تغلق خاندان دے سلطان
سلاطینِ دہلی دی تریخ مجموعی طور پہ مثالی نہ وی ہوئے لیکن سلطنتِ دہلی دے کچھ بادشاہ تاں ایداں دے وی نيں جنہاں دی کارکردگی ہر لحاظ توں متأثر کن اے -بلاشبہ اسلامی سبھیاچار ورہتل دے سلاطینِ دہلی دے طرزِ ہائے حکومت پہ دوررَس اثرات مرتب ہوئے -وہ مطلق العنان ضرور سن لیکن دینِ اسلام دی سربلندی دے لئی وی کوشاں رہے -وہ اپنی علمی وعملی استعداد دے مطابق دین ِ اسلام پہ عمل کرنے دی وی کوشش کردے رہے-اُنہاں وچوں کچھ حکمران اَیسے وی سن کہ جنہاں نے اِسلامی فلاحی ریاست دے تصوّر نوں اپنانے دی وی اپنی سی سعی دی -تریخ دے ایہ اَن مٹ نقوش سانوں اج وی اخلاقی برتری دا احساس دلاندے نيں تے ہمیںیاس تے قنوطیت توں چھٹکارا دِلا سکدے نيں -ماضی دے کارنامے اورناکردہ کاریاں ، عروج وزوال سانوں حقیقت پسندانہ تجزیات دی طرف بُلاندے نيں -
یہ وی درست اے کہ اَنگریز اورہندو مؤرخین نے سلاطینِ دہلی دی تریخ مسخ کرنے وچ کوئی دقیقہ اُٹھائے نئيں رکھامگر اِس دے باوصف اسيں تریخ دے حقیقی خدوخال دیکھ سکدے نيں - ایتھے ایہ سوال وی اہم اے کہ آخر انگریز تے ہندؤں نے ایسا کیوں کيتا ؟ تاں جواب بہت سادہ اے کہ تریخ دو طرح دے لوک لکھدے نيں ﴿۱﴾ اوہ جنہاں نوں بادشاہ نے نوازیا ہُندا اے - ﴿۲﴾ اوہ جنہاں نوں مار پئی ہُندی اے - کوئی وی تریخ دیکھو اُس وچ ایہ عنصر ضرور غالب ہُندے نيں ، مثلاً صلیبی جنگاں پہ لکھی گئی مغربی تریخ پڑھ لاں تے مسلماناں دی تریخ پڑھ لاں دونے دا نقطۂ نظر اک ہی واقعہ پہ مختلف ہوئے گا اک وچ سُلطان صلاح الدین ایُّوبی نوں نشانۂ تنقید بنایا گیا ہوئے گا تے دوسرے وچ اُس دی تعریف کيتی گئی ہوئے گی - اِسی طرح سکندر تے چنگیز دی تریخ دیکھ لاں : سکندر نوں ’’سکندرِ اعظم‘‘ اِس لئے کہیا گیا کہ اُس دی تریخ اُنہاں لوکاں نے لکھی جنہاں نوں اُس نے نوازیا سی تے چنگیز نوں ’’غاصب چنگیز‘‘ اِس لئے کہیا گیا کہ اُس دی تریخ اُنہاں لوکاں نے لکھی جنہاں نوں اُس توں مار پئی سی - لہٰذا ہندؤں تے انگریزاں دا اِسلامی تریخ توں نظریاتی بیر تے نظریاتی دُشمنی اے جے اوہ اسلام تے مسلماناں دی صحیح تریخ لکھياں تاں اپنے خود ساختہ تاریخی ہیروز نوں کِداں پروموٹ کر سکن گے ؟
سلاطینِ دہلی دے معروف خانداناں وچ اک تُغلق خاندان وی سی جس نے اک طویل عرصہ تک تختِ دہلی پہ حُکمرانی دی - تغلق خاندان وچ تن نامور اورعظیم بادشاہ گزرے نيں -
﴿۱﴾ سلطان غیاث الدین تغلق شاہ جو کہ تغلق خاندان دا بانی سی ۔
﴿۲﴾سلطان محمد بن تغلق شاہ
﴿۲﴾سلطان فیروز شاہ تغلق-
سلطان غیاث الدین تغلق=
سودھوخدا جدوں کسی قوم کابھلا چاہے تاں اِس قوم دے کسی اَیسے فرد نوں برسرِ اقتدار کرتاہے کہ جس دے دِل وچ حکومت ،بادشاہت اورجاہ تے حشمت دی طلب معدوم ہو- دینِ اسلام وچ وی ایہ اصول اے کہ ِاسلامی ریاست وچ کِسے ایداں دے فرد نوں خلافت اورنیابتِ الٰہی دی ذمہ داری نئيں سونپی جاندی کہ جو اِقتدار وچ آنے دی خواہش دا بَرملا اظہار کرے - اِسلامی تریخ وچ ایسی متعدد مثالاں موجود نيں کہ جدوں ناچاہنے دے باوصف حکومت کیتی ذمہ داری سنبھالنا پڑی-سلاطین دہلی دی تریخ وچ وی ایداں دے ہی دو بادشاہاں دے ناں موجود نيں کہ جنہاں نے اپنی خواہش توں نئيں بلکہ حالات دی نزاکت دی وجہ توں بادشاہت قبول کيتی ،انہاں وچوں اک ناں جلال الدین فیروز خلجی دا اے اوردوسرا تغلق خاندان دے بانی غیاث الدین تغلق کاہے-تریخ کہندی اے کہ غازی بیگ ﴿غیاث الدین تغلق﴾کو بادشاہ بننے وچ کوئی دلچسپی نہ سی اوہ اپنی ذات وچ مست تھا-اُس کاشمار سلطنتِ دہلی دے اوسط درجے دے اُمرأ وچ ہُندا تھا-سلطان علائو الدین خلجی کہ جس نے اسلامی فلاحی ریاست دے تصوّر نوں سلطنتِ ہند پہ عملی طور اُتے نافذکرنے دی کوشش کيتی ، اوہ غازی بیگ پہ وڈا مہربان تھااوراِسنوں دیپالپور قلعہ دا صوبے دار مقرر کيتا-سلطان علائو الدین خلجی دی وفات دے بعد محلاتی سازشاں اورآپسی جنگ نے سلطنتِ دہلی دی بنیاداں نوں ہلیا کے رکھ دیا- اِسی