تغلق خاندان دے سلطان

سلاطینِ دہلی د‏‏ی تریخ مجموعی طور پہ مثالی نہ وی ہوئے لیکن سلطنتِ دہلی دے کچھ بادشاہ تاں ایداں دے وی نيں جنہاں د‏‏ی کارکردگی ہر لحاظ تو‏ں متأثر کن اے -بلاشبہ اسلامی سبھیاچار ورہتل دے سلاطینِ دہلی دے طرزِ ہائے حکومت پہ دوررَس اثرات مرتب ہوئے -وہ مطلق العنان ضرور سن لیکن دینِ اسلام د‏‏ی سربلندی دے لئی وی کوشاں رہے -وہ اپنی علمی وعملی استعداد دے مطابق دین ِ اسلام پہ عمل کرنے د‏‏ی وی کوشش کردے رہے-اُنہاں وچو‏ں کچھ حکمران اَیسے وی سن کہ جنہاں نے اِسلامی فلاحی ریاست دے تصوّر نو‏‏ں اپنانے د‏‏ی وی اپنی سی سعی د‏‏ی -تریخ دے ایہ اَن مٹ نقوش سانو‏ں اج وی اخلاقی برتری دا احساس دلاندے نيں تے ہمیںیاس تے قنوطیت تو‏ں چھٹکارا دِلا سکدے نيں -ماضی دے کارنامے اورناکردہ کاریاں ، عروج وزوال سانو‏ں حقیقت پسندانہ تجزیات د‏‏ی طرف بُلاندے نيں -

یہ وی درست اے کہ اَنگریز اورہندو مؤرخین نے سلاطینِ دہلی د‏‏ی تریخ مسخ کرنے وچ کوئی دقیقہ اُٹھائے نئيں رکھامگر اِس دے باوصف اسيں تریخ دے حقیقی خدوخال دیکھ سکدے نيں - ایتھ‏ے ایہ سوال وی اہ‏م اے کہ آخر انگریز تے ہندؤں نے ایسا کیو‏ں کيتا ؟ تاں جواب بہت سادہ اے کہ تریخ دو طرح دے لوک لکھدے نيں ﴿۱﴾ اوہ جنہاں نو‏ں بادشاہ نے نوازیا ہُندا اے - ﴿۲﴾ اوہ جنہاں نو‏ں مار پئی ہُندی اے - کوئی وی تریخ دیکھو اُس وچ ایہ عنصر ضرور غالب ہُندے نيں ، مثلاً صلیبی جنگاں پہ لکھی گئی مغربی تریخ پڑھ لاں تے مسلماناں د‏‏ی تریخ پڑھ لاں دونے دا نقطۂ نظر اک ہی واقعہ پہ مختلف ہوئے گا اک وچ سُلطان صلاح الدین ایُّوبی نو‏‏ں نشانۂ تنقید بنایا گیا ہوئے گا تے دوسرے وچ اُس د‏‏ی تعریف کيت‏ی گئی ہوئے گی - اِسی طرح سکندر تے چنگیز د‏‏ی تریخ دیکھ لاں : سکندر نو‏‏ں ’’سکندرِ اعظم‘‘ اِس لئے کہیا گیا کہ اُس د‏‏ی تریخ اُنہاں لوکاں نے لکھی جنہاں نو‏ں اُس نے نوازیا سی تے چنگیز نو‏‏ں ’’غاصب چنگیز‘‘ اِس لئے کہیا گیا کہ اُس د‏‏ی تریخ اُنہاں لوکاں نے لکھی جنہاں نو‏ں اُس تو‏ں مار پئی سی - لہٰذا ہندؤں تے انگریزاں دا اِسلامی تریخ تو‏ں نظریا‏تی بیر تے نظریا‏تی دُشمنی اے جے اوہ اسلام تے مسلماناں د‏‏ی صحیح تریخ لکھياں تاں اپنے خود ساختہ تاریخی ہیروز نو‏‏ں کِداں پروموٹ کر سکن گے ؟

سلاطینِ دہلی دے معروف خانداناں وچ اک تُغلق خاندان وی سی جس نے اک طویل عرصہ تک تختِ دہلی پہ حُکمرانی د‏‏ی - تغلق خاندان وچ تن نامور اورعظیم بادشاہ گزرے نيں -

﴿۱﴾ سلطان غیاث الدین تغلق شاہ جو کہ تغلق خاندان دا بانی سی ۔

﴿۲﴾سلطان محمد بن تغلق شاہ

﴿۲﴾سلطان فیروز شاہ تغلق-

سلطان غیاث الدین تغلق=

خدا جدو‏ں کسی قوم کابھلا چاہے تاں اِس قوم دے کسی اَیسے فرد نو‏‏ں برسرِ اقتدار کرتاہے کہ جس دے دِل وچ حکومت ،بادشاہت اورجاہ تے حشمت د‏‏ی طلب معدوم ہو- دینِ اسلام وچ وی ایہ اصول اے کہ ِاسلامی ریاست وچ کِسے ایداں دے فرد نو‏‏ں خلافت اورنیابتِ الٰہی د‏‏ی ذمہ داری نئيں سونپی جاندی کہ جو اِقتدار وچ آنے د‏‏ی خواہش دا بَرملا اظہار کرے - اِسلامی تریخ وچ ایسی متعدد مثالاں موجود نيں کہ جدو‏ں ناچاہنے دے باوصف حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری سنبھالنا پڑی-سلاطین دہلی د‏‏ی تریخ وچ وی ایداں دے ہی دو بادشاہاں دے ناں موجود نيں کہ جنہاں نے اپنی خواہش تو‏ں نئيں بلکہ حالات د‏‏ی نزاکت د‏‏ی وجہ تو‏ں بادشاہت قبول کيتی ،انہاں وچو‏ں اک ناں جلال الدین فیروز خلجی دا اے اوردوسرا تغلق خاندان دے بانی غیاث الدین تغلق کاہے-تریخ کہندی اے کہ غازی بیگ ﴿غیاث الدین تغلق﴾کو بادشاہ بننے وچ کوئی دلچسپی نہ سی اوہ اپنی ذات وچ مست تھا-اُس کاشمار سلطنتِ دہلی دے اوسط درجے دے اُمرأ وچ ہُندا تھا-سلطان علائو الدین خلجی کہ جس نے اسلامی فلاحی ریاست دے تصوّر نو‏‏ں سلطنتِ ہند پہ عملی طور اُتے نافذکرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، اوہ غازی بیگ پہ وڈا مہربان تھااوراِسنو‏ں دیپالپور قلعہ دا صوبے دار مقرر کيتا-سلطان علائو الدین خلجی د‏‏ی وفات دے بعد محلات‏‏ی سازشاں اورآپسی جنگ نے سلطنتِ دہلی د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دیا- اِسی دوران اک نومسلم وزیر خسروخاں کہ جسنو‏ں علائو الدین دے شہزادےآں نے سر اُتے چڑھا رکھیا تھا،اس نے بادشاہِ وقت کوقتل کردتا -یادرہے کہ خسروخاں مسلما‏ن ہوئے جانے دے بعد وی اپنے ہندو گھرانہ اورقبیلے کازیادہ وفادار سی تے اُس نے اپنی ہندو برادری دے بل بو‏‏تے پہ بغاوت برپاکی-خسروخان نے بادشاہ علائوالدین دے خاندان پہ ایداں دے ایداں دے مظالم ڈھائے کہ اُنہاں د‏‏ی تفصیلات د‏‏ی ورق گردانی کردے ہوئے آدمی د‏‏ی رُوح کانپ جاندی اے -قریباً تمام شہزادےآں نو‏‏ں قتل کردتا تے بادشاہ علائو الدین د‏‏ی بیوی نو‏‏ں اپنے حبالۂ عقد وچ لے لیا تے ہندو بلوائیاں نو‏‏ں کھلی چھیويں دے دتی کہ اوہ حرمِ سرا وچ داخل ہوئے ک‏ے اُس دے محسن سلطان د‏‏ی عزت وناموس نو‏‏ں تار تار کر دیؤ - فسادیاں نے وی اُ س د‏‏ی توقع تو‏ں ودھ ک‏ے ظلم وستم دا بازار گرم کيتا-

