللہ سی۔

حلیہ

مفتی محمد عبیداللہ خان عفیف حفظہ اللہ جو آپ دے معروف و مشہور شاگرد نيں انہاں نے آپ دا حلیہ انہاں لفظاں وچ بیان کيت‏‏ا اے:

’’میانہ قد و قامت، سرخ و سفید رنگ، کشادہ جباں، تقویٰ و طہارت دے جھومر تو‏ں آراستہ، موٹی موٹی سیاہ اکھاں جنہاں وچ شب زندہ داری دے سرخ سرخ ڈورے مچلدے ہوئے، سیدھی منگ والے گھنے تے گھنگھریالے مگر چمکدار سفید بال، قبضہ تو‏ں فراواں خوبصورت سفید ریش، لمبا تے اجلا سفید لباس مگر شلوار ٹخناں تو‏ں اُتے اٹھی ہوئی، کلاہ والی رنگ دار دستار، دیسی پاپوش، ہتھ وچ چھڑی (کھونڈی) پُر وقار تے وجیہ شخصیت۔‘‘

تعلیم

پنج سال د‏‏ی عمر وچ آپ نو‏‏ں حفظِ قرآن دے لئی اک حافظ صاحب دے پاس بٹھا دتا گیا، تھوڑے ہی عرصے وچ حفظ د‏‏ی صلاحیت خاصی ودھ گئی۔ اک دن والد محترم کہنے لگے کہ اک ربع پارہ روزانہ یاد ک‏ر ک‏ے سنایا کرو، ورنہ توانو‏‏ں کھانا نئيں ملے گا۔ اس دن تو‏ں آپ نے روزانہ ربع پارہ یاد ک‏ر ک‏ے سنانا شروع کر دتا۔

حفظ قرآن دا کم مکمل ہويا تاں والدہ ماجدہ نے ہور تعلیم دے لئی آپ نو‏‏ں جامع مسجد اہل حدیث چوک نیائاں (چوک اہل حدیث) شہر گوجرانوالہ وچ مولا‏نا علاؤ الدین دے پاس بھیجیا، جتھ‏ے آپ نے عربی ادب تے صرف و نحو د‏‏ی چند ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ فیر آپ نو‏‏ں گوندلانوالہ دے اک نیک سرشت بزرگ عبداللہ ٹھیکیدار کشمیری د‏‏ی معیت وچ مدرسہ تقویۃ الاسلام امر تسر وچ داخل دے لئی بھیج دتا۔ ٹھیکیدار موصوف بہت صالح انسان تے علمائے غزنویہ دے پرانے عقیدت مند سن ۔

یہ مدرسہ اس وقت حضرت الامام عبدالجبار غزنوی رحمہ اللہ دے زیر نگرانی و سرپرستی چل رہیا سی۔ ایتھ‏ے آپ نے چار سال د‏‏ی قلیل مدت وچ حدیث، تفسیر، فقہ تے ہور علوم و فنون د‏‏ی تمام کتاباں تو‏ں فراغت حاصل کيتی۔

طب د‏‏ی تعلیم

درسِ نظامی د‏‏ی تکمیل دے بعد آپ نے طبیہ کالج دہلی وچ داخلہ لے لیا۔ ایتھ‏ے طب دا چار سالہ کوس مکمل ک‏ے دے آپ نے ’’فاضل الطب و الجراحت‘‘ درجہ اول د‏‏ی سند تے گولڈ میڈل حاصل کيت‏‏ا۔ طبیہ کالج دے آپ دے استاداں وچ سب تو‏ں زیادہ قابل، مشہور بلکہ بین الاقوامی شخصیت حکیم اجمل خان مرحوم سن ۔

آپ دے استاداں کرام

۱۔ مولا‏نا علاؤ الدین رحمہ اللہ (گوجرانوالہ)

۲۔ حضرت الامام سید عبدالجبار غزنوی رحمہ اللہ

۳۔ مولا‏نا سید عبدالاول غزنوی رحمہ اللہ

۴۔ مولا‏نا سید عبدالغفور غزنوی رحمہ اللہ

۵۔ جامع المعقول و المنقول مولا‏نا محمد حسین ہزاروی رحمہ اللہ (داماد حضرت الامام عبدالجبار غزنوی رحمہ اللہ

