بھرتھری ہری
بھرتھری ہری (c.450—510 CE)[۱] اک مہان سنسکرت شاعر سن۔ سنسکرت ساہت دے اتہاس وچّ بھرتھری ہری اک نیتیکار دے روپ وچّ مشہور ہن۔ اوہناں دے تنّ شتکاں ( نیتیشتک ، سنگار شتک ، ویراگ شتک ) دیاں اپدیشاتمک کہانیاں بھارتی لوک من نوں خاصطور تے متاٹثر کردیاں ہن۔ ہر اک شتک وچّ سو - سو شلوک ہن۔ بعد وچّ اوہناں نے گورو گورکھ ناتھ دے چیلے بنکے سنیاس دھارن کر لیا سی اس لئی اوہناں دا اک لوک پرچلت نام بابا بھرتھری وی ہے۔ بھرتھری ہری دی لوک گاتھا پنجابی لوک من ’تے وی اکری ہوئی ہے۔ ناتھ پرمپرا دی چرچہ نے پنجابی لوک کتھا پرمپرا وچّ وڈا ستھان ملّ رکھیا ہے۔
جیون
سودھواوہناں دے جیون سمیں دے متعلق اختلاف ہن۔ اوہناں دی جیونی وودھتاواں نال بھری ہے۔ راجا بھرتھری ہری نے وی اپنے کویتا وچّ اپنے سمیں دا نردیش نہیں کیتا ہے۔ اس لئی دندکتھاواں، لوکگاتھاواں اتے ہور سامگری دے آدھار اتے اوہناں بارے جو جیون – جانکری ملدی ہے اوہ اس پرکار ہے :
پرمپرا انوسار بھرتھری ہری وکرمسنوت دے پرورتک وکرمادت دے وڈے بھائی منے جاندے ہن۔ وکرمسنوت عیسوی سن توں 56 سال پہلاں شروع ہندا ہے جو وکرمادت دے پروڈھ اوستھا دا سماں رہا ہووےگا۔ بھرتھری ہری وکرمادت دے وڈے بھرا سن، اس لئی اوہناں دا سماں کجھ ہور پہلوں دا رہا ہووےگا۔ وکرمسنوت دے شروع ہون دے سنبندھ وچّ وی ودواناں وچّ متبھید ہن۔ کجھ لوک 78 ای اتے کجھ لوک 544 ای وچّ اسدا شروع مندے ہن۔ ایہہ دونوں مت وی اپروان پرتیت ہندے ہن۔ فارسی گرنتھ کلتو دمن : وچّ پنچتنتر دا اک پد ششدواکر یورگرہپیڈنں دا بھاوَ دتا گیا ہے۔ پنچتنتر وچّ انیک گرنتھاں دے پداں دا سنکلن ہے۔ سنبھوَ ہے پنچتنتر وچّ اسنوں نیتیشتک توں لیا گیا ہووے۔ فارسی گرنتھ 579 ای0 توں 581 ای0 دے اک فارسی شاسک دے نمت تیار ہویا سی۔ اس لئی راجا بھرتھری ہری انومانت 550 ای0 توں پہلاں ہوئے سن۔ بھرتھری ہری اجین دے راجے سن۔ ایہہ وکرمادت اپادھی دھارن کرن والے چندرگپت دوسرے دے وڈے بھرا سن۔ اوہناں دے پتا دا نام چندرسین سی۔ پتنی دا نام پنگلا سی جسنوں اوہ اتیئنت پریم کردے سن۔