دوران اک نومسلم وزیر خسروخاں کہ جسنوں علائو الدین دے شہزادےآں نے سر اُتے چڑھا رکھیا تھا،اس نے بادشاہِ وقت کوقتل کردتا -یادرہے کہ خسروخاں مسلمان ہوئے جانے دے بعد وی اپنے ہندو گھرانہ اورقبیلے کازیادہ وفادار سی تے اُس نے اپنی ہندو برادری دے بل بوتے پہ بغاوت برپاکی-خسروخان نے بادشاہ علائوالدین دے خاندان پہ ایداں دے ایداں دے مظالم ڈھائے کہ اُنہاں دی تفصیلات دی ورق گردانی کردے ہوئے آدمی دی رُوح کانپ جاندی اے -قریباً تمام شہزادےآں نوں قتل کردتا تے بادشاہ علائو الدین دی بیوی نوں اپنے حبالۂ عقد وچ لے لیا تے ہندو بلوائیاں نوں کھلی چھیويں دے دتی کہ اوہ حرمِ سرا وچ داخل ہوئے کے اُس دے محسن سلطان دی عزت وناموس نوں تار تار کر دیؤ - فسادیاں نے وی اُ س دی توقع توں ودھ کے ظلم وستم دا بازار گرم کيتا-
اَیسے نازک وقت وچ سلطان علائو الدین دے مسلمان وفادار اُمرأ نے وی چپ سادھ لینے وچ عافیت جانی بلکہ اُنہاں نے غاصب خسروخاں نوں سلطان ناصر الدین دے لقب توں سلطنت پہ حکمرانی کيتی اجازت دے دتی -
’’بہرحال مسلماناں اورشاہی خاندان پریہ وڈا نازک وقت تھا-تعجب ہُندا اے دہلی دے شرفا اوراُنہاں اُمرأ نے کہ جنہاں نوں علائو الدین نے وڈی سہولتاں داں اورجن اُتے بے پناہ نوازشاں دی ،ایہ بربریت کس طرح برداشت کرلئی تے اُنہاں دے خون وچ کیوں گرمی پیدانہ ہوئی -البتہ ابن بطوطہ کہندا اے اس بربریت دی خبر جدوں ہويا دے دوش اُتے چڑھ کر دیپالپور اورلاہور دے صوبہ دار غازی بیگ ﴿غیاث الدین تغلق﴾تک پہنچی تاں اوہ غصہ اورغم دے مارے دیوانہ ہوگیا اس نے اپنی داڑھی دے بال کئی بار نوچے اوراس ظالم دے خلاف اُٹھنے دے منصوبے سوچنے لگیا ‘‘ - ﴿۱﴾
غازی بیگ دا اک بیٹا فخرالدین بیگ﴿محمد بن تغلق﴾دہلی دربار توں منسلک تھا-غاصب خسروخاں نوں جدوں غازی بیگ دے ارادےآں کاپتہ چلاتو اوہ فخرالدین بیگ پہ مہربان ہوگیا-
’’ایہ خبرپاکر کہ خسرو خاں نے غازی بیگ دے بیٹے جونا خان ﴿فخرالدین بیگ﴾کو جو مبارک شاہ ﴿علائوالدین کافرزند﴾ دے اُمرأ وچوں سی سواراں دی قیادت بخشی-بہت ساریاں دولت دتی تے کئی خطابات عطاکیتے تاکہ باپ﴿غازی بیگ ﴾ نوں قابو وچ رکھیا جاسکے -مگر باپ وڈا شریف تے بہت حساس مسلمان سی -اُسنوں علائوالدین توں وڈی محبت وعقیدت سی- علائو الدین نے اس اُتے وڈی نوازشاں دی سن اوروہ گوارانہ کرسکاتھا کہ اُس دے آقا دے خاندان اُتے ایويں ظلم کیتے جاواں تے ظالم ہور ظلم کرنے دے لئی زندہ رہے‘‘ -﴿۲﴾
لیکن فخرالدین نے انہاں مہربانیاں نوں قبول نہ کيتا اورموقع پاکر غازی بیگ دے پاس دیپالپور قلعہ وچ پہنچ گیا-دونے باپ بیٹے نے ظالم خسروخاں دے خلاف جنگی تیاریاں شروع کرداں - لیکن مرکزی حکومت دے خلاف کامیابی حاصل ہونا بہت مشکل سی - سب توں پہلا مسئلہ ہور نزدیکی قلعہ داراں نوں جنگ وچ شریک کرنا تھا-اِس مقصد دے لئی غازی بیگ نے اُنہاں نوں مدد کيتی دعوت دتی مگر کسی نے کان نہ دھریا - البتہ ملتان دی فوج اپنے قلعہ دار نوں قتل کرنے دے بعد آن پہنچی تے اس دے علاوہ غازی بیگ کانزدیکی رشتہ دار بہرام وی مدد نوں آیا - چونکہ غازی بیگ اک مشہور سپہ سالار اورنیک وفرض شناس حاکم مشہور سی اس لئی کئی چھوٹے چھوٹے منصب داراں نے وی اس دا نال دتا - ایويں اک حد تک مضبوط فوج لے کے اوہ دہلی دی طر ف روانہ ہويا - دوسری جانب غاصب خسروخاں نے وی دہلی فوج دی وفاداریاں خریدنے دے لئی شاہی خزانے دی بوریاں دے منہ کھول دئیے -دہلی فوج دے سپاہیاں نوں چار چار سال دی پیشگی تنخواہاں دتیاں گئیاں -دونے افواج وچ پہلی مڈبھیڑ سرسوتی دے کنارے پہ ہوئی جس وچ غازی بیگ نوں فتح حاصل ہوئی-دوسری بار دہلی دے مضافات وچ دونے افواج کاآمنا سامنا ہويا -جنگ دے شروع وچ خسروخاں دی فوج کوبرتری حاصل ہوئی تے نیڑے سی کہ غازی بیگ دی فوج نوں شکست ہوجاندی مگر اوہ اوراُس دی ذاتی فوج اِس بہادری توں لڑے کہ جنگ دا پانسہ پلٹ گیا-غازی بیگ نوں فتح نصیب ہوئی تے بد بخت خسرو خاں شکست کھا کر بھج گیا جسنوں بعدا زاں گرفتار کرکے قتل کردیاگیا-
