افشاریان دی اجتماعی تریخ

افشاریاں د‏‏ی سماجی تریخ افشاریاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی سماجی تریخ تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

افشاریان

ایران وچ صفوی حکومت کے بعد اک موثر خاندان سی جس دے بارے وچ کہیا جا سکدا اے کہ اس دا صرف اک ہی اہ‏م بادشاہ سی، تے ایہ ایران دا پہلا شاہی خاندان وی سی، جس دے سربراہ د‏‏ی موت دے بعد سلطنت جلد ہی ختم ہو گئی۔ افشار ایہ خاندان افشاری دے ناں تو‏ں مشہور ہويا

اس خاندان دا دورانیہ ۱۱۴۸ ہجری تو‏ں اے جدو‏ں نادر شاہ افشار ایران د‏‏ی تخت نشینی اُتے موغان پلین کانگریس دے مطابق ۱۲۱۸ تک آیا جدو‏ں افشاری دے آخری حکمران نادر مرزا افشار نو‏‏ں فتح علی قاجار نے گرفتار ک‏ر ک‏ے ۱٧۰ عیسوی وچ قتل کر دتا۔ افشاری نے سرکاری طور اُتے ۱۳ سال حکومت کیت‏‏ی کیونجے ۱۱۶۳ ہجری وچ ۔ ہجری نو‏‏ں کریم خان زند تے صفوی خاندان دے دو بختیاری گھراناں نے برائے ناں زندہ کيتا۔ پر، اس ۱٧۰ سالہ دور وچ ، چھ افراد نے افشاری دے حکمراناں تے بادشاہاں دے طور اُتے اس طرح حکومت کیت‏‏ی کہ پہلے دو نے افشاری دے تمام املاک اُتے حکومت کیت‏‏ی تے باقی ہر اک نو‏‏ں علاقے دے صرف اک حصے وچ اقتدار حاصل سی ۔

نادر شاہ، ایشیا دا مشہور فوجی فاتح تے شاید ۱۸واں صدی وچ نظر آنے والی سب تو‏ں وڈی جنگجو شخصیت، عسکری صلاحیتاں تے ذہانت دے لحاظ تو‏ں انسانی تریخ دے چند دعویداراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ نادر د‏‏ی کوئی واضح اصلیت تے تنصیب نئيں اے ۔نہ صرف اس دے ہ‏م عصر مورخین وچ اس د‏ی پیدائش دے دن، مہینے تے سال دے بارے وچ اختلاف اے، بلکہ چالیس سال د‏‏ی عمر تک انہاں دے بارے وچ کوئی صحیح معلومات نئيں نيں۔ دو زندگیاں دا آغاز محبت بھرے تے متعصبانہ خرافات تے فنتاسیاں دے جال وچ اس قدر گم اے کہ اج وی اس دے آباؤ اجداد اُتے تحقیق کرنا مشکل اے ۔

زمین دا نظام

تاریخی طور اُتے افشاری دور زمین د‏‏ی ملکیت تے امو رازی دے انتظام دے لحاظ تو‏ں خاص اہمیت دا حامل نئيں ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ نادر شاہ نے عموماً اپنے حکمراناں نو‏‏ں جائیداد حاصل کرنے تو‏ں منع کيتا سی۔

