جینی مارکس
جینی وان ویسٹافالین مشہور جرمن مفکر کارل مارکس دی بیوی سی ۔
جم
سودھو12 فروری 1814 نوں جینی وان ویسٹافالین دا جنم ہویا ۔ اوہ کارل مارکس دی بیوی صرف بیوی ہی نئیں سی، سگوں اس ولوں انسانیت دی مکتی دے راہ دے بکھڑے پینڈے اپر اڈول رہندیاں مارکس دا نبھایا ساتھ، اس مہان کاز پرتی اسدا سمرپن تے اس ولوں گھالی اتھاہ گھالنا اسنوں اعزاز تے یاد کیتے جان دا پاتر بناؤندے ہن۔ جے ایہہ کیہا جاوے کہ جینی دے ساتھ توں بغیر مارکس اوہ کجھ نہ ہندے جو اوہ سن تاں اتکتھنی نہیں ہوویگی۔ جدوں بھر جوانی ویلے مارکس انسانیت دی سیوا کرن دے راہ چنن ولّ اگے ودھیا تاں ایہہ صاف ہو گیا سی کہ مارکس دی زندگی وچّ جائداد، عہدے، اعزازاں دیاں کھوکھلیاں شیواں دی کوئی تھاں نہیں ہوویگی سگوں ایہہ اوکڑاں، دشواریاں دے طوفاناں وچوں گزردی ہوئی امن، مہانتا تے آزاد انسان دے نشانے ولّ ودھیگی تاں اس ویلے جینی نے وی اس ہونی دی بھائیوال ہونا تے اپنی زندگی وی انسانیت دے لیکھے لاؤن دا فیصلہ کر لیا۔ 7 سال دی منگنی توں بعد 19 جون 1843 نوں ویاہ توں لے کے جینی نے آخری ساہ تکّ ہر جلاوطنی، بے آرامی، غریبی، تھڑاں ماری تے تسیہیاں بھری زندگی وچّ مارکس دا موڈھے نال موڈھا جوڑ کے ساتھ نبھایا۔
جیون اوکھائیاں
سودھوجدوں کوئی مارکس دی تھڑاں تے تسیہیاں بھری زندگی بارے سوچدا اے تاں اک وار روح کمب اٹھدی اے۔ بھکھ، غریبی، جلاوطنی، در-در دی بھٹکن آدی دے سبھ بھار جینی نے مارکس نال ونڈائے، راٹھ پروار دی اس دھی نے کدے وی بھیڑی زندگی دا دکھڑا نہ رویا تے نہ ہی مارکس نوں اسدے راہ توں توڑن تے چنگی کمائی والا کتا چنن لئی زور پاؤن دا یتن کیتا۔ سگوں اس اوڑکاں دے بھیانک جیون وچّ مارکس نوں ہلا شیریل دندیاں اسدے کماں وچّ ساتھ دتا۔ مارکس دے کماں وچّ جینی اسدی نیڑلی ساتھن تے صلاح کار سی۔ ساہتی امیری دی مالک جینی نے تھئیٹر اپر کجھ لیکھ وی لکھے سن۔ اوہ مارکس دی لیکھن سٹائل دی پہلی الوچک تے صلاح کار سی۔ ایہہ گلّ اسدی 1844 وچّ مارکس نوں لکھی اک دلچسپ چٹھی وچّ ویکھی جا سکدی اے جسدی اپنی بولی تے سٹائل وی اونی ہی بلوان اے۔ مارکس نے اپنی عمر وچّ جنا زیادہ لکھیا اے اوہ حیران کرن والا اے تے اس اچمبھے والے وشال لیکھن وچّ جینی دا وی اوناں ہی یوگدان سی۔ مارکس دی اپنی لکھائی بہت بھیڑی سی اس لئی جینی مارکس دیاں لکھتاں دی نکل تیار کردی تاں جو اوہ باقیاں دے پڑھن دے یوگ ہو سکن۔ اسنے مارکس دیاں انیکاں لکھتاں، چٹھیاں آدی دیاں نقلاں تیار کیتیاں۔ جینی پارٹی دے کماں وچّ ہرکارے دا کم کردی، ضروری سنیاے اک تھاں توں دوجی تھاں پہنچاؤندی رہی۔ اوہ مان نال اپنے-اپنے نوں اک پارٹی کارکنّ سمجھدی سی۔
تجریک نال مخلص