غازی بیگ ﴿سُلطان غیاث الدّین تغلق﴾ فاتح دی حیثیت توں دہلی وچ داخل ہوا-دہلی دے تمام قاضی تے دوسرے اُمرأ اُس نوں سلام کرنے دی غرض توں آئے تاں غازی بیگ نے فتح مکہ دی سنتِ نبویﷺ کااَحیائ کردے ہوئے اُنہاں نوں معاف کردتا - اوہ علائو الدین خلجی دی عقیدت وچ گھوڑے توں اُتر کر اپنے آقا دے ہزار محل وچ پیدل داخل ہويا تے اُس نے دہلی دے اُمرأ دے سامنے تقریر کردے ہوئے کہاکہ اُسنوں بادشاہت دی ضرورت نئيں جس مقصد دے لئی اُس نے دہلی پہ خروج کيتا سی اوہ حاصل ہوگیا اے -اُس نے کہاکہ :
’’ اے لوگو! جو سُلطان علاؤ الدین خلجی دے ماتحت رہ چکے ہو،مَاں تسيں وچوں کسی طرح وی فائق نئيں ہاں -تم جداں اک معمولی آدمی ہاں بحمداللہ! کہ مَاں نے اپنے ولی نعمت ﴿علائو الدین ﴾کاانتقام لے لیا اے -اب میرے ولی نعمت دی نسل وچوں کسی نوں تلاش کرلو اوراُسنوں تخت اُتے بٹھا دو -ہم سب مل کراُس دی فرمان برداری کرن گے -جے کوئی اُنہاں وچوں زندہ باقی نئيں بچا تاں اپنے وچوں جس کاانتخاب وی بادشاہت دے لئی کرلوگے مَاں اس دی اطاعت کر لاں گا-‘‘﴿۳﴾
دہلی دے اُمرأ نے اصرار کيتا کہ جے اللہ نوں اُس دا بادشاہ بننا مقصود نہ ہُندا تاں اوہ کِداں اِتنے قتل وغارت دے بعد کامیاب ہُندا اورکِداں سلطنت دی مضبوط فوج نوں شکست دیندا ؟ لیکن سُلطان غیاث الدین تغلق نے ایہ دلیل وی رد کردتی اورانکار کردے ہوئے کہاکہ
’’میرے تخت وتاج میری کمان اورتیر نيں - مینوں اس گل کاصدمہ ہويا کہ آقا دے شہزادےآں نوں بے دریغ قتل کيتا گیا-باغی ﴿شاہی﴾حرم وچ گھس گئے سن ---مرتدخان خانان﴿خسرو خاں کابھائی حسام الدین ﴾نے کئی شہزادیاں نوں زیادتی دا نشانہ بنایا-﴿میرے سامنے تن مقاصد سن ﴾ اوّل : تجدید ِ اسلام- دوم: ہندو زاد ملعوناں توں سلطنت کھو کر شاہی خاندان دے کسی زندہ بچے ہوئے شہزادے دے حوالے کے دينا اورسوم:یہ کہ اُنہاں احسان فراموش ملعوناں کوجنہاں نے شہزادےآں دا قتل کيتا سی مناسب حال سزا دینا- جے شاہی خاندانہاں وچوں کوئی شہزادہ موجود ہوتو اس دی بادشاہت کااعلان کرنا جے کوئی باقی نئيں تب ایتھے اُتے بوہت سارے لائق ملک ﴿اُمرأ ووزیر﴾موجود نيں -- میرے لئے میری تلوار اورمنگولاں کاسر کافی اے - تسيں لوک تاج اورصاحبِ تاج دی دیکھ بھال کرو- ﴿۴﴾
اُمرأ دہلی نے عاجزی کردے ہوئے اپنے سر جھکا دتے اورکہیا کہ جے آپ نے بادشاہت منظور نہ دی تاں خانہ جنگی کاخدشہ ہوگااورجو عظیم کم آپ دے ہتھوں توں سر انجام پایا اے اُس توں آپ دی عزت دوچند ہوگئی اے ہن جے کوئی دوسرا بادشاہ بنے گا تاں اوہ آپ توں قدرتی طور پہ خار کھائے گا کہ جداں ابومسلم خراسانی نے اُمیویاں کاتختہ اُلٹ کر عباسیاں نوں تخت نشین کروایا اورخود اک اطاعت گزار سپاہی بن گیا-لیکن اس دے باوصف عباسیاں نے اُسنوں قتل کروادیا-اُنہاں نے کہیا کہ آپ دے ہُندے ہوئے اگرکوئی دوسرا بادشاہ بنے گا تولازماً آپ توں اُس نوں تحفظات ہون گے تے اوہ اَمن وسکون توں اُمورِ سلطنت انجام نئيں دے پائے گا-مذکورہ دلائل نے غازی بیگ نوں لاجواب کردتا تے اوہ تاجدارِ سلطنت بننے دے لئی تیار ہوگیا-اُس نے غیاث الدین دا لقب اختیار کيتا تے اُمورِ سلطنت وچ مصروف ہوئے گیا - یحییٰ بن احمد سرہندی نے غیاث الدین تغلق دے بارے وچ لکھاکہ:-
’’سلطان غیاث الدین تغلق شاہ اک مہربان تے منصف بادشاہ سی اوراس دی طبیعت وچ فطری طور اُتے تعمیر ،آبادکاری،دانائی،ذہانت ،عفت تے عصمت اورطہارت توں ہر طرح دی دلچسپی پائی جاندی سی-تدبیر تے لیاقت ،فہم وفراست تے ذہانت وذکاوت وچ اوہ اپنی مثال آپ تھا-وہ نمازِ پنجگانہ ہمیشہ باجماعت اَداکردا اورجب تک نمازِ عشائ اَدا نہیںکرلیندا سی اوہ حرم سرا وچ نئيں جاندا سی-﴿۵﴾