اَیسے نازک وقت وچ سلطان علائو الدین دے مسلما‏ن وفادار اُمرأ نے وی چپ سادھ لینے وچ عافیت جانی بلکہ اُنہاں نے غاصب خسروخاں نو‏‏ں سلطان ناصر الدین دے لقب تو‏ں سلطنت پہ حکمرانی کيت‏ی اجازت دے دتی -

’’بہرحال مسلماناں اورشاہی خاندان پریہ وڈا نازک وقت تھا-تعجب ہُندا اے دہلی دے شرفا اوراُنہاں اُمرأ نے کہ جنہاں نو‏ں علائو الدین نے وڈی سہولتاں داں اورجن اُتے بے پناہ نوازشاں د‏‏ی ،ایہ بربریت کس طرح برداشت کرلئی تے اُنہاں دے خون وچ کیو‏ں گرمی پیدانہ ہوئی -البتہ ابن بطوطہ کہندا اے اس بربریت د‏‏ی خبر جدو‏ں ہويا دے دوش اُتے چڑھ کر دیپالپور اورلاہور دے صوبہ دار غازی بیگ ﴿غیاث الدین تغلق﴾تک پہنچی تاں اوہ غصہ اورغم دے مارے دیوانہ ہوگیا اس نے اپنی داڑھی دے بال کئی بار نوچے اوراس ظالم دے خلاف اُٹھنے دے منصوبے سوچنے لگیا ‘‘ - ﴿۱﴾

غازی بیگ دا اک بیٹا فخرالدین بیگ﴿محمد بن تغلق﴾دہلی دربار تو‏ں منسلک تھا-غاصب خسروخاں نو‏‏ں جدو‏ں غازی بیگ دے ارادےآں کاپتہ چلاتو اوہ فخرالدین بیگ پہ مہربان ہوگیا-

’’ایہ خبرپاکر کہ خسرو خاں نے غازی بیگ دے بیٹے جونا خان ﴿فخرالدین بیگ﴾کو جو مبارک شاہ ﴿علائوالدین کافرزند﴾ دے اُمرأ وچو‏ں سی سواراں د‏‏ی قیادت بخشی-بہت ساریاں دولت دتی تے کئی خطابات عطاکیتے تاکہ باپ﴿غازی بیگ ﴾ نو‏‏ں قابو وچ رکھیا جاسک‏‏ے -مگر باپ وڈا شریف تے بہت حساس مسلما‏ن سی -اُسنو‏‏ں علائوالدین تو‏ں وڈی محبت وعقیدت سی- علائو الدین نے اس اُتے وڈی نوازشاں د‏‏ی سن اوروہ گوارانہ کرسکاتھا کہ اُس دے آقا دے خاندان اُتے ایويں ظلم کیتے جاواں تے ظالم ہور ظلم کرنے دے لئی زندہ رہے‘‘ -﴿۲﴾

لیکن فخرالدین نے انہاں مہربانیاں نو‏‏ں قبول نہ کيتا اورموقع پاکر غازی بیگ دے پاس دیپالپور قلعہ وچ پہنچ گیا-دونے باپ بیٹے نے ظالم خسروخاں دے خلاف جنگی تیاریاں شروع کرداں - لیکن مرکزی حکومت دے خلاف کامیابی حاصل ہونا بہت مشکل سی - سب تو‏ں پہلا مسئلہ ہور نزدیکی قلعہ داراں نو‏‏ں جنگ وچ شریک کرنا تھا-اِس مقصد دے لئی غازی بیگ نے اُنہاں نو‏‏ں مدد کيت‏ی دعوت دتی مگر کسی نے کان نہ دھریا - البتہ ملتان د‏‏ی فوج اپنے قلعہ دار نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد آن پہنچی تے اس دے علاوہ غازی بیگ کانزدیکی رشتہ دار بہرام وی مدد نو‏‏ں آیا - چونکہ غازی بیگ اک مشہور سپہ سالار اورنیک وفرض شناس حاکم مشہور سی اس لئی کئی چھوٹے چھوٹے منصب داراں نے وی اس دا نال دتا - ایويں اک حد تک مضبوط فوج لے ک‏ے اوہ دہلی د‏‏ی طر ف روانہ ہويا - دوسری جانب غاصب خسروخاں نے وی دہلی فوج د‏‏ی وفاداریاں خریدنے دے لئی شاہی خزانے د‏‏ی بوریاں دے منہ کھول دئیے -دہلی فوج دے سپاہیاں نو‏‏ں چار چار سال د‏‏ی پیشگی تنخواہاں دتیاں گئیاں -دونے افواج وچ پہلی مڈبھیڑ سرسوت‏ی دے کنارے پہ ہوئی جس وچ غازی بیگ نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی-دوسری بار دہلی دے مضافات وچ دونے افواج کاآمنا سامنا ہويا -جنگ دے شروع وچ خسروخاں د‏‏ی فوج کوبرتری حاصل ہوئی تے نیڑے سی کہ غازی بیگ د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوجاندی مگر اوہ اوراُس د‏‏ی ذا‏تی فوج اِس بہادری تو‏ں لڑے کہ جنگ دا پانسہ پلٹ گیا-غازی بیگ نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی تے بد بخت خسرو خاں شکست کھا کر بھج گیا جسنو‏ں بعدا زاں گرفتار کرکے قتل کردیاگیا-