سودھوجینی نہ صرف مارکس دی مدد کردی سی سگوں انقلابی لہر دے ہورناں کارکناں دی وی ہر ممکن مدد نال پوری تحریک دی مدد کردی سی۔ لنڈن دا ایہہ مارکس پروار خود فاقے کٹن لئی مجبور سی، پر جینی صدقہ اتھوں سبھ سیاسی جلاوطناں نوں ہمیشاں شرن تے مدد ملدی سی۔ اوہ آئے مہماناں دا خوشی نال سواگت کردی تے اوہناں نال سلیقے نال پیش آؤندی۔ مارکس پروار وچّ آ کے ہر کوئی دوستانہ مہول محسوس کردا۔ مارکس پروار دے مہمان بنے انیکاں جنیاں نے اپنیاں یاداں وچّ اس بارے لکھیا اے۔ ولہیلم لیبکنیکھت نے لکھیا اے “شریمتی مارکس دا اثر ساڈے اتے مارکس نالوں وی پربل ہندا۔… میرے لئی اوہ ماں، متر، راجدان اتے صلاح کار سی۔ میرے لئی اوہ اک آدرشک عورت سی تے اے۔” اسے طرحاں پھریڈرکھ لیسنر نے لکھیا “مینوں اوہ سہاونا سماں کدے نہیں بھلیگا جو کئی ہورناں وانگ میں مارکس پروار وچّ بتایا۔ شریمتی مارکس خاص کرکے ڈونگھا اثر پاؤندی سی۔ اوہ اک لمی، بہت ہی خوبصورت عورت سی، بڑی ولکھن اتے اس دے باو جود نیک سبھاء والی، پیار کرن والی، خوش مجازی اتے گھمنڈ تے کٹھورتا توں اینی مکت کہ بندہ اوہدی موجودگی وچّ اینا سوکھا-سوکھا اتے گھر وانگ محسوس کردا جنا کوئی اپنی ماں جاں بھین کول کردا۔،،، اوہدے اندروں مزدور جماعت لئی اتشاہ ڈلّ-ڈلّ پیندا سی اتے برجوآجی خلاف ہر سفلتا بھاویں اوہ کنی وی چھوٹی ہندی، اس نوں وڈی توں وڈی تسلی اتے خوشی دندی سی۔”
تھوڑاں
سودھومارکس تے جینی لئی سبھ توں ودھ تسیہادائی تھڑاں تے غریبی کارن اپنے بچیاں نوں چنگی خوراک تے ماحول نہ دے سکن دی لاچاری سی۔ اس محول وچّ اوہناں دے چار بچیاں دی موت ہو گئی۔ انے وڈے صدمے نوں اوہ دوویں انسانیت دی سیوا دے مہان کم پرتی سمرپن اتے اک-دوجے دے نگھے ساتھ کارن ہی سہِ سکے تے اپنے جیون دے راہ اتے اڈول رہِ سکے۔ اوہناں دا جیون کنا بھیانک سی اسدا جینی ولوں اپنیاں یاداں وچّ لکھے اس ویروے توں اندازہ لایا جا سکدا اے: “1852 وچّ ایسٹر دے دن ساڈی چھوٹی پھرانسسکا نوں سخت خنگھ ہو گئی۔ تنّ دن اوہ زندگی تے موت دے وچکار لٹکدی رہی۔ اس نوں بھیانک کشٹ سہنا پیا۔ اس دے مر جان اتے اس دے چھوٹے جاے نرزند سریر نوں پچھلے کمرے وچّ چھڈّ کے اسیں اگلے کمرے وچّ آ گئے اتے رات نوں اتھے ہی فرش اتے اپنے بسترے لا لئے۔ ساڈے تنے جؤندے بچے ساڈے کول لیٹے سن اتے اسیں سارے اس چھوٹی جہی بچی لئی روندے راے جس دی نرزند لاش نال دے کمرے وچّ پئی سی۔ اس پیاری بچی دی موت سخت کمیاں دوران ہوئی، ٹھیک اسے ویلے جدوں ساڈے جرمن مِÎتر وی ساڈی مدد کرن وچّ ااہل سن۔ ارنیسٹ جونز نے، جو اوہنیں دنیں ساڈے کول اکثر تے دیر-دیر لئی آیا کردے سن، ساڈی مدد کرن دا وعدہ کیتا، پر اوہ وی کجھ نہ کر سکے… بہت بھارے من نال میں جھٹپٹ اک فرانسیسی پرواسی دے گھر گئی جو ساتھوں بہتی دور نہیں رہندے سن اتے سانوں ملن آیا کردے سن۔ میں اوہناں نوں اس بھیانک مشکل وچّ مدد لئی بینتی کیتی تے اوہناں بہت مترتا بھری ہمدردی نال مینوں ترنت دو پونڈ دے دتے۔ اس دھن دی ورتوں اس تابوت دے پیسے ادا کرن لئی کیتی گئی جس وچّ میری بچی سدیوی نیند وچّ لیٹی ہوئی اے۔ جم لین اتے اس نوں پالنا نصیب نہ ہویا اتے بہت ویلے تکّ آخری آرام-تھاں توں وی وانجھی رہی۔ کنے دکھی من نال اسیں اس توں ودائگی لئی!”