’’غیاث الدین تغلق ۰۲۷ہجری وچ تخت نشین ہويا - اوہ جدوں سلطنتِ ہند کابادشاہ بنا تاں ملک دے نظم ونسق ، رعایا دے اخلاقِ عامہ،معیشت تے مجلسی زندگی وچ وڈا فتور پیدا ہوچکاتھا -چار لکھ پنجاہ ہزار جمعیت رکھنے والی علائی فوج بری طرح منتشر ہوچکی سی اورشاہی خزانہ خالی سی - عُمّالِ سلطنت بددِل اوربری عادتاں دے عادی ہوچکے سن سلطنت کاکوئی شعبہ اورکوئی محکمہ ایسانہ سی کہ جس وچ کِسے قسم دی کوئی ترتیب موجود ہو-شاہی محل لٹ چکے سن ---اس اچھے بادشاہ نے سب توں پہلے علائو الدین دی بیٹیاں اوربیویاں نوں ڈھونڈا ،اس دے دوسرے اَعِزَّہ ﴿عزیزوں﴾کو جمع کيتا -انہاں نوں شاہی محلےآں وچ جگہ دتی اوراُنہاں دے مصارف دے لئی شاہانہ وِظائف مقرر کيتے -علائو الدین دی بیٹیاں دے لئی موزاں رشتے تلاش کيتے اوراُنہاں بدنصیباں دی زندگی سنوار دتی -برنی کہندا اے کہ اس اَچھے بادشاہ دی اَچھی عادتاں اورنیک گلاں دی شہرت چند دن وچ دُور تک پھیل گئی اورہر جگہ دے عُمال تے رعایا دے سر اُس دے سامنے جھک گئے -نظم تے نسق بہتر ہويا اوررعایا مطمئن ہوئی -اُ س نے علائو الدین دے زمانہ دے تمام مستند اورنیکوکار عُمَّال نوں لبھ لبھ کر جمع کيتا -ملک کافور ، قطب الدین مبارک ﴿علائو الدین کافرزند﴾ تے خسروخاں دی وجہ توں اُنہاں وچوں اکثر ملازمتاں چھڈ کے گوشےآں وچ جاچھپے سن - غیاث الدین تغلق نے اُنہاں سب نوں گوشےآں توں کڈیا - اُنہاں کونويں جاگیراں داں ،خلعتاں عطا کيتياں تے اُنئيں مناصب اُتے بحال کردتا -یہ لوک علائو الدین دے تربیت یافتہ سن اس لئی مؤرخین نوں اس پرحیرت نئيں کرنی چاہیے کہ غیاث الدین تغلق نے جادو دے زور توں صرف تن سال وچ مملکت دی ہر بگڑی کل درست کردتی اُس نے دن رات کاآرام ضائع کرکے دوبارہ اوہی ماحول پیدا کردتا جو سُلطان علائو الدین خلجی نے قائم کيتا تھا- ﴿۶﴾
وفات
سودھو۵۲۷ہجری وچ سلطان غیاث الدین تغلق ہاتھیاں دا معائنہ دے لئی آئے تاں انہاں دے لئی اک نواں کوشک ﴿قصر﴾ تعمیر کيتا گیا سی -اَبھی کوشک گیلا تھا،اِس لئے ہاتھیاں دے قدماں دی دھمک توں کوشک گر پيا - سلطان اوراس کااک ساتھی﴿کہاجاندا اے کہ اوہ اس دا چھوٹا بیٹا تھا﴾ اس دے تھلے دَب کر جاں بحق ہوئے گئے- مؤرخین دا اِس اَمر وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ ایہ اک حادثہ سی یا کوئی سازش سی -کچھ دا خیال اے کہ غیاث الدین تغلق اوراُس دے جانشین فخرالدین بیگ ﴿سلطان محمد بن تغلق ﴾کے وچکار اختلافات رُونما ہوچکے سن - اِس لئے سلطان محمد تغلق نے سازش دے ذریعے قتل کروایا سی - جدوں کہ یحییٰ بن اَحمد سرہندی نے تریخ مبارک شاہی وچ اِسنوں محض اک حادثہ قرار دتا اے اوریہ قرینِ قیاس اے کیونجے خسروخاں نال جنگ اورجانشین نامزد ہونے توں غیاث الدین تغلق دی وفات تک محمد بن تغلق پدرِ محترم دے اَحکامات دی بجاآوری وچ پیش پیش رہا- سلطان غیاث الدین تغلق کچھ وجوہات دی وجہ توں محبوبِ الٰہی حضرت نظام الدین اولیائ رحمۃ اللہ علیہ توں نالاں رہندا سی - اس لئی اک روایت دے مطابق اُس نے آپ رحمۃ اللہ علیہ نوں دہلی طلب کيتا تاں آپ رحمۃ اللہ علیہ فرمایا کہ َحالے دِلی دُور اے یعنی غیاث الدین دی موت نیڑے اے اوریہ وی سچ اے کہ غیاث الدین وی افغان پور توں دہلی نہ پہنچ پایا اوروفات پاگیا-
تکبر با گدایانِ درِ میخانہ کمتر کن
کہ اینجا مُور برھم می زند تختِ سُلیمان را
سلطان محمد بن تغلق شاہ
سودھوچونکہ غیاث الدین تغلق نے اپنی زندگی وچ ہی فخر الدین بیگ نوں اپنا جانشین مقرر کيتا تھااس لئی اُس دی وفات دے بعد تخت نشینی سہولت دے نال سراَنجام پا گئی - سلطان محمد بن تغلق دی رسمِ تاج پوشی ۵۲۷ ہجری بمطابق۵۲۳۱ ئ وچ اَدا دی گئی-سلاطینِ دہلی دی تریخ وچ سلطان محمد تغلق شاہ توں زیادہ متنازعہ بادشاہ شاید ہی کوئی دوسراہو-اُس دی شخصیت دے منفی اورمثبت پہلو اک دوسرے پہ اس قدر چڑھے ہوئے اورجڑے ہوئے نيں کہ اُنہاں نوں وکھ وکھ کرکے دیکھنا اِنتہائی مشکل کم اے -وہ اک طرف اِنتہائی سخت گیر منتظم اورترقی پسند بادشاہ سی تاں دوسری طر ف اوہ اک سفاک اوربے رحم حکمران تھا-وہ تعلیم یافتہ اورجدت پسند حاکم سی مگر جانے کیوں اُس دے اکثر منصوبے اورمہمات ناکام ہوئیاں -کامیاب منصوبہ ساز مگر خوش بختی توں محروم -نماز تے ہور مذہبی فرائض وچ پختہ کار مگر اس دے باوصف اوہ اپنے مخالفین نوں عبرت ناک اورغیر شرعی سزاواں دینے وچ مشہور تھا-تصوف اورصوفیائ توں اک خاص حد تک لگائو رکھدا سی تے نال ہی سخت گیر تے متشدّد مذہبی نظریات دا پرچارک وی تھا-المختصر اُس دی شخصیت خامیاں تے خوبیاں دا عجیب سا آمیزہ سی-اُس دے بارے وچ مؤرخین وچ وی بہت زیادہ اِختلاف پایاجاندا اے - مصنفینِ جامع تاریخِ ہند نے اُس دے بارے وچ مختلف مؤرخین دی آرائ تحریر کيتياںکہ