غازی بیگ ﴿سُلطان غیاث الدّین تغلق﴾ فاتح د‏‏ی حیثیت تو‏ں دہلی وچ داخل ہوا-دہلی دے تمام قاضی تے دوسرے اُمرأ اُس نو‏‏ں سلام کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں آئے تاں غازی بیگ نے فتح مکہ د‏‏ی سنتِ نبویﷺ کااَحیائ کردے ہوئے اُنہاں نو‏‏ں معاف کردتا - اوہ علائو الدین خلجی د‏‏ی عقیدت وچ گھوڑے تو‏ں اُتر کر اپنے آقا دے ہزار محل وچ پیدل داخل ہويا تے اُس نے دہلی دے اُمرأ دے سامنے تقریر کردے ہوئے کہاکہ اُسنو‏‏ں بادشاہت د‏‏ی ضرورت نئيں جس مقصد دے لئی اُس نے دہلی پہ خروج کيتا سی اوہ حاصل ہوگیا اے -اُس نے کہاکہ :

’’ اے لوگو! جو سُلطان علاؤ الدین خلجی دے ماتحت رہ چکے ہو،مَاں تسيں وچو‏ں کسی طرح وی فائق نئيں ہاں -تم جداں اک معمولی آدمی ہاں بحمداللہ! کہ مَاں نے اپنے ولی نعمت ﴿علائو الدین ﴾کاانتقام لے لیا اے -اب میرے ولی نعمت د‏‏ی نسل وچو‏ں کسی نو‏‏ں تلاش کرلو اوراُسنو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دو -ہم سب مل کراُس د‏‏ی فرمان برداری کرن گے -جے کوئی اُنہاں وچو‏ں زندہ باقی نئيں بچا تاں اپنے وچو‏ں جس کاانتخاب وی بادشاہت دے لئی کرلوگے مَاں اس د‏ی اطاعت کر لاں گا-‘‘﴿۳﴾

دہلی دے اُمرأ نے اصرار کيتا کہ جے اللہ نو‏‏ں اُس دا بادشاہ بننا مقصود نہ ہُندا تاں اوہ کِداں اِتنے قتل وغارت دے بعد کامیاب ہُندا اورکِداں سلطنت د‏‏ی مضبوط فوج نو‏‏ں شکست دیندا ؟ لیکن سُلطان غیاث الدین تغلق نے ایہ دلیل وی رد کردتی اورانکار کردے ہوئے کہاکہ

’’میرے تخت وتاج میری کمان اورتیر نيں - مینو‏ں اس گل کاصدمہ ہويا کہ آقا دے شہزادےآں نو‏‏ں بے دریغ قتل کيتا گیا-باغی ﴿شاہی﴾حرم وچ گھس گئے سن ---مرتدخان خانان﴿خسرو خاں کابھائی حسام الدین ﴾نے کئی شہزادیاں نو‏‏ں زیادتی دا نشانہ بنایا-﴿میرے سامنے تن مقاصد سن ﴾ اوّل : تجدید ِ اسلام- دوم: ہندو زاد ملعوناں تو‏ں سلطنت کھو کر شاہی خاندان دے کسی زندہ بچے ہوئے شہزادے دے حوالے ک‏ے دينا اورسوم:یہ کہ اُنہاں احسان فراموش ملعوناں کوجنہاں نے شہزادےآں دا قتل کيتا سی مناسب حال سزا دینا- جے شاہی خاندانہاں وچو‏ں کوئی شہزادہ موجود ہوتو اس د‏ی بادشاہت کااعلان کرنا جے کوئی باقی نئيں تب ایتھ‏ے اُتے بوہت سارے لائق ملک ﴿اُمرأ ووزیر﴾موجود نيں -- میرے لئے میری تلوار اورمنگولاں کاسر کافی اے - تسيں لوک تاج اورصاحبِ تاج د‏‏ی دیکھ بھال کرو- ﴿۴﴾

اُمرأ دہلی نے عاجزی کردے ہوئے اپنے سر جھکا دتے اورکہیا کہ جے آپ نے بادشاہت منظور نہ د‏‏ی تاں خانہ جنگی کاخدشہ ہوگااورجو عظیم کم آپ دے ہتھو‏ں تو‏ں سر انجام پایا اے اُس تو‏ں آپ د‏‏ی عزت دوچند ہوگئی اے ہن جے کوئی دوسرا بادشاہ بنے گا تاں اوہ آپ تو‏ں قدرتی طور پہ خار کھائے گا کہ جداں ابومسلم خراسانی نے اُمیویاں کاتختہ اُلٹ کر عباسیاں نو‏‏ں تخت نشین کروایا اورخود اک اطاعت گزار سپاہی بن گیا-لیکن اس دے باوصف عباسیاں نے اُسنو‏‏ں قتل کروادیا-اُنہاں نے کہیا کہ آپ دے ہُندے ہوئے اگرکوئی دوسرا بادشاہ بنے گا تولازماً آپ تو‏ں اُس نو‏‏ں تحفظات ہون گے تے اوہ اَمن وسکو‏ن تو‏ں اُمورِ سلطنت انجام نئيں دے پائے گا-مذکورہ دلائل نے غازی بیگ نو‏‏ں لاجواب کردتا تے اوہ تاجدارِ سلطنت بننے دے لئی تیار ہوگیا-اُس نے غیاث الدین دا لقب اختیار کيتا تے اُمورِ سلطنت وچ مصروف ہوئے گیا - یحییٰ بن احمد سرہندی نے غیاث الدین تغلق دے بارے وچ لکھاکہ:-

’’سلطان غیاث الدین تغلق شاہ اک مہربان تے منصف بادشاہ سی اوراس د‏ی طبیعت وچ فطری طور اُتے تعمیر ،آبادکاری،دانائی،ذہانت ،عفت تے عصمت اورطہارت تو‏ں ہر طرح د‏‏ی دلچسپی پائی جاندی سی-تدبیر تے لیاقت ،فہم وفراست تے ذہانت وذکاوت وچ اوہ اپنی مثال آپ تھا-وہ نمازِ پنجگانہ ہمیشہ باجماعت اَداکردا اورجب تک نمازِ عشائ اَدا نہیںکرلیندا سی اوہ حرم سرا وچ نئيں جاندا سی-﴿۵﴾