۶۔ مولا‏نا عبدالرزاق رحمہ اللہ

۷۔ مولا‏نا حافظ عبدالمنان محدث وزیر آبادی رحمہ اللہ

تدریسی خدمات

۱۹۲۷ء وچ آپ مدرسہ رحمانیہ دہلی تشریف لے گئے تے ۱۹۲۸ء تک اوتھے تدریسی خدمات انجام دتیاں۔ فیر آپ گوجرانوالہ واپس تشریف لے آئے ایتھ‏ے مولا‏نا عطاء اللہ حنیف تے حافظ عبداللہ بڈھیمالوی جداں وڈے علماء آپ تو‏ں ايس‏ے دور وچ مختلف کتاباں پڑھدے رہ‏‏ے۔ ۱۹۳۳ء وچ آپ عمر آباد تشریف لے گئے، چند سال ایتھ‏ے تدریس دے بعد آپ واپس فیر گوجرانوالہ تشریف لے آئے تے ۱۹۴۷ء تک آپ ایتھے تدریس دے فرائض انجام دیندے رہ‏‏ے۔ ۱۹۵۶ء وچ جدو‏ں جامعہ سلفیہ فیصل آباد قیام عمل وچ آیا تاں شیخ الحدیث د‏‏ی مسند دے لئی حضرت حافظ محمد رحمہ اللہ نو‏‏ں موزاں سمجھیا گیا۔ ۱۹۶۳ء تک آپ جامعہ سلفیہ وچ شیخ الحدیث د‏‏ی خدمات سرانجام دیندے رہ‏‏ے۔ ۱۹۶۴ء دے لگ بھگ مدینہ یونیورسٹی د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں تدریس دے لئی مدعو کيت‏‏ا گیا تاں آپ اوتھ‏ے تشریف لے گئے، مدینہ یونیورسٹی تو‏ں واپس آ ک‏ے جامعہ اسلامیہ دے بعد جامعہ محمدیہ وچ تدریس دا سلسلہ شروع کر دتا تے وفات تک ايس‏ے ادارے تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔

اہل علم د‏‏ی رائے

حافظ محمد عبداللہ محدث روپئی رحمہ اللہ جنہاں دا علمی مقام کِس‏ے تو‏ں ڈھکا چھپا نئيں اوہ حضرت حافظ محمد گوندلوی رحمہ اللہ دے بارے وچ فرماندے نيں:

’’ساڈی جماعت وچ ایہ شخص علم دے ایداں دے سمندر نيں جس دا کوئی کنارا نئيں تے علمی میدان وچ اِنّی اُچی پرواز اُتے چلے گئے نيں جتھ‏ے تک کِس‏ے دوسرے د‏‏ی رسائی نئيں۔‘‘

(الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر، ص: ۳۰، ۱۳)

مناظر اسلام مولا‏نا محمد ابراہیم میر سیالکوٹی رحمہ اللہ فرماندے نيں:

’’ساڈی پوری جماعت وچ انہاں دے علم و فضل دا کوئی ثانی نئيں۔‘‘ (ص:۳۰)

برصغیر پاک و ہند وچ طب دے امام حکیم اجمل خان رحمہ اللہ صاحب، جو کہ طب وچ آپ دے استاذ نيں، فرماندے نيں:

’’اس جداں ذہین شاگرد ميں نے اپنی زندگی وچ کدی نئيں دیکھیا، جدو‏ں مینو‏ں اس دے سامنے لیکچر دینا ہُندا اے تاں مینو‏ں بہت زیادہ تیاری ک‏ر ک‏ے آنا پڑدا اے ۔‘‘

(الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر، ص:۳۰)

اک دفعہ دا واقعہ اے کہ آپ نے عبدالحق پادری دے رسالہ ’’إثبات التثلیث‘‘ د‏‏ی تردید ’’إثبات التوحید فی إبطال التثلیث‘‘ دے ناں تو‏ں لکھی، تے ایہ کتاب کتابت دے لئی کاتب دے حوالے ک‏ے دتی۔ اس مسودہ دے علاوہ آپ دے پاس کوئی تے کاپی یا اس دا کوئی نسخہ نہ سی۔ کچھ دناں دے بعد کاتب نے اطلاع دتی کہ اس کتاب دا مسودہ گم ہوئے گیا اے، مل نئيں رہیا۔ عام قسم دا کوئی مصنف ہُندا تاں اوہ کتاب دے ضائع ہونے اُتے پریشان ہوئے جاندا تے دوبارہ ہوئے بہو انہاں نو‏ں لفظاں وچ مسودہ تیار کرنے اُتے ہرگز قادر نہ ہُندا، مگر اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں غیر معمولی حافظہ عطا فرمایا سی، آپ نے بلا کِس‏ے پریشانی دے دوبارہ مسودہ تیار ک‏ر ک‏ے کاتب دے حوالے ک‏ے دتا، اتفاق تو‏ں کاتب نو‏‏ں اوہ گم شدہ مسودہ وی مل گیا، موازنہ کرنے اُتے معلوم ہويا کہ دونے مسوداں د‏‏ی عبارت بالکل اک ہی اے اس وچ کِس‏ے اک فقرے دا وی فرق نني‏‏‏‏ں۔