’’شہاب الدین القلقشندی،ابن حجر عسقلانی اوراصلاح الدین صفو نے اس دی قابلیت ،سخاوت اورغیر ملکی محققاں دے نال مخلصانہ سلوک دی بنا اُتے غیر مشروط طور اُتے اس دی تعریف کيتی اے - ابن بطوطہ سلطان دی فیاضانہ سخاوت تے مذہبی معاملات وچ دلچسپی دی تعریف کرتاہے لیکن اس دی گردن زدنیاں دی مذمت کردا اے - عصامی دے نزدیک سلطان ظالم ، مستبد اوراک بدعتی سی جومکمل مذمت کامستحق سی - برنی دے نزدیک محمد بن تغلق ’’تضادات کامرکب ‘‘ تھا- ‘‘ ﴿۷﴾
یحییٰ بن احمد سرہندی سلطان محمد تغلق دی بادشاہت دے نتائج لکھدے نيں کہ :-
’’اُمورِ سلطنت بالکل چوپٹ ہوگئے اورنظامِ مملکت مکمل طور اُتے درہم برہم ہوکے رہ گیا ﴿جب ﴾ اک طرف توں مملکت وچ رُونما ہونے والے فتنےآں دا سدِ باب کرنے اُتے توجہ دتی جاندی تاں دوسری طرف توں فتنےآں کادَروازہ کھل جاتا- جدوں اک طر ف ملک وچ امن وامان برقرار کرنے کاخیال اس ﴿سلطان ﴾ دے دِل وچ آندا تاں دوسری طرف کوئی زبردست خلل واقع ہوجاندا تے اوہ ﴿اپنی تدبیراں دے اُلٹا ہوجانے پر﴾ حیران وپریشان ہوکے رہ جاتا-سلطنت دی ﴿ مضبوط ﴾ بنیاد جو کہ گزشتہ بادشاہاں نے پائی سی پوری طرح متزلزل ہوگئی -وہ جس کم دا تہیہ کرلیندا سی ﴿اس دے نتیجے وچ ﴾اختلالِ مملکت ، نقصانِ دین،اپنی تشویش ،ملک داری تے دستگاہِ شہریاری وچوں ﴿اس دے پاس﴾ کچھ وی باقی نہ رہا-‘‘﴿۸﴾
سلطان محمد بن تغلق اک بہادر ،جرّی مگر ظالم سپہ سالار تھا-وہ اپنے مخالفین دے معمولی جرائم پہ وی درد ناک سزاواں دیتا-اُس دے محل دے سامنے شاید ہی کوئی دن گزرے جدوں کسی انسان دی لاش نہ لٹک رہی ہوئے - اُس دی بیشتر زندگی میدانِ جنگ کيتی دہشت ووحشت وچ گزری اوربرسرِاقتدار آکے وی اُس کازیادہ تر وقت بغاوتاں نوں کچلنے وچ صَرف ہويا -اِس دے باوصف اُس نے عالمی سطح پہ اَثر ورسوخ حاصل کرنے دے لئی کئی منصوبے بنائے مگر اوہ اُنہاں توں اپنے مقاصد حاصل کرنے وچ ناکام رہا-اِنئيں وچوں اک قراچل دی مہم اے جے ایہ کامیاب ہُندی توچین تک اس کااَثرو رسوخ قائم ہوجاتا-
قراچل ﴿کوہِ ہماچل﴾کی مہم
سودھوسلطان محمد بن تغلق نے مملکتِ ہند اورچین دے درمیان حائل علاقہ قراچل فتح کرنے دے لئی اَسی ہزار سواراں پہ مشتمل لشکرترتیب دیا-اس مہم کامقصد کيتا سی ؟ مذکورہ اَمر وچ مورخین وچ خاصا اختلاف پایا جاندا اے ، کچھ کاخیال اے کہ اوہ چین فتح کرنا چاہندا سی لیکن ایہ گل حقائق دے منافی اے - بعض دی رائے اے کہ اوہ قراچل علاقے دی عورتاں کواپنے حرم وچ دیکھنا چاہندا سی لیکن ایہ اَمر سلطان دے کردار دے تمام جائزاں دے خلاف اے - یادرہے کہ’’ اُ س دی ذاتی زندگی پاک اوصاف سی اوراُس کاکردار اَیسی برائیاں توں بالکل صاف سی کہ جو ہند دے وسطی عہد دے دیگربادشاہاں دے کردار اُتے دَھبہ سن ‘‘-کچھ مؤرخین کاخیال اے کہ اوہ پہاڑی علاقے دے سرداراں نوں اپنے اِقتدارِ اعلیٰ دے زیرِ اَثر لیانا چاہندا اے -یہ رائے معتبر اے کیونجے اَشوک اَعظم دے بعد اوہ واحد حکمران سی کہ جو’’ جنوبی ہند اورشمالی ہند اک اکائی ‘‘کے نظریہ کاعلمبردارتھا-یحییٰ بن اَحمد سر ہندی دے مطابق:-