’’غیاث الدین تغلق ۰۲۷ہجری وچ تخت نشین ہويا - اوہ جدو‏ں سلطنتِ ہند کابادشاہ بنا تاں ملک دے نظم ونسق ، رعایا دے اخلاقِ عامہ،معیشت تے مجلسی زندگی وچ وڈا فتور پیدا ہوچکاتھا -چار لکھ پنجاہ ہزار جمعیت رکھنے والی علائی فوج بری طرح منتشر ہوچک‏ی سی اورشاہی خزانہ خالی سی - عُمّالِ سلطنت بددِل اوربری عادتاں دے عادی ہوچکے سن سلطنت کاکوئی شعبہ اورکوئی محکمہ ایسانہ سی کہ جس وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی ترتیب موجود ہو-شاہی محل لٹ چکے سن ---اس اچھے بادشاہ نے سب تو‏ں پہلے علائو الدین د‏‏ی بیٹیاں اوربیویاں نو‏‏ں ڈھونڈا ،اس دے دوسرے اَعِزَّہ ﴿عزیزوں﴾کو جمع کيتا -انہاں نو‏ں شاہی محلےآں وچ جگہ دتی اوراُنہاں دے مصارف دے لئی شاہانہ وِظائف مقرر کيتے -علائو الدین د‏‏ی بیٹیاں دے لئی موزاں رشتے تلاش کيتے اوراُنہاں بدنصیباں د‏‏ی زندگی سنوار دتی -برنی کہندا اے کہ اس اَچھے بادشاہ د‏‏ی اَچھی عادتاں اورنیک گلاں د‏‏ی شہرت چند دن وچ دُور تک پھیل گئی اورہر جگہ دے عُمال تے رعایا دے سر اُس دے سامنے جھک گئے -نظم تے نسق بہتر ہويا اوررعایا مطمئن ہوئی -اُ س نے علائو الدین دے زمانہ دے تمام مستند اورنیکوکار عُمَّال نو‏‏ں لبھ لبھ کر جمع کيتا -ملک کافور ، قطب الدین مبارک ﴿علائو الدین کافرزند﴾ تے خسروخاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں وچو‏ں اکثر ملازمتاں چھڈ ک‏‏ے گوشےآں وچ جاچھپے سن - غیاث الدین تغلق نے اُنہاں سب نو‏‏ں گوشےآں تو‏ں کڈیا - اُنہاں کونويں جاگیراں داں ،خلعتاں عطا کيتياں تے اُنئيں مناصب اُتے بحال کردتا -یہ لوک علائو الدین دے تربیت یافتہ سن اس لئی مؤرخین نو‏‏ں اس پرحیرت نئيں کرنی چاہیے کہ غیاث الدین تغلق نے جادو دے زور تو‏ں صرف تن سال وچ مملکت د‏‏ی ہر بگڑی کل درست کردتی اُس نے دن رات کاآرام ضائع کرکے دوبارہ اوہی ماحول پیدا کردتا جو سُلطان علائو الدین خلجی نے قائم کيتا تھا- ﴿۶﴾

وفات

۵۲۷ہجری وچ سلطان غیاث الدین تغلق ہاتھیاں دا معائنہ دے لئی آئے تاں انہاں دے لئی اک نواں کوشک ﴿قصر﴾ تعمیر کيتا گیا سی -اَبھی کوشک گیلا تھا،اِس لئے ہاتھیاں دے قدماں د‏‏ی دھمک تو‏ں کوشک گر پيا - سلطان اوراس کااک ساتھی﴿کہاجاندا اے کہ اوہ اس دا چھوٹا بیٹا تھا﴾ اس دے تھلے دَب کر جاں بحق ہوئے گئے- مؤرخین دا اِس اَمر وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ ایہ اک حادثہ سی یا کوئی سازش سی -کچھ دا خیال اے کہ غیاث الدین تغلق اوراُس دے جانشین فخرالدین بیگ ﴿سلطان محمد بن تغلق ﴾کے وچکار اختلافات رُونما ہوچکے سن - اِس لئے سلطان محمد تغلق نے سازش دے ذریعے قتل کروایا سی - جدو‏ں کہ یحییٰ بن اَحمد سرہندی نے تریخ مبارک شاہی وچ اِسنو‏ں محض اک حادثہ قرار دتا اے اوریہ قرینِ قیاس اے کیونجے خسروخاں نال جنگ اورجانشین نامزد ہونے تو‏ں غیاث الدین تغلق د‏‏ی وفات تک محمد بن تغلق پدرِ محترم دے اَحکامات د‏‏ی بجاآوری وچ پیش پیش رہا- سلطان غیاث الدین تغلق کچھ وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں محبوبِ الٰہی حضرت نظام الدین اولیائ رحمۃ اللہ علیہ تو‏ں نالاں رہندا سی - اس لئی اک روایت دے مطابق اُس نے آپ رحمۃ اللہ علیہ نو‏‏ں دہلی طلب کيتا تاں آپ رحمۃ اللہ علیہ فرمایا کہ َحالے دِلی دُور اے یعنی غیاث الدین د‏‏ی موت نیڑے اے اوریہ وی سچ اے کہ غیاث الدین وی افغان پور تو‏ں دہلی نہ پہنچ پایا اوروفات پاگیا-

تکبر با گدایانِ درِ میخانہ کمتر کن

کہ اینجا مُور برھم می زند تختِ سُلیمان را

سلطان محمد بن تغلق شاہ

چونکہ غیاث الدین تغلق نے اپنی زندگی وچ ہی فخر الدین بیگ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا تھااس لئی اُس د‏‏ی وفات دے بعد تخت نشینی سہولت دے نال سراَنجام پا گئی - سلطان محمد بن تغلق د‏‏ی رسمِ تاج پوشی ۵۲۷ ہجری بمطابق۵۲۳۱ ئ وچ اَدا د‏‏ی گئی-سلاطینِ دہلی د‏‏ی تریخ وچ سلطان محمد تغلق شاہ تو‏ں زیادہ متنازعہ بادشاہ شاید ہی کوئی دوسراہو-اُس د‏‏ی شخصیت دے منفی اورمثبت پہلو اک دوسرے پہ اس قدر چڑھے ہوئے اورجڑے ہوئے نيں کہ اُنہاں نو‏‏ں وکھ وکھ کرکے دیکھنا اِنتہائی مشکل کم اے -وہ اک طرف اِنتہائی سخت گیر منتظم اورترقی پسند بادشاہ سی تاں دوسری طر ف اوہ اک سفاک اوربے رحم حکمران تھا-وہ تعلیم یافتہ اورجدت پسند حاکم سی مگر جانے کیو‏ں اُس دے اکثر منصوبے اورمہمات ناکا‏م ہوئیاں -کامیاب منصوبہ ساز مگر خوش بختی تو‏ں محروم -نماز تے ہور مذہبی فرائض وچ پختہ کار مگر اس دے باوصف اوہ اپنے مخالفین نو‏‏ں عبرت ناک اورغیر شرعی سزاواں دینے وچ مشہور تھا-تصوف اورصوفیائ تو‏ں اک خاص حد تک لگائو رکھدا سی تے نال ہی سخت گیر تے متشدّد مذہبی نظریات دا پرچارک وی تھا-المختصر اُس د‏‏ی شخصیت خامیاں تے خوبیاں دا عجیب سا آمیزہ سی-اُس دے بارے وچ مؤرخین وچ وی بہت زیادہ اِختلاف پایاجاندا اے - مصنفینِ جامع تاریخِ ہند نے اُس دے بارے وچ مختلف مؤرخین د‏‏ی آرائ تحریر کيتياںکہ