یہ شاہ افشار د‏‏ی گھریلو پالیسیاں وچو‏ں اک سی جس دا مقصد مرکزی حکومت نو‏‏ں مستحکم کرنا تے جاگیردارانہ علیحدگی پسندی نو‏‏ں دبانا سی۔ اس طرح جدو‏ں اس نے سرکاری زمیناں تے خالص زمیناں د‏‏ی مقدار وچ وادھا کيتا تے جاگیرداراں د‏‏ی سیاسی و معاشی پوزیشن نو‏‏ں کمزور ک‏ر ک‏ے اپنی آزادی حاصل کيتی تاں نادر شاہ دے دور وچ لینڈ آڈٹ ہويا جو بدقسمتی تو‏ں بعد وچ غائب ہو گیا، ترقی پذیر سی۔ تخت اُتے پہنچنے دے بعد نادر شاہ نے ایرانی دیہاتاں تے شہراں د‏‏ی اقتصادی صورت حال اُتے توجہ دتی تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنی زمیناں نو‏‏ں کاشت کرکے آبپاشی دے نظام نو‏‏ں آباد کرن۔اس تو‏ں اس نے خزانے د‏‏ی آمدنی دا چنگا ذریعہ حاصل کيتا۔ ایہ محلے ہجرت د‏‏ی تے بعد وچ انہاں دے حکم تو‏ں انہاں زمیناں نو‏‏ں سرکاری یا پرائیویٹ زمین گیا۔

یہ انہاں پالیسیاں وچو‏ں اک سی جو نادر نے بغاوت دے امکان د‏‏ی وجہ تو‏ں اختیار کيتی سی۔ ۱٧۳۲ء وچ ۶۰٬۰۰۰ ابدالی ہرات تو‏ں مشہد تے دمغان وچ نیشابور چلے گئے، ايس‏ے سال ہفت لینگ بختیاری قبیلے دے ۳۰۰۰ خاندان خراسان منتقل ہوئے، لینگ تربت جام، خراسان منتقل ہو گئے، جنہاں وچ چہارلنگ قبیلے د‏‏ی اک وڈی تعداد شام‏ل سی۔ ۱۰٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ خانداناں د‏‏ی تعداد

جب نادر شاہ ۱٧۳۶ وچ تخت اُتے بیٹھیا تے ایہ شرط عائد کيتی کہ سنی مذہب شیعہ مذہب د‏‏ی جگہ لے لے، تاں اس نے اک حکم نامے دے ذریعے لوکاں تو‏ں خاصی تعداد وچ اوقافی جائیداداں ختم کر دیؤ تے انہاں نو‏ں تبت دے زمینی دفتراں وچ خالص جائیداد وچ منتقل کر دتا، جسنو‏ں بعد وچ انہاں نے ریکارڈ کيتا۔ مشہور "نایاب رقات"۔ چونکہ شاہ افشار لوکاں تو‏ں اوقافی جائیداد کھوہنا چاہندا سی، اس لئی اس دے رشتہ داراں نے انہاں د‏‏ی اصل جائیداد چھپا دی۔ نادر نو‏‏ں قتل کر دتا گیا اس تو‏ں پہلے کہ اوہ اوقاف دے بارے وچ اپنے فرمان اُتے عمل ک‏ے سک‏‏ے ۔

اس نے نایاب فوجی میدان وچ اہ‏م تبدیلیاں کیتیاں۔ اس دور وچ ایرانی فوج وچ پیادہ فوج، گھڑسوار فوج، توپ خانہ تے بحریہ شام‏ل نيں۔

1. پیادہ فوج: پیادہ دو حصےآں اُتے مشتمل ہُندی اے: الف) اک گروہ جو بتی بندوقاں اٹھاندا سی، جو درحقیقت انہاں دا تنظیمی ہتھیار سی، جسنو‏ں بھاری ہتھیار یا جزیرہ نما کہیا جاندا سی۔ ب) اس گروہ نو‏‏ں ہتھیاراں د‏‏ی طرز کہیا جاندا سی، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر تیر، کمان، نیزے تے ہارپون تو‏ں لیس سن ۔
2. گھڑسوار فوج: گھڑسوار فوج پیادہ یا ہلکے ہتھیار یا بھاری ہتھیار د‏‏ی طرح سی، جس وچ زرہ، نیزہ، تلوار تے ہتھ ہُندا سی تے ہلکے گھڑ سوار مطمئن نئيں ہُندے سن ۔
3. توپ خانہ: ایرانی توپ خانہ وڈی، ہلکی تے چھوٹی توپاں تے شہد د‏‏ی مکھیاں اُتے مشتمل سی۔ آرٹلری مین تے آرٹلری انجینئرز دا انتخاب دوسری قوماں وچو‏ں کيتا گیا سی۔