’’اُس ﴿سلطان محمد بن تغلق﴾ نے اپنے سواراں نوں حکم دیاکہ اوتھے توں جدوں اوہ نشیبی علاقے وچ آئیاں تاں واپسی دے راستے وچ ﴿سلسلہ ٔ مواصلات برقرار رکھنے دے لئی ﴾چوکیاں بناواں تاکہ لوٹتے وقت دُشواری نہ ہوئے -جب لشکر اوتھے پہنچیا تاں حسبِ دستور چوکیاں قائم کيتیاں گئیاں اورسارا لشکر سلسلۂ کوہِ قراچل وچ داخل ﴿بھی ﴾ ہوگیا - لیکن رَسد دی کمی اورراستے دی دُشواری اِس اُتے غالب آئی -جو چوکیاں قائم ہوئیاں سن اُنہاں اُتے پہاڑی لوکاں نے قبضہ کرکے سب چوکیداراں نوں قتل کردتا -وہ لشکر جو کہ ﴿سلسلۂ کوہِ قراچل ﴾ماں داخل ہويا سی سارے کاسارا جان توں ہتھ دھو بیٹھا-﴿اس لشکر ﴾کے اکثر سردار گرفتار ہوگئے اورکافی عرصہ تک ﴿وہاں﴾کے راجاؤں دی قید وچ رہے -اس دے بعد ایسا لشکر ﴿کبھی﴾ فراہم نہ ہوا-‘‘﴿۹﴾
اِس معرکہ دے طویل واقعات دا جے مختصر اَلفاظ وچ جائزہ لیا جائے تاں ایہ اے کہ جے اُس لشکر دا سپہ سالار محمد بن تغلق شاہ دی ہدایت دے مطابق قراچل علاقہ فتح کرنے دے بعد تبت دی طرف پیش قدمی نہ کردا تاں ممکن اے کہ اس مہم دے نتائج مختلف ہُندے -
=تانبے دے سکےآں دا اَجرأ
سودھومہم جوئی دے اخراجات اوربے جا فیاضی دے سبب جدوں شاہی خزانہ خالی ہوگیاتو سلطان محمد بن تغلق نے اس صورتحال توں نپٹنے دے لئی سونے دے سکّاں دی جگہ تانبے دے سکّے رائج کرنے دا حکم دیا-اِس غلط فیصلے دے مضراَثرات نے سلطان دی ساکھ نوں بہت نقصان پہنچایا فریبی لوکاں نے شہراں اورقصبےآں وچ ٹکسال قائم کرکے دَھڑا دَھڑ تانبے دے سکّے بنائے اوران دے عِوض سونا ، چاندی ،گھوڑے ،ہتھیار اورہور قیمتی اَشیائ خریدنا شروع کر دیؤ - ایسا کرنے کامنطقی نتیجہ کساد بازاری ہی دا ہونا سی - جس دے بعد سلطان نوں اک بار فیر شاہی فرمان جاری کرنا پيا کہ لوک تانبے دے سکّے شاہی خزانے وچ جمع کرواکے سونے دے سکے حاصل کرن -اس توں شاہی خزانے دا بھُرکس نکل گیا-
راجگڑھ دی تبدیلی
سودھوسلطان محمد بن تغلق نے دکن وچ دَیو گری دا شہر آباد کيتا جسنوں بعداَزاں دولت آباد کہاجانے لگااورفیر اِسنوں سلطنت دا نواں انتظامی شہر قرار دیا-اِس دے بعد فرمان صادر کيتا کہ دہلی اورمضافات دے تمام باشندےآں نوں کارواں در کارواں دولت آباد وچ منتقل کيتا جائے اوران دے لئی مکانات خریدنے دے لئی شاہی خزانے توں پیسے دئیے گئے-کہندے نيں کہ اس اَمر توں دہلی شہر ایسا اُجڑا کہ چنددناں وچ ایتھے توں بلی اورکدے دے بولنے دی آوازاں وی سنائی نہ دینے لگی -ایداں دے وچ اُوباش لوک دہلی وچ داخل ہوگئے اورجو شہری ایتھے رہ گئے سن اُنہاں کوپرت لیاگیا-لیکن دوسری جانب تمام اَطرافی قصبات توں علمائ اورمشائخ تک نوں دولت آباد وچ بسایا گیا - حالانکہ دہلی اک سو سٹھ سال توں سلطنت دا راجگڑھ چلاآرہیا تھا-دہلی دی بربادی تے دولت آباد دی آبادی وی سلطان دا غلط فیصلہ تھا-
۲۵۷ ہجری وچ ایہ عجیب وغریب شخصیت کاحامل متنازعہ بادشاہ ٹھٹھہ دے نیڑے دریائے سندھ دے کنارے بیمار ہوکے فوت ہوگیا-
آنکہ یااز سر نخوت ننہادی برخاک عاقبت خاک شدہ ،خلق بر اومی گزرند
وہ جو کہ نخوت توں باعث اپنا پائاں خاک﴿زمین ﴾ اُتے نئيں رکھدا سی ،آخر کار﴿وہ خاک وچ مل کے ﴾خاک ہوگیا اورلوک اُس ﴿کی خاک یعنی قبر﴾پر توں گزرہے نيں-
یہ امر وی اک تاریخی حقیقت اے کہ مؤرخین نے سخت ترین اِختلافات وی کيتے نيں محمد شاہ تغلق توں لیکن اِس دے ذاتی تے نجی کردار اُتے کسی قسم دا کوئی دھبّہ موجود نہ اے تے نہ ہی کسی نوں اس دی دینداری وچ اِختلاف اے - البتّہ اُس دا ظُلم اوہ واحد گردان اے جسنوں ہر باب دے ہر صیغے وچ بتکرار بیان کيتا گیا اے -
سلطان فیروز شاہ تغلق
سودھوسلطان محمد بن تغلق دی وفات دے بعد اُس دے چچا زاد بھائی ’’فیروزتغلق‘‘کوسلطنتِ دہلی کانیا تاجدار نامزد کيتا گیا اورموقع پہ موجود تمام اُمرأ نے اسنوں بخوشی قبول کر ليا - کچھ مؤرخین کاخیال اے کہ سلطان محمدبن تغلق نے اپنی زندگی وچ ہی فیروزشاہ تغلق نوں جانشین مقرر کر دتا سی - جو وی رائے صحیح ہوئے البتہ ایہ اَمر یقینی اے کہ اک چھوٹے توں واقعہ دے سوا مجموعی طور اُتے بادشاہت پُر اَمن طریقہ توں فیروز شاہ تغلق کومنتقل ہوئی-مبالغہ آرائی دے بغیر وی ایہ کہنا درست ہوئے گا کہ سلطان فیروز شاہ تغلق اُنہاں نیک سیرت مسلمان بادشاہاں دی لسٹ وچ شامل اے کہ جنہاں دے سبب انساناں نے وڈے سُکھ پائے جو مطلق العنان حکمران ہونے دے باوصف