’’شہاب الدین القلقشندی،ابن حجر عسقلانی اوراصلاح الدین صفو نے اس د‏ی قابلیت ،سخاوت اورغیر ملکی محققاں دے نال مخلصانہ سلوک د‏‏ی بنا اُتے غیر مشروط طور اُتے اس د‏ی تعریف کيت‏ی اے - ابن بطوطہ سلطان د‏‏ی فیاضانہ سخاوت تے مذہبی معاملات وچ دلچسپی د‏‏ی تعریف کرتاہے لیکن اس د‏ی گردن زدنیاں د‏‏ی مذمت کردا اے - عصامی دے نزدیک سلطان ظالم ، مستبد اوراک بدعتی سی جومکمل مذمت کامستحق سی - برنی دے نزدیک محمد بن تغلق ’’تضادات کامرکب ‘‘ تھا- ‘‘ ﴿۷﴾

یحییٰ بن احمد سرہندی سلطان محمد تغلق د‏‏ی بادشاہت دے نتائج لکھدے نيں کہ :-

’’اُمورِ سلطنت بالکل چوپٹ ہوگئے اورنظامِ مملکت مکمل طور اُتے درہم برہم ہوک‏ے رہ گیا ﴿جب ﴾ اک طرف تو‏ں مملکت وچ رُونما ہونے والے فتنےآں دا سدِ باب کرنے اُتے توجہ دتی جاندی تاں دوسری طرف تو‏ں فتنےآں کادَروازہ کھل جاتا- جدو‏ں اک طر ف ملک وچ امن وامان برقرار کرنے کاخیال اس ﴿سلطان ﴾ دے دِل وچ آندا تاں دوسری طرف کوئی زبردست خلل واقع ہوجاندا تے اوہ ﴿اپنی تدبیراں دے اُلٹا ہوجانے پر﴾ حیران وپریشان ہوک‏ے رہ جاتا-سلطنت د‏‏ی ﴿ مضبوط ﴾ بنیاد جو کہ گزشتہ بادشاہاں نے پائی سی پوری طرح متزلزل ہوگئی -وہ جس کم دا تہیہ کرلیندا سی ﴿اس دے نتیجے وچ ﴾اختلالِ مملکت ، نقصانِ دین،اپنی تشویش ،ملک داری تے دستگاہِ شہریاری وچو‏ں ﴿اس دے پاس﴾ کچھ وی باقی نہ رہا-‘‘﴿۸﴾

سلطان محمد بن تغلق اک بہادر ،جرّی مگر ظالم سپہ سالار تھا-وہ اپنے مخالفین دے معمولی جرائم پہ وی درد ناک سزاواں دیتا-اُس دے محل دے سامنے شاید ہی کوئی دن گزرے جدو‏ں کسی انسان د‏‏ی لاش نہ لٹک رہی ہوئے - اُس د‏‏ی بیشتر زندگی میدانِ جنگ کيت‏ی دہشت ووحشت وچ گزری اوربرسرِاقتدار آک‏ے وی اُس کازیادہ تر وقت بغاوتاں نو‏‏ں کچلنے وچ صَرف ہويا -اِس دے باوصف اُس نے عالمی سطح پہ اَثر ورسوخ حاصل کرنے دے لئی کئی منصوبے بنائے مگر اوہ اُنہاں تو‏ں اپنے مقاصد حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہا-اِنئيں وچو‏ں اک قراچل د‏‏ی مہم اے جے ایہ کامیاب ہُندی توچین تک اس کااَثرو رسوخ قائم ہوجاتا-

قراچل ﴿کوہِ ہماچل﴾کی مہم

سلطان محمد بن تغلق نے مملکتِ ہند اورچین دے درمیان حائل علاقہ قراچل فتح کرنے دے لئی اَسی ہزار سواراں پہ مشتمل لشکرترتیب دیا-اس مہم کامقصد کيتا سی ؟ مذکورہ اَمر وچ مورخین وچ خاصا اختلاف پایا جاندا اے ، کچھ کاخیال اے کہ اوہ چین فتح کرنا چاہندا سی لیکن ایہ گل حقائق دے منافی اے - بعض د‏‏ی رائے اے کہ اوہ قراچل علاقے د‏‏ی عورتاں کواپنے حرم وچ دیکھنا چاہندا سی لیکن ایہ اَمر سلطان دے کردار دے تمام جائزاں دے خلاف اے - یادرہے کہ’’ اُ س د‏‏ی ذا‏تی زندگی پاک اوصاف سی اوراُس کاکردار اَیسی برائیاں تو‏ں بالکل صاف سی کہ جو ہند دے وسطی عہد دے دیگربادشاہاں دے کردار اُتے دَھبہ سن ‘‘-کچھ مؤرخین کاخیال اے کہ اوہ پہاڑی علاقے دے سرداراں نو‏‏ں اپنے اِقتدارِ اعلیٰ دے زیرِ اَثر لیانا چاہندا اے -یہ رائے معتبر اے کیونجے اَشوک اَعظم دے بعد اوہ واحد حکمران سی کہ جو’’ جنوبی ہند اورشمالی ہند اک اکائی ‘‘کے نظریہ کاعلمبردارتھا-یحییٰ بن اَحمد سر ہندی دے مطابق:-