پر اسنے زندگی دیاں ایہناں اوکڑاں اگے کدے ہار نہ منی۔ جینی دا صبر تے سرڑ ہونی نوں ناؤمیدی نال پروان کر لین، کسے اکھوتی ربّ دی رجا وچّ رہن جاں اپنے شوہر پرتی مذہبی قسم دی عقیدت وچوں ہرگز وی پیدا نہیں ہویا سی۔ سگوں اسدا ایہہ سرڑ انسانیت دے لیکھے اپنا جیون لاؤن دے جذبے وچوں پیدا ہویا سی۔ اپنے پروار دے اک دوست جوجپھ ویڈمیئر نوں لکھے خط وچّ معاشی اوکڑاں دا ذکر کردیاں جینی نے اس وچّ واضع طور ‘تے ایہہ وی لکھیا کہ “ایہہ نہ انفارمیشن کہ ایہناں تچھّ فقراں نے مینوں جھکا دتا اے، میں اس گلّ نوں بہت چنگی طرحاں جاندی ہاں کہ ساڈا سنگھرش اکلا-اکہرا نہیں اے۔”
معاشی تنگی
سودھومعاشی تنگی دی حالت وچّ جتھے چار بچیاں دی موت ہو گئی اتھے چنگی خوراک نہ ملن اتے کم دے اتھاہ بوجھ کارن مارکس تے جینی دی صحتَ وی نقارہ ہندی گئی۔ دوواں نوں ہی کئی وار کئی-کئی دن بسترے اپر گزارنے پئے۔ ٹھیک ہندیاں ہی اوہ دوویں پھر توں پورے ویگ نال کم وچّ جٹّ جاندے۔ جینی بیماری دی حالت وچّ وی آخری ورھیاں تکّ کافی کم کردی رہی۔
مزدور جماعت لئی قربانی
سودھومزدور جماعت دی مکتی لئی جینی دی انتھکّ محنت تے قربانی دی چرچہ پچھوں مارکس تے جینی دی نجی زندگی، اوہناں دے آپسی رشتے دی چرچہ کرنی وی کوئی کتھاویں گلّ نہیں ہوویگی۔ اوہناں نوں جانن والے سبھناں مطابق اوہ اک خوش رہنی جوڑی سن۔ کوئی وی دکھ، مصیبت تے ودھدی عمر اوہناں دی محبت نوں کمزور نہ کر سکے سگوں اسدے الٹ بدنصیبی، دکھ اوہناں نوں اک-دوجے دے ہور نیڑے لے آؤندے سن۔ 1856 وچّ جدوں جینی 42 سال دی سی اک یاترا لئی جرمنی گئی ہوئی سی تاں مارکس نے اسنوں اک جذبیاں نال لبریز چٹھی لکھی جو ‘ویدنا دی کوملتا اتے مضبوطی دے اک کمال دے انسانی دستاویز نال ہی گوڑ سوچ وچار نال وی بھرپور’ اے۔ اس وچّ اوہناں لکھیا کہ “میں مڑ اک انسان محسوس کردا ہاں کیونکہ میں اک مہاں-ولولا محسوس کردا ہاں اتے بہرنگی جہڑی مطالعہ تے جدید تعلیم نال ساڈے اندر ترقی یافتہ ہندی اے اتے شکواد جس نال اسیں لازمی ہی سبھناں انترمکھی تے باہرمکھی اثراں دی الوچنا کردے ہاں جو سانوں نگونا تے کمزور کرن اتے روندو تے بیہمتا بناؤن لئی ویونتے گئے ہن۔ … تیرے لئی محبت اک انسان نوں مڑ انسان بنا دندی اے۔”