اسلام دے مبلغ ،اس دے عَلم بردار اوراسلامی نظام نوں بروئے کار لیانے والے سن -سلطان فیروز شاہ تغلق نے ہر اُس ظلم تے زیادتی دا اَزالہ کيتا جو محمد بن تغلق وچ پائی جاندی سی اورجن دے سبب رعایا نوں دکھ ملے-اُس نے محمد بن تغلق دے ظلم دے طریق نوں ترک کرکے رحم دلی توں حکومت کی- سلطان محمد بن تغلق دے استحصال وغصب دی روایات چھڈ کرفلاحی ورفاہی کماں وچ مصروف ہويا تے سلطان محمد بن تغلق دے آتش مزاج طرزِحکومت نوں ترک کرکے عوام توں شفقت وپیار دی طرح پائی -یحییٰ بن احمد سرہند اس اَمر کاذکر کردے نيں کہ :-
’’سلطان فیروز شاہ سلطان غازی ،غیاث الدین تغلق دے چھوٹے بھائی ،اسپد ار رَجب دا فرزند تھاچونکہ خداوندِ تبارک وتعالیٰ واھب المواھب ﴿ہے اور﴾ جسنوں چاہندا اے حکومت عطا کردا اے اس لئی جدوں اُس نے دورِ مملکت تے عہدِ سلطنت اس حلیم ،کریم، عادل، فرشتہ صفت تے مصطفیٰ خصلت بادشاہ تک پہنچایا تاں بادشاہِ مغفور ،محمد تغلق شاہ دے عہدِ سلطنت وچ وجود وچ آنے والی ہر طرح دی ستم گری ،شقاوت ،زیادتی ، ملک تباہی وبربادی اوررعیّت دے اَمن وسکون تے رستےآں دے اَمن وامان وچ بدل گئی تے ﴿ ملک وچ ﴾علمائ ومشائخ دی تعداد اورفروغِ علم تے فضل وچ وادھا ہوا-‘‘ ﴿۰۱﴾
سلطان فیروز شاہ تغلق نے سلطان محمد بن تغلق دی توسیع پسندانہ اورظالمانہ روایت نوں چھڈ کے اَپنے چچا غیاث الدین تغلق دی قناعت پسندانہ اوراَچھی طرزِ حکومت کیتی روّش کواَپنایا -اُس نے باغیاں نوں وحشت ناک سزاواں نہ دینے دا جواز شریعت توں پیش کيتا- کیونجے شریعت مورثی بادشاہت کوجائز تسلیم نئيں کردی اس لئی بادشاہ دے خلاف جرائم دے لئی کسی قسم دی سزا طے نئيں کيتی گئی-فرشتہ دے بقول فیروز شاہ کہندا سی کہ :-
’’میرے توں پہلے دے بادشاہاں دی ایہ کچھ عادت سی بن گئی سی کہ معمولی معمولی جرائم پراپنی رعایا یا اپنے ماتحت عملہ نوں سخت توں سخت اوربیہودہ توں بیہودہ سزاواں دتا کردے سن مثلاً ہتھ پائاں کٹوا دیندے ، ناک کان کٹ لیندے ،اکھاں وچ گرم سلائی پھراندے ،حلق وچ سیسہ گرم کرکے ڈالدے ، ہتھ پائاں وچ میخاں ٹھونکتے اوراسی طرح دوسری سزاواں - میرے نزدیک ایہ سزاواں غیر مشروع وی نيں اورظالمانہ وی ،مَاں نے ایہ سب ممنوع قرار دے داں اوربات گل اُتے مسلماناں کاخون بہانا جرم ٹھہرایا-صرف انہاں سزائاں نوں جاری کيتاجو اِسلام نے ضروری ٹھہراواں ، مَاں نے عقوبت وعذاب دی بجائے نرمی اوررحم دلی نوں بنیادی اصول بنایا‘‘- ﴿۱۱﴾
صرف ایہی نئيں فیروز شاہ توں پہلے صرف تخت نشین بادشاہ کانام خطبہ وچ پڑھیا جاتاتھامگر اُس نے اپنے توں پہلے والے بادشاہاں دے ناں وی خطبہ وچ شامل کروائے-سابق حکمران شریعت دے بَرخلاف مالِ غنیمت وچوں چار حصے خود رکھدے سن اورصرف پنجواں حصہ سپاہیاں کودیندے سن لیکن فیروز شاہ نے شریعت دے مطابق مالِ غنیمت وچوں صرف پنجواں حصہ خزانے وچ اورباقی چار حصے فوج وچ تقسیم کرنے دا فرمان جاری کيتا-اُس نے سابقہ روایت دے برعکس شاہی محلات وچ سونے چاندی دے برتناں دا استعمال روک دیا-کتب تریخ اس اَمر پہ شاہد نيں کہ فیروز شاہ تغلق دی حکمرانی دے پہلے چھ سال وچ صرف سولہ مجرماں نوں سزائے موت سنیا ئی گئی اوریہ اوہ لوک سن جو حد درجہ سرکش اورقتل وغارت دے عادی سن -حالانکہ تریخ گواہ اے بادشاہ جدوں تخت نشین ہُندے نيںتو کچھ اس طرح توں خون بہاندے سن کہ اپنے پرائے دی تمیز وی نہ رکھدے بلکہ اَپناں دے نال سب توں زیادہ ظلم کردے - ایہ فیروز شاہ تغلق دا اک اِمتیازی وَصف اے کہ اُس نے تخت دے حصول دے لئی اوراس دے استحکام دے ناں پہ قتل تے غارت گری نئيں کی-
فیروز شاہ نے راتاں وچ ہونے والے ایداں دے جلسے کہ جنہاں وچ عورتاں وی شریک ہودیاں سن اورلوک اوتھے پہ غیر اخلاقی حرکدیاں کردے سن ،نہ صرف اُنہاں جلساں نوں غیر قانونی قرار دتا بلکہ اُنہاں وچ شرکت کرنے والےآں نوں وی سزاواں داں - اُس نے بے روزگار لوکاں نوں سلطنت وچوں لبھ لبھ کر بَرسرِروزگار کيتا-