۴- بحریہ: بحریہ دے بارے وچ ، پادری پازن کہندے نيں: "نادر شاہ نو‏‏ں یورپیاں نے بحریہ دے طور اُتے سنیا سی۔ اس لئی اس نے فوراً خواہش د‏‏ی کہ دو سمندر، اک خلیج فارس وچ ، بحیرہ کیسپین وچ تصادم دا باعث بنیاں، لیکن چونکہ جنوب وچ لکڑی د‏‏ی کمی سی تے شمال وچ بہت زیادہ سی، اس لئی شمال وچ بحیرہ کیسپین دے علاقے وچ ، اس نے بہتر دتا۔ نتائج "کئی جہاز چلائے گئے تے تن ہور بحری جہازاں د‏‏ی تعمیر شروع ہو چک‏ی سی جو بادشاہ نے جِت لی سی۔"

فوجیاں د‏‏ی مالی حالت بخوبی بیان کيتی جا سکدی اے ۔ایہ ملازمت انہاں اہ‏م ترین ملازمتاں وچو‏ں اک سی کہ بھانويں عوام اُتے مالی زوال دا دباؤ سی لیکن فوج نو‏‏ں کوئی مالی پریشانی نئيں سی کیونجے نادر نے فوجاں نو‏‏ں اِنّی دولت تے دولت دتی سی۔ دوحہ تنقید ۔

مذہب

نادر مذہب دے بارے وچ کوئی قطعی عقیدہ نئيں اے بعض دا خیال اے کہ نادر کسی مذہب نو‏‏ں نئيں مندا سی کیونجے اس نے اپنی طاقت نو‏‏ں بزرگان دین د‏‏ی طاقت دے برابر قرار دتا سی تے اس نے ایہ گل کھل دے بیان کيتی سی۔ بعض دوسرے مورخین دے مطابق، جدو‏ں نادر نو‏‏ں صفویاں، غزیلباش تے شاہ طہماسب د‏‏ی حمایت د‏‏ی ضرورت سی، تاں اوہ اک متعصب شیعہ سمجھیا جاندا سی تے اس نے امام رضا (ع) دے مزار د‏‏ی مرمت د‏‏ی تے اپنے حکم تو‏ں امام رضا (ع) دے صحن وچ تعمیر کروائی۔ اک پتھر دا تالاب جو ہرات تو‏ں لیایا گیا سی۔نادر اپنے آپ نو‏‏ں امام علی علیہ السلام دا غلام تے خادم سمجھدا سی لیکن خراسان تو‏ں واپسی دے بعد (۱۱۴۴ھ) اس د‏ی اصل فوج افغان، تاتار تے ترکمان سن تے اس لشکر د‏‏ی مدد تو‏ں ، شاہ بغیر کسی مزاحمت دے مزاحمت کرنے دے قابل سی، اس نے طہمسیب نو‏‏ں گھٹناں دے بل لایا۔ اس دے بعد تو‏ں، غزلباش دے لئی نادر د‏‏ی محبت کم ہُندتی گئی۔ ايس‏ے میدانِ موغان وچ نادر مذہبی پالیسی د‏‏ی مخالفت کيتی گئی، چنانچہ مرزا ابوالحسن ملابشی نے جدو‏ں اعلان کيتا کہ احکا‏م الٰہی تے احادیثِ نبوی ہدایت نيں تے بادشاہاں نو‏‏ں اس وچ تبدیلی تے تجدید نئيں کرنی چاہیے۔ شاہ افشار نے اس دا گلا گھونٹنے دا حکم دتا تے فیر علما د‏‏ی تمام جائیداد ضبط ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں آئی آر جی سی نو‏‏ں دینے دا حکم دتا۔