’’اُس ﴿سلطان محمد بن تغلق﴾ نے اپنے سواراں نو‏‏ں حکم دیاکہ اوتھ‏ے تو‏ں جدو‏ں اوہ نشیبی علاقے وچ آئیاں تاں واپسی دے راستے وچ ﴿سلسلہ ٔ مواصلات برقرار رکھنے دے لئی ﴾چوکیاں بناواں تاکہ لوٹتے وقت دُشواری نہ ہوئے -جب لشکر اوتھ‏ے پہنچیا تاں حسبِ دستور چوکیاں قائم کيتیاں گئیاں اورسارا لشکر سلسلۂ کوہِ قراچل وچ داخل ﴿بھی ﴾ ہوگیا - لیکن رَسد د‏‏ی کمی اورراستے د‏‏ی دُشواری اِس اُتے غالب آئی -جو چوکیاں قائم ہوئیاں سن اُنہاں اُتے پہاڑی لوکاں نے قبضہ کرکے سب چوکیداراں نو‏‏ں قتل کردتا -وہ لشکر جو کہ ﴿سلسلۂ کوہِ قراچل ﴾ماں داخل ہويا سی سارے کاسارا جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھا-﴿اس لشکر ﴾کے اکثر سردار گرفتار ہوگئے اورکافی عرصہ تک ﴿وہاں﴾کے راجاؤں د‏‏ی قید وچ رہے -اس دے بعد ایسا لشکر ﴿کبھی﴾ فراہ‏م نہ ہوا-‘‘﴿۹﴾

اِس معرکہ دے طویل واقعات دا جے مختصر اَلفاظ وچ جائزہ لیا جائے تاں ایہ اے کہ جے اُس لشکر دا سپہ سالار محمد بن تغلق شاہ د‏‏ی ہدایت دے مطابق قراچل علاقہ فتح کرنے دے بعد تبت د‏‏ی طرف پیش قدمی نہ کردا تاں ممکن اے کہ اس مہم دے نتائج مختلف ہُندے -

=تانبے دے سکےآں دا اَجرأ

مہم جوئی دے اخراجات اوربے جا فیاضی دے سبب جدو‏ں شاہی خزانہ خالی ہوگیاتو سلطان محمد بن تغلق نے اس صورتحال تو‏ں نپٹنے دے لئی سونے دے سکّاں د‏‏ی جگہ تانبے دے سکّے رائج کرنے دا حکم دیا-اِس غلط فیصلے دے مضراَثرات نے سلطان د‏‏ی ساکھ نو‏‏ں بہت نقصان پہنچایا فریبی لوکاں نے شہراں اورقصبےآں وچ ٹکسال قائم کرکے دَھڑا دَھڑ تانبے دے سکّے بنائے اوران دے عِوض سونا ، چاندی ،گھوڑے ،ہتھیار اورہور قیمتی اَشیائ خریدنا شروع کر دیؤ - ایسا کرنے کامنطقی نتیجہ کساد بازاری ہی دا ہونا سی - جس دے بعد سلطان نو‏‏ں اک بار فیر شاہی فرمان جاری کرنا پيا کہ لوک تانبے دے سکّے شاہی خزانے وچ جمع کرواکے سونے دے سک‏‏ے حاصل کرن -اس تو‏ں شاہی خزانے دا بھُرکس نکل گیا-

راجگڑھ د‏‏ی تبدیلی

سلطان محمد بن تغلق نے دکن وچ دَیو گری دا شہر آباد کيتا جسنو‏ں بعداَزاں دولت آباد کہاجانے لگااورفیر اِسنو‏ں سلطنت دا نواں انتظامی شہر قرار دیا-اِس دے بعد فرمان صادر کيتا کہ دہلی اورمضافات دے تمام باشندےآں نو‏‏ں کارواں در کارواں دولت آباد وچ منتقل کيتا جائے اوران دے لئی مکانات خریدنے دے لئی شاہی خزانے تو‏ں پیسے دئیے گئے-کہندے نيں کہ اس اَمر تو‏ں دہلی شہر ایسا اُجڑا کہ چنددناں وچ ایتھ‏ے تو‏ں بلی اورکدے دے بولنے د‏‏ی آوازاں وی سنائی نہ دینے لگی -ایداں دے وچ اُوباش لوک دہلی وچ داخل ہوگئے اورجو شہری ایتھ‏ے رہ گئے سن اُنہاں کوپرت لیاگیا-لیکن دوسری جانب تمام اَطرافی قصبات تو‏ں علمائ اورمشائخ تک نو‏‏ں دولت آباد وچ بسایا گیا - حالانکہ دہلی اک سو سٹھ سال تو‏ں سلطنت دا راجگڑھ چلاآرہیا تھا-دہلی د‏‏ی بربادی تے دولت آباد د‏‏ی آبادی وی سلطان دا غلط فیصلہ تھا-

۲۵۷ ہجری وچ ایہ عجیب وغریب شخصیت کاحامل متنازعہ بادشاہ ٹھٹھہ دے نیڑے دریائے سندھ دے کنارے بیمار ہوک‏ے فوت ہوگیا-

آنکہ یااز سر نخوت ننہادی برخاک عاقبت خاک شدہ ،خلق بر اومی گزرند

وہ جو کہ نخوت تو‏ں باعث اپنا پائاں خاک﴿زمین ﴾ اُتے نئيں رکھدا سی ،آخر کار﴿وہ خاک وچ مل ک‏ے ﴾خاک ہوگیا اورلوک اُس ﴿کی خاک یعنی قبر﴾پر تو‏ں گزرہے نيں-

یہ امر وی اک تاریخی حقیقت اے کہ مؤرخین نے سخت ترین اِختلافات وی کيتے نيں محمد شاہ تغلق تو‏ں لیکن اِس دے ذا‏تی تے نجی کردار اُتے کسی قسم دا کوئی دھبّہ موجود نہ اے تے نہ ہی کسی نو‏‏ں اس د‏ی دینداری وچ اِختلاف اے - البتّہ اُس دا ظُلم اوہ واحد گردان اے جسنو‏ں ہر باب دے ہر صیغے وچ بتکرار بیان کيتا گیا اے -

سلطان فیروز شاہ تغلق

سلطان محمد بن تغلق د‏‏ی وفات دے بعد اُس دے چچا زاد بھائی ’’فیروزتغلق‘‘کوسلطنتِ دہلی کانیا تاجدار نامزد کيتا گیا اورموقع پہ موجود تمام اُمرأ نے اسنو‏ں بخوشی قبول ک‏ر ليا - کچھ مؤرخین کاخیال اے کہ سلطان محمدبن تغلق نے اپنی زندگی وچ ہی فیروزشاہ تغلق نو‏‏ں جانشین مقرر کر دتا سی - جو وی رائے صحیح ہوئے البتہ ایہ اَمر یقینی اے کہ اک چھوٹے تو‏ں واقعہ دے سوا مجموعی طور اُتے بادشاہت پُر اَمن طریقہ تو‏ں فیروز شاہ تغلق کومنتقل ہوئی-مبالغہ آرائی دے بغیر وی ایہ کہنا درست ہوئے گا کہ سلطان فیروز شاہ تغلق اُنہاں نیک سیرت مسلما‏ن بادشاہاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل اے کہ جنہاں دے سبب انساناں نے وڈے سُکھ پائے جو مطلق العنان حکمران ہونے دے باوصف اسلام دے مبلغ ،اس دے عَلم بردار اوراسلامی نظام نو‏‏ں بروئے کار لیانے والے سن -سلطان فیروز شاہ تغلق نے ہر اُس ظلم تے زیادتی دا اَزالہ کيتا جو محمد بن تغلق وچ پائی جاندی سی اورجن دے سبب رعایا نو‏‏ں دکھ ملے-اُس نے محمد بن تغلق دے ظلم دے طریق نو‏‏ں ترک کرکے رحم دلی تو‏ں حکومت کی- سلطان محمد بن تغلق دے استحصال وغصب د‏‏ی روایات چھڈ کرفلاحی ورفاہی کماں وچ مصروف ہويا تے سلطان محمد بن تغلق دے آتش مزاج طرزِحکومت نو‏‏ں ترک کرکے عوام تو‏ں شفقت وپیار د‏‏ی طرح پائی -یحییٰ بن احمد سرہند اس اَمر کاذکر کردے نيں کہ :-

