جیتو مورچہ

بھارت وچ برطانوی راج ویلے نابھہ ریاست دے راجے رپدمن سنگھ نوں انگریزاں ولوں ریاست توں لامبھے کرن دے خلاف وچ لگیا مورچہ ‘جیتو دے مورچے’ دے ناں نال جانیاں جاندا اے۔ اس مورچے نے بھارت دی آزادی دی لہر دا مڈھ بنھ دتا سی۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی اسے مورچے دی ہی دین اے۔ اس مورچے توں متاثر ہو کے پنڈت جواہر لال نہرو اتھے آئے اتے اوہناں نوں جیتو تھانے دی حوالات وچ وی رکھیا گیا سی۔ شہیداں دی یاد وچ بنیا گردوارہ ٹبی صاحب اے۔ جیتو دا مورچہ سکھ اتہاس دا شانتمئی مورچہ سارے سکھ مورچیاں توں لما سماں جاری رہا ایہہ لگبھگ دس مہینے لما رہا اتے اس دا نتیجہ ایہہ رہا کہ اس ویلے دی انگریزی حکومت نوں ‘گردوارہ ایکٹ’ بناؤن لئی مجبور ہونا پیا جو شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی دا موجودہ سروپ اے۔ اس نوں بھارتی آزادی دی پہلی لڑائی وجوں وی یاد کیتا جاندا اے۔

اتہاس

جیتو مورچے دا شروع 8 جون،1923 نوں اس ویلے ہویا جدوں انگریزی حکومت نے سری رپدمن سنگھ نوں نابھہ دی گدی توں لاہ کے ریاست وچوں کڈھ دتا۔ اس حادثہ خلاف سارے سکھ جگت وچ روس دی لہر پھیل گئی۔ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی نے انگریزی حکومت دی اس کاروائی دا خلاف کرن لئی 5 اگست، 1923 نوں امرتسر وچ دی بیٹھک ہوئی جس وچ مہاراجہ متعلق ہمدردی دا متا پاس کیتا گیا اتے 9 ستمبر نوں مہاراجہ دے حق وچ ‘نابھہ دوس’ مناؤن دا اعلان کر دتا گیا۔ سکھاں ولوں 9 ستمبر نوں پنجاب بھر وچ دھرنے اتے مظاہرے کیتے گئے۔ جیتو منڈی وچ وی خلاف وچ دیوان سجایا گیا اتے اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی شروع کیتی گئی۔ جیتو وکھے اکھنڈ پاٹھاں دی لڑی نوں انگریزی حکومت نے وڈی بغاوت دے طور تے لیا اتے 14 ستمبر نوں جدوں گردوارہ گنگسر صاحب جیتو وچ دیوان سجیا ہویا سی تے سری گرو گرنتھ صاحب دا اکھنڈ پاٹھ چل رہا سی تاں انگریزی حکومت دے ہتھیاربند سپاہیاں نے گردوارے اندر داخل ہو کے گرنتھی سنگھاں نوں باہر کھچّ لیا۔ اس طرحاں اکھنڈ پاٹھ نوں کھنڈت کر دتا گیا۔ اس حادثہ نے سیاسی سوال نوں مذہبی سوال بنا دتا۔ اس طرحاں نال جیتو مورچے دا شروع ہویا جس دا مکھ نشانہ کھنڈت اکھنڈ پاٹھ نوں مڑ اکھنڈت روپ وچ چالو کرنا سی۔ امرتسر توں ہر روز 25-25 سنگھاں دے جتھے جیتو ول بھیجنے شروع کر دتے۔ 25 سنگھاں دا اکّ جتھا ہر روز سری اکال تخت صاحب امرتسر توں چل کے جدوں جیتو پہنچدا تاں حکومت ولوں ایہناں سنگھاں نوں گرفتار کرکے جنگلاں وچ لجا کے چھڈّ دتا جاندا۔