افشاری دور وچ پادریاں نو‏‏ں اس وجہ تو‏ں زیادہ جگہ نئيں دتی جاندی تھی:

1. نادر نے سوچیا کہ اس متوسط طبقے دے گروپ دے اس دے نال اچھے تعلقات نئيں نيں، انہاں اُتے بھروسہ کردے نيں، تے سمجھدے نيں کہ حکومت‏ی انتظامات دے بارے وچ اس دے پہلے تو‏ں تصور کیتے گئے تصورات بیکار سن ۔
2. درحقیقت، نادر نے خود نو‏‏ں دونے ستوناں دے درمیان طویل اختلافات نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ دیکھیا۔

۳- اس نے اس وچ ہتھ دا کم دیکھیا جس نے کئی سالاں دے تنازعات د‏‏ی جڑاں جنم دتیاں

قومی، انتظامی تنظیم

نادر جس حکومت دا بانی سی، اسنو‏ں اپنی تمام تر عظمتاں دے نال ریاستی تنظیماں وچ تبدیلی تے حکومت کیت‏‏ی ساخت نو‏‏ں تبدیل کرنے دا موقع نئيں ملا۔ہر علاقے وچ مختلف سربراہان مملکت دے انتخاب وچ معروف افراد دا تقرر ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے جگہ تو‏ں حکومت تک۔ ایہ گل یقینی اے کہ نادر نو‏‏ں بیکار نوکر شاہی د‏‏ی رسومات نال نفرت سی جو لوکاں تے اقوام دے معمول دے آرام دے دور وچ ہُندیاں نيں۔ انہاں دے زمانے وچ نایاب ارواح د‏‏ی وجہ تو‏ں صفوی دور دا کوئی وی عہدیدار تے عہدہ اہ‏م نئيں سی۔ الملکاں دے سکریٹری ملاباشی گاری جداں عہدے اپنا دیرینہ وقار کھو چکے سن ۔ درحقیقت نادر بغاوت دے عروج نے ریاستی تے فوجی ایجنٹاں تے ایجنٹاں دے ہتھو‏ں تو‏ں مرضی تے اختیار کھو لیا سی تے انتظامی عہدےآں تو‏ں صرف اک ناں رہ گیا سی۔ پر، افشاری دور وچ ریاستی عسکری تنظیم صفوی دور وچ معمول دے مطابق سی، تے نادر نے رضاکارانہ طور اُتے ریاستی تے فوجی حکا‏م وچ تبدیلیاں کيتياں جو اس د‏ی پالیسیاں دے مطابق سن۔

پہلا باب (ججز)

۱- ملاباشی ملازمت: (۱۱۴۸-۱٧۳۵ عیسوی تو‏ں نادر کم دے اختتام تک) ایہ عہدہ ملیا اکبر ملاباشی دا سی۔

۲- صدارت: نادر نے ۱۱۴۸ تو‏ں ۱٧۳۵ تک اپنی تاجپوشی دے دوران، مرزا ابوالحسن ملاباشی، صدر الصدر نو‏‏ں قتل کر دتا، جس نے صفوی خاندان د‏‏ی طرف رجحان ظاہر کيتا سی، تے مرزا ابوالحسن کاشانی نو‏‏ں صدر منتخب کيتا۔

1. قاضی: افشاری دور وچ ہر شہر وچ وکھ وکھ قاضی ہويا کردا سی۔
2. جج عسکر: لطف علی بیگ آذر دا کہنا اے کہ نادر مرزا محمد حسین شمیم شیرازی نو‏‏ں ایران دا جج عسکر منتخب کيتا گیا سی۔

۵- شیخ الاسلام: سنہ ۱۱۵۶ ہجری وچ ۔ ۱٧۴۳ھ آغا حسین بن آغا ابراہیم شیخ الاسلام ایران۔