اوہناں دوواں دے نجی جیون دی اک دلچسپ جھلک ایلینورا دیاں یاداں وچوں وی ملدی اے: “میں کدے -کدے سوچدی ہاں کہ اوہناں نوں آپس وچّ بنھن والی مضبوط کڑی جنی مزدوراں دے کاز پرتی اوہناں دی وفاداری سی، اونی ہی اوہناں دا ہسمکھّ ہونا وی سی۔ اوہناں دوواں نالوں ودھ کے کسے مذاق دا رس نشچے ہی کسے ہور نے نہیں لیا ہووےگا۔ میں اوہناں نوں وار-وار، خاص کر جدوں موقع سچجے تے سنتلت ورتاؤ دی منگ کردا سی، اتھرو نکل آؤن تکّ ہسدے دیکھیا اے اتے جو لوک اس طرحاں دے منموزیپن تے نکّ چڑھاؤن دی رچی رکھدے سن، اوہ وی اوہناں نال مل کے ہسن توں سوا کجھ نہیں کر سکدے سن تے کنی وار میں ایہہ وی دیکھیا کہ اوہ اک -دوسرے ولّ دیکھن دی جرئت نہیں کردے سن کیونکہ دوویں ہی جاندے سن کہ نظراں ملدے ہی بے بس ٹھہاکا فٹّ پئیگا۔ ایہناں دوواں ویکتیاں نوں اپنے توں سوا کسے وی چیز اتے نظر گڈن تے ہاسہ روکن کارن جو آخر ساریاں کوششاں دے باو جود وی فٹّ پیندا سی، بالکل سکولی بچیاں وانگ، گھٹن محسوس کرکے دیکھن دی مینوں اجیہی یاد اے جس نوں میں لکھاں-کروڑاں نال وی بدلنا نہیں چاہانگی، جہناں نوں ورثے وچّ حاصل کرن دا سہرا مینوں دتا جاندا اے۔ جی ہاں، ساریاں تکلیفاں، سارے جدوجہداں تے ساریاں نراشاواں دے باو جود اوہ کھش-مجاز جوڑی سی۔”
موت
سودھو2 دسمبر 1881 نوں گمبھیر بیماری کارن کئی دن بسترے اپر رہن مگروں جینی دی موت ہوئی۔ اسدے وشال تے بہو-بھانتے جیون دی اس چرچہ لئی آخری شبداں وزوں سبھ توں بہتر تے اعزاز یوگ شبد اوہی ہو سکدے ہن جو فریڈرک اینگلز ولوں اسدی قبر اتے کاے گئے سن۔ اوہناں کیہا سی:
اعزاز
سودھو”اجیہی قابلیت، اجیہی سیاسی کم-اہلیت، تے تکھے ہلہ شیری کردار اتے اپنی جدوجہد دے ساتھیاں پرتی اجیہی وفاداری والی اس عورت نے لگبھگ چالی سال تکّ تحریک لئی کی کجھ کیتا، عامَ لوک ایہہ گلّ نہیں جاندے، ساڈے ویلے دے اخباراں وچّ اس دا ذکر تکّ نہیں اے۔ اسنوں تاں اوہو جان سکدا اے جس نوں اس دا احساس ہویا ہووے۔ پر میں اینا ضرور جاندا ہاں کہ کمیون دے پرواسیاں دیاں پتنیاں اوہناں نوں اکثر یاد کرنگیاں تاں سانوں دوسریاں نوں اکثر اوہناں دی سلجھی ہوئی تے عقل مندی والی صلاحَ دی گھاٹ محسوس ہوویگی—اس سلجھی ہوئی صلاحَ دی گھاٹ، جو اڈنبر-ہینبر ہندی سی؛ اوہ عقل مندی والی صلاحَ جو وقار دے کسے سوال اتے نہیں جھکنا چاہندی سی۔
”اوہناں دے نجی انسان گت گناں دی گلّ کرنا میں ضروری نہیں سمجھدا۔ اوہناں دے متر اوہناں نوں جاندے ہن تے بھلنگے نہیں۔ جے دنیا وچّ کدے کوئی اجیہی عورت ہوئی اے، جس دا سبھ توں وڈا سکھ دوسریاں نوں سکھی بناؤنا رہا تاں اوہ ایہو عورت سی۔”