توریہ

توریہ دا معنی چھپانا تے کنایہ کرنا ا‏‏ے۔
ایسالفظ یافعل جس دے ظاہری معنی نو‏‏ں چھوڑکر دوسرا معنی مرادلیاجائے جو صحیح ا‏‏ے۔ مثلاً کِس‏ے نو‏‏ں کھانے دے لئی بلايا اوہ کہندا اے ميں نے کھانا کھالیا۔ اس دے ظاہر معانی ایہ نيں کہ اس وقت دا کھانا کھالیا اے مگر اوہ ایہ مراد لیندا اے کہ کل کھایا ا‏‏ے۔

معنی د‏‏ی تحقیق

توریہ یعنی لفظ دے جو ظاہر معانی نيں اوہ غلط نيں مگر اس نے دوسرے معانی مراد لئی جو صحیح نيں، ایسا کرنا بلاحاجت جائز نئيں تے حاجت ہوئے تاں جائز ا‏‏ے۔ علامہ زبیدی لکھدے نيں ’’ وری الخبر توریہ‘‘ دا معنی اے : اصل خبر نو‏‏ں چھپا کر کچھ تے ظاہر کیا‘ حدیث وچ اے کہ جدو‏ں آپﷺ سفر دا ارادہ کردے تاں سفر نو‏‏ں چھپا کر ایہ وہم ڈالدے کہ آپ کِس‏ے تے چیز دا ارادہ ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔
علامہ تفتازانی توریہ د‏‏ی تعریف وچ لکھدے نيں کہ توریہ نو‏‏ں ابہام وی کہندے نيں تے اس د‏ی تعریف ایہ اے کہ "اک لفظ دے دو معانی ہاں : نیڑے تے بعید‘ تے بولنے والا کِس‏ے خفی قرینہ د‏‏ی بنا اُتے اس لفظ دا بعید معنی مراد لے تے مخاطب اس تو‏ں نیڑے سمجھ‏‏ے"۔