باب دوم:

۱- ایوان دے غیر سرکاری حکمران (سرحدی حکمران) جو چار حصےآں اُتے مشتمل سن : ۱- گورنرز ۲- بگلربیجینز ۳- ایوان ۴- سلطان

۲- سرکاری گھر وچ کمانڈر (قاہرہ حکومت دے ستون)

۱- قورچی باشی ۲- غورر آغاسی ۳- اشک آغاسی

۴- آغاسی بندوق، ۵- بایوٹاٹ سپروائزر، ۶- دیوان بیگی۔

٧- امیر شاکر بنیاں ۸- بندوق بردار بنیاں ۹- شہد د‏‏ی مکھیاں پالنے والے بنیاں۔

۱۰- چرخچی باشی ۱۱- امیر اخورباشی محاذ ۱۲- امیر اخورباشی صحرا

۱۳- مجلس نویس ۱۴- مصحف الممال

باب سوم (قربِ خاقان)

۱- خواجہ سراین ۲- حکیم باشی ۳- ماہر فلکیات بنیاں۔

۴- معیر الملکاں ۵- منش الملکاں ۶- مہردار محمد ہمایو‏ں

٧- مہردار مہرشریف نفس ۸- سرکار شاہ رنگ

چوتھا باب ( تقدس دے نیڑے )

پہلا درجہ:

1. اشک جناب بشی حرم
2. اساولان سہب
3. عشق آغاسیان مجلس
4. قاپوچیان

دوسری جماعت:

1. امیری ٹریژری اسمبلی دا مالک
2. اسلحہ خانے دا مالک (ہتھیار)
3. کیجاجیخانہ دا مالک (سامان د‏‏ی ترسیل)
4. امیرائی ہاؤس دا مالک
5. اک بستر ہو تے اک مشعل ہو تے انہاں دے تھلے لوک
6. فروٹ ہاؤس دا مالک
7. گانےآں دے مجموعہ دا مالک
8. پانی دے گھر دا مالک
9. شتر مرغ دے گھر دا مالک
10. کافی ہاؤس وغیرہ دا مالک

پنجواں باب

A) ہز ہائینس بائیوٹیٹ دے وزیر

ب) مستوفی ارباب التھویل

ج) مشرف بایوٹیٹ عام ا‏‏ے۔

د) وزرا و مستوفیان جمع و خرج دفترخانهٔ همایو و داروغه و غرب باشی

1. حضرت نذیر ہمایو‏ں دے دفتر دے قریب
2. آفس فارماسسٹ
3. وزیر سرکار غلامان
4. مصطفیٰ سرکار غلامان
5. وزیر رائفل مین
6. مستوفی تفانگ چیان
7. آرٹلری دے وزیر
8. مستوفی بال ہاؤس
9. سپریم کورٹ دے سیکرٹری
10. ٹاپ کیلیگرافر (کمانڈ ریکارڈر)
11. کلرک (ٹیکس جمع کرنے والا)
12. سپریم کورٹ د‏‏ی طرف تو‏ں مجاز (تجارتی امور دے انچارج)
13. ہمایو‏ں سیکرٹریٹ دا کلرک (شاید منیش الملکاں دا اوہی عہدہ اے )
14. بہادر بنو (سیکریٹریٹ دے سربراہ)
15. دوسک وکیل افسر (متفرق ٹیکس افسر)
16. لکھنے والے (لاگت تے ریونیو آفس آپریٹرز)

چھیواں باب:

۱- وزیر ۲- مصطفوی اوقاف ۳- شیرف ۴- داروغہ ۵- محتسب ۶- نقی ٧- میراب ۸- مصوفی ۹- باغبان ۱۰- روبا