دلی وچ ہوئے انڈین نیشنل کانگرس ولوں ہمدردی دا پرگٹاوا کیتا گیا اتے پنڈت جواہر لال نہرو، پنسیپل گڈوانی تے مسٹر کے۔ سناتم نوں حالت دا جائزہ لین لئی جیتو منڈی بھیج دتا گیا۔ ایہناں تناں آگوآں نوں جیتو پجن تے ہی گرفتار کر لیا گیا اتے اکّ رات جیتو قلعے دی اکّ کوٹھڑی وچ بند کرن مگروں اگلے دن نابھہ جیل وچ بھیج دتا۔ 29 ستمبر، 1923 نوں شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی ولوں سکھاں دے مذہبی معاملیاں وچ حکومت دی دخلئندازی نہ سہن کرن دا متا پاس کیتا گیا اتے ہر روز 25-25 سنگھاں دے جتھے بھیجن نال کوئی تسلی بخش سٹہ نکلدا نہ ویکھ 500-500 سنگھاں دا جتھا بھیجن دا فیصلہ کیتا گیا۔

پہلا جتھا

جیتو مورچے واسطے پہلا شہیدی جتھا 9 فروری، 1924 دے دن چلیا سی جس اُتے 21 فروری نوں گولی چلا کے درجناں سکھ شہید کر دتے گئے سن۔ نابھہ ریاست وچ جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ کھنڈت کرن خلاف ستمبر 1923 توں مورچہ لگا ہویا سی۔ سکھ جتھے لگاتار گفتاریاں دے رہے سن۔ چار مہینے توں ودھ سماں جتھیاں ولوں جیتو ول مارچ کیتے جان اتے گفتاریاں دین دے باو جود جدوں کوئی نتیجہ نہ نکلیا تاں شرومنی کمیٹی نے جدو-جہد نوں تیز کرن دا فیصلہ کیتا۔ شرومنی کمیٹی نے اعلان کیتا کہ جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ شروع کرن واسطے 500 سکھاں دا شہیدی جتھا بھیجیا جائےگا۔ اس جتھے نے 9 فروری، 1924 دے دن اکال تخت صاحب توں چل کے 21 فروری نوں جیتو پجنا سی۔ اس نوں ودائگی دین واسطے 30 ہزار سکھ دربار صاحب پجے۔ ایہہ وڈا جتھا نابھہ، پٹیالہ، فریدکوٹ اتے سنگرور راجاں دے پنڈاں وچ ہندا ہویا 20 فروری نوں فریدکوٹ ضلع دے پنڈ برگاڑی وکھے پجیا۔ 21 فروری نوں سویرے کیرتن کرن مگروں ایہہ جتھا جیتو ول کوچ کرن لگیا۔ جتھے دے 500 سنگھاں توں علاوہ ہزاراں دی گنتی وچ سنگت وی سی۔ کانگرسی لیڈر ڈاکٹر کچلو، پنسیپل گڈوانی اتے نیویارک ٹائیمز دے نمائندہ مسٹر زمد کار وچ سوار ہو کے جتھے دے نال-نال چل رہے سن پر ایہناں لیڈراں نوں نابھہ ریاست دی حدّ توں اگے نہیں جان دتا گیا۔ انگریزی حکومت ولوں جتھے نوں گردوارہ ٹبی صاحب توں 150 گز کُ دی وتھّ تے روکیا گیا اتے چتاونی دتی کہ جیکر اگانھ ودھے تاں گولی چلا دتی جاوے گی۔ پر جتھا سبھ کجھ انسنیا کرکے شانتمئی اگے ودھدا رہا جس تے ولسن جانسٹن نے پولیس نوں گولی چلاؤن دا حکم دے دتا اتے سینکڑے سنگھاں نوں شہید کر دتا گیا اس حادثہ وچ 300 سنگھ گولی دا شکار ہوئے جہناں وچوں 100 سنگھ شہادت حاصل کر گئے۔ اس حادثہ نے سکھاں اندر نواں جوش بھر دتا۔ جتھے بھیجن دا سلسلہ لگاتار چلدا رہا۔ اس مورچے وچ لگپگ 10 ہزار سنگھاں نوں انگریزی حکومت نے گرفتار کیتا۔ انت انگریزی سرکار نے ہتھیار سٹّ دتے اتے جیتو وکھے سری گرو گرنتھ صاحب جی دے پاٹھ کرن تے لائی پابندی 21 جولائی 1925 نوں واپس لے لئی۔