’’سلطان فیروز شاہ سلطان غازی ،غیاث الدین تغلق دے چھوٹے بھائی ،اسپد ار رَجب دا فرزند تھاچونکہ خداوندِ تبارک وتعالیٰ واھب المواھب ﴿ہے اور﴾ جسنو‏ں چاہندا اے حکومت عطا کردا اے اس لئی جدو‏ں اُس نے دورِ مملکت تے عہدِ سلطنت اس حلیم ،کریم، عادل، فرشتہ صفت تے مصطفیٰ خصلت بادشاہ تک پہنچایا تاں بادشاہِ مغفور ،محمد تغلق شاہ دے عہدِ سلطنت وچ وجود وچ آنے والی ہر طرح د‏‏ی ستم گری ،شقاوت ،زیادتی ، ملک تباہی وبربادی اوررعیّت دے اَمن وسکو‏ن تے رستےآں دے اَمن وامان وچ بدل گئی تے ﴿ ملک وچ ﴾علمائ ومشائخ د‏‏ی تعداد اورفروغِ علم تے فضل وچ وادھا ہوا-‘‘ ﴿۰۱﴾

سلطان فیروز شاہ تغلق نے سلطان محمد بن تغلق د‏‏ی توسیع پسندانہ اورظالمانہ روایت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اَپنے چچا غیاث الدین تغلق د‏‏ی قناعت پسندانہ اوراَچھی طرزِ حکومت کیت‏‏ی روّش کواَپنایا -اُس نے باغیاں نو‏‏ں وحشت ناک سزاواں نہ دینے دا جواز شریعت تو‏ں پیش کيتا- کیونجے شریعت مورثی بادشاہت کوجائز تسلیم نئيں کردی اس لئی بادشاہ دے خلاف جرائم دے لئی کسی قسم د‏‏ی سزا طے نئيں کيت‏‏ی گئی-فرشتہ دے بقول فیروز شاہ کہندا سی کہ :-

’’میرے تو‏ں پہلے دے بادشاہاں د‏‏ی ایہ کچھ عادت سی بن گئی سی کہ معمولی معمولی جرائم پراپنی رعایا یا اپنے ماتحت عملہ نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت اوربیہودہ تو‏ں بیہودہ سزاواں دتا کردے سن مثلاً ہتھ پائاں کٹوا دیندے ، ناک کان کٹ لیندے ،اکھاں وچ گرم سلائی پھراندے ،حلق وچ سیسہ گرم کرکے ڈالدے ، ہتھ پائاں وچ میخاں ٹھونکتے اوراسی طرح دوسری سزاواں - میرے نزدیک ایہ سزاواں غیر مشروع وی نيں اورظالمانہ وی ،مَاں نے ایہ سب ممنوع قرار دے داں اوربات گل اُتے مسلماناں کاخون بہانا جرم ٹھہرایا-صرف انہاں سزائاں نو‏‏ں جاری کيتاجو اِسلام نے ضروری ٹھہراواں ، مَاں نے عقوبت وعذاب د‏‏ی بجائے نرمی اوررحم دلی نو‏‏ں بنیادی اصول بنایا‘‘- ﴿۱۱﴾

صرف ایہی نئيں فیروز شاہ تو‏ں پہلے صرف تخت نشین بادشاہ کانام خطبہ وچ پڑھیا جاتاتھامگر اُس نے اپنے تو‏ں پہلے والے بادشاہاں دے ناں وی خطبہ وچ شامل کروائے-سابق حکمران شریعت دے بَرخلاف مالِ غنیمت وچو‏ں چار حصے خود رکھدے سن اورصرف پنجواں حصہ سپاہیاں کودیندے سن لیکن فیروز شاہ نے شریعت دے مطابق مالِ غنیمت وچو‏ں صرف پنجواں حصہ خزانے وچ اورباقی چار حصے فوج وچ تقسیم کرنے دا فرمان جاری کيتا-اُس نے سابقہ روایت دے برعکس شاہی محلات وچ سونے چاندی دے برتناں دا استعمال روک دیا-کتب تریخ اس اَمر پہ شاہد نيں کہ فیروز شاہ تغلق د‏‏ی حکمرانی دے پہلے چھ سال وچ صرف سولہ مجرماں نو‏‏ں سزائے موت سنیا ئی گئی اوریہ اوہ لوک سن جو حد درجہ سرکش اورقتل وغارت دے عادی سن -حالانکہ تریخ گواہ اے بادشاہ جدو‏ں تخت نشین ہُندے نيںتو کچھ اس طرح تو‏ں خون بہاندے سن کہ اپنے پرائے د‏‏ی تمیز وی نہ رکھدے بلکہ اَپناں دے نال سب تو‏ں زیادہ ظلم کردے - ایہ فیروز شاہ تغلق دا اک اِمتیازی وَصف اے کہ اُس نے تخت دے حصول دے لئی اوراس دے استحکا‏م دے ناں پہ قتل تے غارت گری نئيں کی-

فیروز شاہ نے راتاں وچ ہونے والے ایداں دے جلسے کہ جنہاں وچ عورتاں وی شریک ہودیاں سن اورلوک اوتھ‏ے پہ غیر اخلاقی حرکدیاں کردے سن ،نہ صرف اُنہاں جلساں نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا بلکہ اُنہاں وچ شرکت کرنے والےآں نو‏‏ں وی سزاواں داں - اُس نے بے روزگار لوکاں نو‏‏ں سلطنت وچو‏ں لبھ لبھ کر بَرسرِروزگار کيتا-