فیروز شا ہ تغلق کااک عظیم کارنامہ ایہ سی کہ سلطنت وچ اَیسے غریب والدین جو اپنی جوان لڑکیوں دی شادی کرنے دی سکت نہ رکھدے سن ،اُنہاں دی بیٹیاں دی شادی دے اخراجات شاہی خزانے توں اَدا کرنے کاحکم دتا تے ایہ مدد حاصل کرنے کاطریقہ وی نہایت آسان سی - سراج عفیف راوی نيںکہ اڑتیس سال دے اندر ہزاراں غریب جوان لڑکیاں شاہی خزانے توں بیاہی گئیں-
سلطان فیروز شاہ دی اک وڈی آروز سی کہ اس دی رعایا خوش حال ہوئے اورملک دی مجموعی پیداوار وچ وادھا ہوئے - ایہی وجہ اے کہ اوہ ہندوستان دی تریخ وچ پہلا مسلمان بادشاہ سی جس اَکیلے نے رِفاہِ عام دی خاطر دریائاں توں تیس نہراں نکالاں تاکہ زیادہ توں زیادہ زمین آباد ہو-اُس نے چالیس شاندار جامع مسیتاں بنواواں اوربیس خانقاہاں تعمیر کيتياں -اُس نے تیس اعلیٰ درجے دے تعلیمی ادارے قائم کیے-اُس نے اک سو دے نیڑے عمدہ سراواں بنواواں اورقریباً دوسو شہر آباد کیتے جنہاں وچ جون پور،فیروز پوراورفیروز آباد بہت مشہور ہوئے -اُس نے تیس عظیم الشّان ڈیم ﴿پانی دے ذخیرہ دے لیے﴾ بنوائے جتھے برسات دے موسم وچ دریائاں اورندی نالاں کاودھ پانی ذخیرہ کيتاجاندا تاکہ خشک موسم وچ ملحقہ زمین سیراب ہوسکے-اُس نے مملکت دے مختلف حصےآں وچ سو اعلیٰ درجہ دے خیراندی ہسپتال کھولے کہ جتھے غربا ومساکین کامفت علاج کيتاجاندا تے کھانا پینا وی فراہم کيتاجاتا-برنی دے بیان کيتی رُو توں جو خوشحالی فیروز شاہ تغلق دے عہد وچ عوام نوں نصیب ہوئی اوہ ہندوستان دے کسی بادشاہ دے عہد وچ نصیب نہ ہوئی - بلا شبہ عوام نوں سب توں وڈا سُکھ ضروریاتِ زندگی دی اَرزانی توں حاصل ہُندا اے تے ایہ وی درست اے کہ فیروز شاہ تغلق دے دورماں ضروریات زندگی سسدیاں سن اورعوام دے پاس انہاں اشیائ نوں خریدنے دے لئی روپیہ وی سی - اس لئی عوام نوں خوش ہونا یقینی تھا-اُس دے دور وچ اِکا دُکا بداَمنی دے واقعات دے سوا کوئی وڈی بغاوت وی رُونما نہ ہوئی-قحط سالی تے وبائاں نے عوام نوں جکڑانہ وڈا غیر ملکی حملہ ہوا-
یحییٰ بن اَحمد سرہندی لکھدے نيں کہ :-
’’اُس ﴿فیروز شاہ﴾خوش بخت اورخوش قدم بادشاہ دے عہدِ سلطنت وچ اُس دے انتہائی عدل تے احسان دے باعث کاروبارِ مملکت ایسی خوش اَسلوبی توں چل رہیا سی کہ کسی طرف توں نہ کوئی فتنہ سراُٹھاندا سی اورنہ کسی کومجال سی کہ دائرہ اَطاعت توں قدم باہر کڈے - ‘‘﴿۲۱﴾
سلطان فیروز شاہ تغلق صوفیاعظام ،مشائخ کرام اوراُنہاں دے خانداناں توں قلبی لگائو رکھدا تھا-اُس نے حضر ت بہائو الدین زکریا رحمۃ اللہ علیہ دے پوتے شیخ زادہ صدر الدین نوں شیخ الاِسلام مقرر کيتا اوراُس دی طرف توں شیخ نظام الدّین،شیخ رکن الدّین اورشیخ جمال الدّین دے ورثا ئ کوبھی وِظائف دئیے جاندے -اُس نے اک بار حضرت خواجہ فریدالدّین شکرگنج دے مزار پرحاضری دتی تاں اُس وقت خانقاہ دی حالت بہت خستہ سی ،اُوقاف چھن چکے سن اورکوئی آمدنی دی سبیل نہ سی -فیروز شاہ نے خانقاہ دے ناں نويں اُوقاف جاری کيتے -اِس دے سجادہ نشین شیخ الاسلام علائو الدّین نوں خلعت پہنائی اورانتظامِ خانقاہ شریف دے لئی بہت سا روپیہ نذرانہ کيتااوراوتھے رہنے والے درویشاں نوں گزر اُوقات دے لئی زمین وقف دی اوروِظائف جاری کیے-
افسوس!بادشاہ آخری عمر وچ ضعیفی دے سبب اُمورِ سلطنت اَنجام دینے دے قابل نئيں رہااوربیماری دی وجہ توں اُس دی عمر دے آخری دوسال تکلیف وچ گزرے - اُس نے ماہِ رمضان ،۰۹۷ ہجری وچ ۰۹سال دی عمر وچ وفات پائی -اُس نے قریباً ۰۴ سال تختِ دہلی توں سلطنت ِہند پہ حکومت کیتی -
حوالے
سودھو﴿۱﴾﴿مسلمان حکمران ،ص:۷۷۴﴾
﴿۲﴾﴿مسلمان حکمران ص:۷۷۴﴾
﴿۳﴾﴿مسلمان حکمران ص:۸۷۴﴾
﴿۴﴾ ﴿جامع تریخ ہند ص:۱۸۵ ﴾
﴿۵﴾﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۵۷۱﴾
﴿۶﴾﴿مسلمان حکمران ص:۰۸۴﴾
﴿۷﴾﴿جامع تریخ ہند ص:۳۳۷﴾
﴿۸﴾﴿تاریخ مبارک شاہی ص :۱۰۲﴾
﴿۹﴾﴿تاریخ مبارک شاہی ص:۸۸۱﴾
﴿۱۰﴾ ﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۴۰۲﴾
﴿۱۱﴾ ﴿مسلمان حکمران ص:۵۸۴﴾
﴿۱۲﴾ ﴿تاریخِ مبارک شاہی ص:۲۲۲﴾