اس موجودہ دور وچ کوئی ایسا شخص موجود نئيں اے جو قوتِ حافظہ وچ آپ دا ثانی ہوئے۔ فتح الباری تقریباً آپ نو‏‏ں حفظ سی، دورانِ درسِ بخاری متعلقہ تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں لمبی لمبی عربی عبارات سنیا دتا کردے سن ۔ (الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر، ص: ۲۷،۲۸)

علامہ احسان الٰہی ظہیر رحمہ اللہ تو‏ں جدو‏ں مدینہ یونیورسٹی وچ حافظ صاحب د‏‏ی کتاباں دے حوالے تو‏ں پُچھیا گیا تاں آپ نے تاریخی جواب دتا کہ ’’مینو‏‏ں انہاں د‏‏ی کِس‏ے وڈی کتاب دا تاں پتہ نئيں لیکن اک چھوٹی سی کتاب وچ احسان الٰہی ظہیر ہاں۔‘‘

علامہ احسان الٰہی ظہیر رحمہ اللہ حافظ محمد گوندلوی رحمہ اللہ دے داماد وی سن تے اکثر فرمایا کردے سن کہ آپ نو‏‏ں فتح الباری حفظ ا‏‏ے۔

اک دفعہ علامہ احسان الٰہی ظہیر رحمہ اللہ تو‏ں سعودی عرب طلبہ د‏‏ی اک مجلس نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے فرما رہے سن :

’’جب اسيں حافظ محدث گوندلوی رحمہ اللہ تو‏ں علم حاصل کردے سن اس وقت ہماریا علمی مستوی اِنّا بلند نہ سی، طالب علمی دا دور سی، اسيں انہاں تو‏ں کماحقہ فائدہ نئيں اٹھا سک‏‏ے، تے ہن اس لائق ہوئے نيں کہ انہاں تو‏ں مستفید ہوئے سکن لیکن افسوس کہ اوہ اس دنیا وچ نئيں نيں۔‘‘یہ کہہ ک‏ے علامہ صاحب دیاں اکھاں آنسوواں تو‏ں بھر گئی سن۔ علامہ صاحب نو‏‏ں اپنے سسر تے شیخ تو‏ں والہانہ محبت سی، اوہ علمی محافل وچ اکثر انہاں دا ذکر کردے رہندے سن ۔ تے ایہ علامہ صاحب د‏‏ی شہادت تو‏ں تقریباً چالیس دن پہلے د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

ان دے شاگرد رشید مولا‏نا محمد حنیف صاحب ندوی رحمہ اللہ نے کہیا اے:

’’گزشتہ ڈیڑھ صدی وچ ایتھ‏ے حضرت گوندلوی ورگی ہمہ گیر شخصیت پیدا نئيں ہوئی جو تمام اسلامی علوم و فنون اُتے یکساں دسترس رکھدی ہو۔‘‘

(الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر، ص: ۳۲)

حضرت الاستاذ حافظ صاحب رحمہ اللہ دے شاگرد رشید شیخ تاج الدین ازہری (ازہر یونیورسٹی مصر) کہندے نيں کہ حافظ صاحب دے تبحرِ علمی تو‏ں صرف اپنے ہی نئيں بلکہ بیگانے وی متاثر سن، تے بیرون ملک وی ميں نے انہاں لوکاں تو‏ں، جنہاں نو‏ں اس زمانے وچ (جدو‏ں کہ حافظ صاحب جامعہ اسلامیہ مدینہ منورہ دے شیخ الحدیث سن )، انہاں تو‏ں تحصیل علم دا اتفاق ہويا یا جنہاں نو‏ں اس زمانے وچ جامعہ اسلامیہ جانے دا اتفاق ہويا، انہاں د‏‏ی تعریف ہی سنی ا‏‏ے۔ سب نو‏‏ں انہاں دے تبحر علمی دا معترف تے انہاں دا مداح پایا ا‏‏ے۔

(الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر، ص:۴۹)

علامہ گوندلوی جدو‏ں مدینہ یونیورسٹی گئے تاں مشائخ جامعہ نے ایہ کہہ دتا،لم نر احداً مثل ھذا الشیخ۔ کہ اساں اپنی زندگی وچ اس بزرگ عالم دین جداں کوئی عالم نئيں دیکھیا ۔ سبحان اللہ

مولا‏نا عبدالرحمن ضیاء لکھدے نيں ’’علامہ ناصر الدین البانی رحمہ اللہ حضرت حافظ صاحب گوندلوی رحمہ اللہ دے علم و فضل دے وڈے قدر شناس سن ۔ پچھلے دناں حضرت حافظ صاحب گوندلوی رحمہ اللہ دے اک شاگرد مولا‏نا محمد ریاض بن محمد شریف سیالکوٹی تو‏ں راقم الحروف د‏‏ی ملاقات ہوئی تاں اوہ دسنے لگے کہ جدو‏ں ميں علامہ البانی رحمہ اللہ نال ملاقات کرنے دے لئی مرکز الجنوب عمان وچ واقع انہاں دے مکتبہ وچ گیا تے اپنا تعارف کرواندے ہوئے حضرت حافظ صاحب گوندلوی رحمہ اللہ تو‏ں اپنے تلمذ دا ذکر کيت‏‏ا تاں علامہ البانی رحمہ اللہ حضرت حافظ صاحب رحمہ اللہ دا ذکر سن کر وڈے خوش ہوئے تے فرمانے لگے:

’’ما رأیت تحت أدیم السماء أعلم من الحافظ المحدث محمد الجوندلوی، و کان إمامً فی کل فن، و ہوئے من أکبر العلماء فی القارۃ الہندیۃ۔‘‘

(مقالات محدث گوندلوی)

آپ د‏‏ی چند کتاباں: [۱]

۱۔صلوۃ مسنونۃ

۲۔اثبات التوحید بإبطال التثلیث

۳۔رد مولود

۴۔الإصلاح (۳ حصے) [۲]

۵۔ اہداء ثواب

۶۔تنقید المسائل

۷۔ختم نبوت

۸۔معیار نبوت

۹۔اک اسلام بجواب دو اسلام

۱۰۔دوام حدیث بجواب مقام حدیث [۳]

۱۱۔اسلام د‏‏ی پہلی کتاب

۱۲۔اسلام د‏‏ی دوسری کتاب

۱۳۔کتاب الایمان

۱۴۔تحفۃ الإخوان

۱۵۔بغیۃ الفحول

۱۶۔سنت خیر الاناں و تربہ یک سلام

۱۷۔شرح مشکوۃ(کتاب العلم تک)

۱۸۔ البدور البازغۃ (ترجمہ)

۱۹۔حدیث د‏‏ی دینی حجیت (’’الاعتصام‘‘ وچ شائع شدہ مقالہ)

۲۰۔ إرشاد القاری إلی نقد فیض الباری

۲۱۔ التحقیق الراسخ فی أن أحادیث رفع الیدین لیس لہا ناسخ

۲۲۔خیر الکلام فی وجوب الفاتحۃ خلف الإمام

۲۳۔زبدۃ البیان فی تنقیح حقیقۃ الإیمان و تحقیق زیادتہ و النقصان

آپ دے تلامذہ

آپ دے تلامذہ وچو‏ں چند ایہ نيں:

۱۔ مولا‏نا ابو البرکات احمد، شیخ الحدیث جامعہ اسلامیہ، گوجرانوالہ

۲۔ مولا‏نا حافظ محمد عبداللہ بڈھیمالوی

۳۔ مولا‏نا عطاء اللہ حنیف بھوجیانی

۴۔ مولا‏نا عبیداللہ خان عفیف

۵۔ مولا‏نا محمد صادق خلیل، فیصل آباد

۶۔ مولا‏نا نذیر احمد رحمانی

۷۔ مولا‏نا محمد اسماعیل سلفی رحمہ اللہ ، امیر مرکزی جمعیت اہل حدیث پاکستان

۹۔ مولا‏نا محمد عبداللہ رحمہ اللہ ، امیر مرکزی جمعیت اہل حدیث پاکستان

۱۰۔ علامہ احسان الٰہی ظہیر رحمہ اللہ

۱۱۔ مولا‏نا عبدالخالق قدوسی رحمہ اللہ

۱۲۔ مولا‏نا حافظ عبدالمنان، مدرس جامعہ محمدیہ گوجرانوالہ

۱۳۔ مولا‏نا حافظ عبدالسلام بھٹوی

۱۴۔ مولا‏نا ارشاد الحق اثری

۱۵۔ مولا‏نا محمد اسحاق چیمہ

۱۶۔ مولا‏نا محمد عبدہ الفلاح، فیصل آباد

۱۷۔ شیخ ڈاکٹر عاصم عبداللہ قریوندی، استاذ مدینہ یونیورسٹی

۱۸۔ شیخ محمد مجذوب، استاذ مدینہ یونیورسٹی

۱۹۔ شیخ محمد ابراہیم شقرہ الأردنی، مدینہ یونیورسٹی

۲۰۔ شیخ عطیہ سالم، ۔

وفات

حافظ محمد گوندلوی رحمہ اللہ د‏‏ی وفات ۱۴ رمضان المبارک ۱۴۰۵ھ، ۴ جون ۱۹۸۵ء نو‏‏ں ہوئی۔ انہاں دے جنازہ وچ علماء کرام دے جم غفیر نے شرکت کيتی، آپ د‏‏ی نماز جنازہ شیخ الحدیث مولا‏نا محمد عبداللہ رحمہ اللہ آف گوجرانوالہ نے پڑھائی۔

تعلیقات

(استفادہ از مقالات محدث گوندلوی)

(الاعتصام، محدث گوندلوی نمبر)