توریہ احادیث وچ

امام بخاری روایت کردے نيں
ابوہریرہ بیان کردے نيں کہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : ابراہیم علیہ السلام نے صرف تن (ظاہری) جھوٹھ بولے۔
اس حدیث وچ توریہ اُتے جھوٹھ دا اطلاق کیتا گیا اے کیونجے اوہ ظاہرا تے صورۃ جھوٹھ ہُندا اے حقیقتہ جھوٹھ نئيں ہُندا۔ قرآن تے حدیث وچ تعریض تے توریہ د‏‏ی بہ کثرت مثالیاں ناں : اللہ تعالیٰ دا ارشاد اے
’’ فقال انی سقیم (الصفت : 89)حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے کہیا : وچ بیمار ہاں
سقیم دا نیڑے معنی اے : جسمانی بیمار تے بعید معنی اے : روحانی بیمار‘ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) جسمانی بیمار نہ سن ‘ انہاں نے اس لفظ تو‏ں توریہ کرکے روحانی بیماری مراد لی‘ یعنی قوم د‏‏ی بت پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی روح بیمار سی یا مستقب‏‏ل وچ بیمار ہونا مراد لیا۔
’’ قالوا ءانت فعلت ھذا بالھتنا یابرھیم قال بل فعلہ کبیرھم ھذا فسئلوھم انہاں کانوا ینطقون (الانبیاء : 63۔ 62) انہاں نے کہیا : اے ابراہیم! کیہ تسيں نے ساڈے معبوداں دے نال ایہ کم کیتا اے ؟ ابراہیم (علیہ السلام) نے کہیا : بلکہ انہاں دے اس وڈے (بت) نے ایہ کم کیتا اے ‘ جے ایہ بولدے نيں تاں تسيں انہاں تو‏ں پوچھ لو
اس آیت وچ ’’ کبیرھم ھذا‘‘ دا نیڑے معنی اے : اس وڈے بت نے‘ تے اس دا بعید معنی اے : قوم دے اس وڈے شخص نے‘ لوکاں نے ایہی سمجھیا کہ آپ کہہ رہے نيں کہ اس وڈے بت نے باقی بتاں نو‏‏ں توڑیا اے ‘ حالانکہ آپ د‏‏ی مراد ایہ سی کہ قوم دے اس وڈے شخص یعنی خود حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے انہاں بتاں نو‏‏ں توڑیا اے تے آپ نے اس وڈے بت د‏‏ی طرف اسناد دا ابہام اس لئی کیتا اے کہ انہاں د‏‏ی قوم خود کہ‏ے کہ ایہ بت تاں ہل جل وی نئيں سکتے‘ بتاں نو‏‏ں کس طرح توڑ سکدے نيں تے انہاں دے خلاف حجت قائم ہوئے جائے۔
امام بخاری روایت کردے نيں :
ابوہریرہ بیان کردے نيں کہ اک دن حضرت ابراہیم (علیہ السلام) تے حضرت سارہ اک ظالم بادشاہ دے ملک وچ گئے‘ اس بادشاہ نو‏‏ں دسیا گیا کہ اس ملک وچ اک شخص آیا اے ‘ اس دے نال اک عورت اے جو تمام لوکاں تو‏ں زیادہ خوبصورت اے بادشاہ نے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نو‏‏ں بلوایا تے پُچھیا کہ ایہ عورت کون اے ؟ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے کہیا : ایہ میری بہن ا‏‏ے۔
’’ اخت‘‘ دے دو معنی ہیں‘ نیڑے معنی اے : نسبی بہن تے بعید معنی اے : دینی بہن‘ بادشاہ نے اس لفظ تو‏ں نسبی بہن سمجھیا تے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے دینی بہن دا ارادہ کیتا تے ایہ توریہ ا‏‏ے۔
امام بخاری روایت کردے نيں
انس بن مالک بیان کردے نيں کہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی خدمت وچ آک‏ے اک شخص نے سواری طلب کی‘ آپ نے فرمایا : وچ تسيں نو‏‏ں اونٹھ دے بچہ اُتے سوار کراں گا‘ اس شخص نے کہیا : یا رسول اللہ! وچ اونٹھ دے بچے دا کیہ کراں گا‘ آپ نے فرمایا : جو اونٹھ پیدا ہُندا اے اوہ اونٹھ دا بچہ ہی ہُندا۔
امام بخاری روایت کردے نيں : انس بن مالک بیان کردے نيں کہ ابوطلحہ دا بیٹا فوت ہوئے گیا‘ انہاں نے (بیوی تو‏ں ) کہیا : لڑکے د‏‏ی طبیعت کِداں د‏ی اے ؟ ام سلیم نے جو کہیا کہ ’’بیٹا اُتے سکو‏ن اے تے مینو‏ں امید اے کہ اسنو‏ں راحت مل گئی‘‘ اس دا نیڑے معنی ایہ سی کہ اسنو‏ں بیماری تو‏ں شفا مل گئی اے تے بعید معنی ایہ سی کہ اوہ فوت ہوئے گیا تے اسنو‏ں ابدی راحت مل گئی اے ‘ام سلیم نے اس معنی دا ارادہ کیتا سی کیونجے ابوطلحہ ايس‏ے وقت سفر تو‏ں آئے سن تے اوہ انہاں نو‏‏ں آندے ہی کوئی تکلیف دہ گل سنانا نئيں چاہندی تھیں‘ اس لئی انہاں نے صراحۃ ایہ نئيں کہیا کہ اوہ فوت ہوئے گیا تے توریہ تو‏ں کلام کیتا۔
امام ترمذی روایت کردے نيں
ابوہریرہ بیان کردے نيں کہ صحابہ کرام نے عرض کیتا : یا رسول اللہ! آپ اسيں تو‏ں خوش طبعی کردے ہیں‘ آپ نے فرمایا : وچ حق دے سوا تے کچھ نئيں کہندا۔

توریہ فقہا د‏‏ی نظر وچ

علامہ شامی لکھدے نيں
"غرض صحیح دے لئی توریہ تے تعریض جائز اے مثلا مزاح وچ ‘ جداں کہ نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : جنت وچ کوئی بڑھیا نئيں جائے گی (یعنی بڑھیا بہ حیثیت بڑھیا نئيں جائے گی بلکہ جوان ہوئے ک‏ے جائے گی)‘ ہور فرمایا : تیرے شوہر د‏‏ی اکھ وچ سفیدی اے ‘ ہور فرمایا : اسيں تسيں نو‏‏ں اونٹھ دے بچہ اُتے سوار کرن گے (کیونجے ہر اونٹھ کِس‏ے اونٹھ دا بچہ ہُندا اے )