دوجا جتھا

جیتو گئے پہلے شہیدی جتھے اُتے 21 فروری دے دن گولی چلا ئے جان دے باو جود سکھاں دے حوصلے نہ صرف با-دستور قائم رہے، سگوں سکھاں وچ روہ تے جوش دا وادھا ہویا۔ سکھ نوجوان تے بچے اکثر ایہہ گاؤندے سنے جاندے سن: 'نابھے ضرور جاواںگا، بھاویں سر کٹ جاوے میرا۔' دوجا پنج سو دا جتھا اکال تخت صاحب توں 28 فروری، 1924 نوں چالی ہزار دی گنتی وچ اکٹھی ہوئی سنگت نوں فتح بلاؤندا ہویا، گردوارہ گنگسر دے راہ پے گیا۔ ترن توں پہلوں کنیاں ہی ماواں، بھیناں اتے سردارنیاں نے اپنے پیاریاں دے گلاں وچ پھلاں دے ہار پائے۔

تیجا جتھا

جیتو مورچے واسطے تیجا جتھا 22 مارچ نوں اکال تخت صاحب توں روانہ ہویا سی۔ ایہہ جتھا 7 اپریل، 1924 نوں جیتو پجا جتھے فوج اتے پولیس ولوں اس دے استقبال دی پہلاں وانگ ہی تیاری کیتی گئی ہوئی سی۔ اس ویلے تارا سنگھ موگا ایم۔ایل۔سی۔، میاں فضل حق، کرتار سنگھ، ممبر اسمبلی وی پہنچے ہوئے سن۔ اوہناں نے پولیس نوں کیہا کہ جتھا نہتھا اے۔ اس اتے اس نوں گرفتار کرن دا حکم دے دتا گیا۔ اتھے جتھے نوں روک کے، چھوٹیاں-چھوٹیاں ٹولیاں وچ ایہناں نوں ہتھکڑیاں اتے رسیاں نال جکڑ کے، قلعے اندر ڈکّ دتا گیا تے مگروں نابھہ بیڑ جیل وچ پہنچایا گیا۔

پنجواں جتھا

جیتو مورچے واسطے پنجواں شہیدی جتھا لائل پور؉ توں 12 اپریل، 1924 نوں پیدل روانہ ہویا تے اکال تخت اتے حاضر ہون مگروں جیتو ول مارچ شروع کیتا۔

چھیواں جتھا

جتھیاں دا جانا پنجاب دے زلھاں تک ہی محدود نہیں سی رہا۔ 29 جون، 1924 نوں بنگال دے اکّ سو سنگھاں دا جتھا کلکتے توں چلیا۔

غیرملکی جتھا

جیتو وچ ورتے ساکے دی چرچہ اینی زیادہ ہو گئی سی کہ پردیسی وسدے سکھ وی جیتو نوں جاندے جتھیاں وچ شامل ہون لئی امتسر پجے۔ کینیڈا توں 11 سکھاں دا جتھا 17 جولائی، 1924 نوں چلیا جو 14 ستمبر نوں کلکتے جہازوں اتریا اتے کئی وڈے-وڈے شہراں توں ہندا ہویا 28 ستمبر نوں امتسر پجا اتے 2 جنوری، 1925 نوں جیتو واسطے چل پیا۔

ہورویکھو

• جیتو دا مورچہ

حوالے