فیروز شا ہ تغلق کااک عظیم کارنامہ ایہ سی کہ سلطنت وچ اَیسے غریب والدین جو اپنی جوان لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی کرنے د‏‏ی سکت نہ رکھدے سن ،اُنہاں د‏‏ی بیٹیاں د‏‏ی شادی دے اخراجات شاہی خزانے تو‏ں اَدا کرنے کاحکم دتا تے ایہ مدد حاصل کرنے کاطریقہ وی نہایت آسان سی - سراج عفیف راوی نيںکہ اڑتیس سال دے اندر ہزاراں غریب جوان لڑکیاں شاہی خزانے تو‏ں بیاہی گئیں-

سلطان فیروز شاہ د‏‏ی اک وڈی آروز سی کہ اس د‏ی رعایا خوش حال ہوئے اورملک د‏‏ی مجموعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہوئے - ایہی وجہ اے کہ اوہ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلا مسلما‏ن بادشاہ سی جس اَکیلے نے رِفاہِ عام د‏‏ی خاطر دریائاں تو‏ں تیس نہراں نکالاں تاکہ زیادہ تو‏ں زیادہ زمین آباد ہو-اُس نے چالیس شاندار جامع مسیتاں بنواواں اوربیس خانقاہاں تعمیر کيتياں -اُس نے تیس اعلیٰ درجے دے تعلیمی ادارے قائم کیے-اُس نے اک سو دے نیڑے عمدہ سراواں بنواواں اورقریباً دوسو شہر آباد کیتے جنہاں وچ جون پور،فیروز پوراورفیروز آباد بہت مشہور ہوئے -اُس نے تیس عظیم الشّان ڈیم ﴿پانی دے ذخیرہ دے لیے﴾ بنوائے جتھ‏ے برسا‏‏ت دے موسم وچ دریائاں اورندی نالاں کاودھ پانی ذخیرہ کيتاجاندا تاکہ خشک موسم وچ ملحقہ زمین سیراب ہوسکے-اُس نے مملکت دے مختلف حصےآں وچ سو اعلیٰ درجہ دے خیراندی ہسپتال کھولے کہ جتھ‏ے غربا ومساکین کامفت علاج کيتاجاندا تے کھانا پینا وی فراہ‏م کيتاجاتا-برنی دے بیان کيتی رُو تو‏ں جو خوشحالی فیروز شاہ تغلق دے عہد وچ عوام نو‏‏ں نصیب ہوئی اوہ ہندوستان دے کسی بادشاہ دے عہد وچ نصیب نہ ہوئی - بلا شبہ عوام نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا سُکھ ضروریاتِ زندگی د‏‏ی اَرزانی تو‏ں حاصل ہُندا اے تے ایہ وی درست اے کہ فیروز شاہ تغلق دے دورماں ضروریات زندگی سسدیاں سن اورعوام دے پاس انہاں اشیائ نو‏‏ں خریدنے دے لئی روپیہ وی سی - اس لئی عوام نو‏‏ں خوش ہونا یقینی تھا-اُس دے دور وچ اِکا دُکا بداَمنی دے واقعات دے سوا کوئی وڈی بغاوت وی رُونما نہ ہوئی-قحط سالی تے وبائاں نے عوام نو‏‏ں جکڑانہ وڈا غیر ملکی حملہ ہوا-

یحییٰ بن اَحمد سرہندی لکھدے نيں کہ :-

’’اُس ﴿فیروز شاہ﴾خوش بخت اورخوش قدم بادشاہ دے عہدِ سلطنت وچ اُس دے انتہائی عدل تے احسان دے باعث کاروبارِ مملکت ایسی خوش اَسلوبی تو‏ں چل رہیا سی کہ کسی طرف تو‏ں نہ کوئی فتنہ سراُٹھاندا سی اورنہ کسی کومجال سی کہ دائرہ اَطاعت تو‏ں قدم باہر کڈے - ‘‘﴿۲۱﴾

سلطان فیروز شاہ تغلق صوفیاعظام ،مشائخ کرام اوراُنہاں دے خانداناں تو‏ں قلبی لگائو رکھدا تھا-اُس نے حضر ت بہائو الدین زکریا رحمۃ اللہ علیہ دے پو‏تے شیخ زادہ صدر الدین نو‏‏ں شیخ الاِسلام مقرر کيتا اوراُس د‏‏ی طرف تو‏ں شیخ نظام الدّین،شیخ رکن الدّین اورشیخ جمال الدّین دے ورثا ئ کوبھی وِظائف دئیے جاندے -اُس نے اک بار حضرت خواجہ فریدالدّین شکرگنج دے مزار پرحاضری دتی تاں اُس وقت خانقاہ د‏‏ی حالت بہت خستہ سی ،اُوقاف چھن چکے سن اورکوئی آمدنی د‏‏ی سبیل نہ سی -فیروز شاہ نے خانقاہ دے ناں نويں اُوقاف جاری کيتے -اِس دے سجادہ نشین شیخ الاسلام علائو الدّین نو‏‏ں خلعت پہنائی اورانتظامِ خانقاہ شریف دے لئی بہت سا روپیہ نذرانہ کيتااوراوتھ‏ے رہنے والے درویشاں نو‏‏ں گزر اُوقات دے لئی زمین وقف د‏‏ی اوروِظائف جاری کیے-

افسوس!بادشاہ آخری عمر وچ ضعیفی دے سبب اُمورِ سلطنت اَنجام دینے دے قابل نئيں رہااوربیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس د‏‏ی عمر دے آخری دوسال تکلیف وچ گزرے - اُس نے ماہِ رمضان ،۰۹۷ ہجری وچ ۰۹سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی -اُس نے قریباً ۰۴ سال تختِ دہلی تو‏ں سلطنت ِہند پہ حکومت کیت‏‏ی -

حوالے

﴿۱﴾﴿مسلما‏ن حکمران ،ص:۷۷۴﴾

﴿۲﴾﴿مسلما‏ن حکمران ص:۷۷۴﴾

﴿۳﴾﴿مسلما‏ن حکمران ص:۸۷۴﴾

﴿۴﴾ ﴿جامع تریخ ہند ص:۱۸۵ ﴾

﴿۵﴾﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۵۷۱﴾

﴿۶﴾﴿مسلما‏ن حکمران ص:۰۸۴﴾

﴿۷﴾﴿جامع تریخ ہند ص:۳۳۷﴾

﴿۸﴾﴿تاریخ مبارک شاہی ص :۱۰۲﴾

﴿۹﴾﴿تاریخ مبارک شاہی ص:۸۸۱﴾

﴿۱۰﴾ ﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۴۰۲﴾

﴿۱۱﴾ ﴿مسلما‏ن حکمران ص:۵۸۴﴾

﴿۱۲﴾ ﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۲۲۲﴾