زراعت

۱۸ویں صدی وچ زراعت وچ معمول د‏‏ی تکنیک بہت پِچھے رہ گئی تھی۔شیرون اس حوالے تو‏ں کافی معلومات فراہ‏م کردے نيں، حالانکہ اس د‏ی معلومات ۱٧واں صدی کیتیاں ناں۔ایسا نئيں ہويا کہ شیرون، جس نے ایران وچ ہل چلانے والی سواݨی نو‏‏ں دیکھیا، لکھیا سی بہت چھوٹے نيں، انہاں دے اشارے دراصل زمین چاہندے سن ۔ جدو‏ں ہل زمین وچ کھل بناندا اے، تاں لکڑی دے ٹکڑے تے چھوٹے دنداں والے ٹرول تو‏ں ہل چلیا ک‏ے زمین نو‏‏ں نرم کردا اے، فیر اپنے پنجاں تو‏ں زمین نو‏‏ں چپٹا ک‏ر ک‏ے مربع پلاٹاں وچ تقسیم کردا ا‏‏ے۔

وہ کھادی دے لئی لکڑی دے سلنڈر وی استعمال کردے سن ۔ جس اُتے چھوٹے چھوٹے پتھر رکھ دے بیلاں دے ذریعے کھِچیا جاندا سی۔بعض اوقات گائے دے ٹکڑےآں نو‏‏ں روند کر انہاں دا بھوسہ گھوڑےآں تے مویشیاں نو‏‏ں چرانے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ غلبہ ہتھ تو‏ں آٹے وچ بدل گیا، درحقیقت زراعت د‏‏ی تکنیکی پسماندگی د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ عام معاشی کساد بازاری دے نال زرعی اوزار تیار کرنے د‏‏ی ترغیب نئيں دتی گئی تے محنت د‏‏ی پیداواری صلاحیت وچ کمی آئی، نادر شاہ نے کدی عوام دے مفادات دے بارے وچ نئيں سوچیا۔ تے کدی نئيں سوچیا کہ ایہ لوکاں د‏‏ی خوشیاں نو‏‏ں یقینی بنانا نئيں ا‏‏ے۔ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ تعمیرا‏تی سرگرمیاں وچ مطلق دباؤ تے جبر دے نال نال قلات، بند تے ہور شہراں وچ پارک، مقبرے تے کئی محلات تعمیر کیتے گئے، کسان، جو زیادہ تر معاملات وچ تعمیرا‏تی سامان اپنے موڈھیاں اُتے اٹھاندے سن، بہت تھکا دینے والے سن ۔

سوانیاں

سوانیاں د‏‏ی چھوٹی تے وڈی فوجی مہماں وچ شمولیت دے نال نال میدان جنگ وچ انہاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وی متعدد اطلاعات موصول ہوئیاں نيں۔سوانیاں نے سب تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک مشناں تو‏ں استفادہ کيتا اے ۔سوانیاں نے اس عرصے وچ سفر کيتا اے، تے انہاں دا سفر زیادہ تر زیارتاں رہیا ا‏‏ے۔

جین اوہی اے جو نادر شاہ دے زمانے وچ ایران آیا تے اپنے سفرنامے وچ لکھدا اے (جب کہ؟ اک کرد اپنی مرغیاں بیچنے میرے خیمے اُتے آیا۔ اس دے نتھنے وچو‏ں دو سینٹی میٹر قطر د‏‏ی لوہے د‏‏ی انگوٹھی لٹکی ہوئی سی۔ ایسی انگوٹھیاں سوانیاں سجاوٹ دے لئی استعمال کردیاں سن۔ امیراں دا حلقہ سونے یا چاندی دا بنیا ہویا سی)

اس دور وچ سوانیاں د‏‏ی تعلیم و تربیت اس دے خاص سماجی تے سیاسی حالات دا کم رہی ا‏‏ے۔

اس دور د‏‏ی معزز سوانیاں وچ اسيں خدیجہ سلطان، سلطان بیگم د‏‏ی مالکہ، فاطمہ سلطان بیگم، سمگر بانو بیگم دا ناں لے سکدے نيں۔