اوہناں نے سندر اتے رسپورن بھاشا وچّ نیتی ، سنیاس اتے سنگار ورگے گوڑ مضموناں اتے شتک – سلوک لکھے ہن۔ اس شتکترے دے علاوہ، واکیاپدی نامک اک اچّ شرینی دا ویاکرن گرنتھ وی اوہناں دے نام اتے پرسدھ ہے۔ کجھ لوک بھٹکاوِ دے رچنہار بھٹِ نوں وی اوہناں دا روپ مندے ہن۔ اجیہا کیہا جاندا ہے کہ ناتھپنتھ دے ویراگ نامک اپپنتھ دے موڈھی اوہ ہی سن۔ چینی یاتری ہیونسانگ دے انوسار اوہناں نے بودھی - دھرم قبول کیتا سی پر ہور سوتراں دے انوسار اوہ انوکھے ویدانت اچاریہ سن۔ ہیونسانگ دے یاترا برتانت توں ایہہ گیات ہندا ہے کہ 651 عیسوی وچّ بھرتھری ہری نامک اک ویاکرنکار دی موت ہوئی سی۔ اس پرکار اوہناں دا سماں ستویں شتابدی دا پرتیت ہندا ہے پر بھارتی پراناں وچّ اوہناں دے سنبندھ وچّ چرچہ ہون توں سنکیت ملدا ہے کہ ہیونسانگ دوارا ورنت بھرتھری ہری کوئی ہور رہے ہونگے۔
دند کتھاواں
سودھواوہناں دے جیون نال سنبندھت کجھ دند کتھاواں اس پرکار ہن -
- اک وار راجا بھرتھری ہری اپنی پتنی پنگلا دے نال جنگل وچّ شکار کھیڈن لئی گئے ہوئے سن۔ اتھے کافی سماں تکّ بھٹکدے رہن دے بعد وی انھاننوں کوئی شکار نہیں ملیا۔ نراش پتی - پتنی جدوں گھر پرط رہے سن ، ادوں رستے وچّ اوہناں نوں ہرناں دا اک جھنڈ وکھائی دتا۔ جسدے اگے اک مرگ چل رہا سی۔ بھرتھری ہری نے اس اتے وار کرنا چاہیا ادوں پنگلا نے اوہناں نوں روکدے ہوئے انورودھ کیتا کہ مہاراج ، ایہہ مرگراج ستّ سو ہرنیاں دا پتی اتے پالن ہار ہے۔ اس لئی تسیں اسدا شکار نہ کرو۔ بھرتھری ہری نے پتنی دی گلّ نہیں منی اتے مرگ نوں نشانا بنایا جسدے نال اوہ مرن ہار ہوکے بھومی اتے ڈگّ پیا۔ پران چھڈدے چھڈدے مرگ نے راجا بھرتھری ہری نوں کیہا - توں ایہہ ٹھیک نہیں کیتا۔ ہن جو میں کہندا ہاں اسدا پالن کر۔ میری موت دے بعد میرے سنگھ شررنگیبابا نوں ، میرے نیتر چنچل ناری نوں ، میری توچا سادھو - سنتاں نوں ، میرے پیر بھجن والے چوراں نوں اتے میرے سریر دی مٹی پاپی راجا نوں دے دینا ۔ مرگ دیاں کرنامئی گلاں سنکے بھرتھری ہری دا ہردا دروت ہو اٹھیا۔ مرگ دا کلیور گھوڑے اتے لد کے اوہ رستہ وچّ چلن لگے۔ رستے وچّ اوہناں دی ملاقات بابا گورکھ ناتھ نال ہوئی۔ بھرتھری ہری نے اس گھٹنا توں جانو کراندے ہوئے اوہناں نوں مرگ نوں زندہ کرن دی ارداس کیتی۔ اس اتے بابا گورکھ ناتھ نے کیہا - میں اک شرط اتے اسنوں جیوندان دے سکدا ہاں کہ اسدے زندہ ہو جان اتے تینوں میرا چیلا بننا پویگا۔ راجا نے گورکھ ناتھ دی بات منّ لئی۔
- بھرتھری ہری نے سنیاس کیوں قبول کیتا ایہہ دسن والیاں ہور دند کتھاواں وی ہن جو اوہناں نوں راجا اتے وکرمادت دا جیٹھا بھرا دسدیاں ہن۔ اوہناں دے گرنتھاں توں گیات ہندا ہے کہ اوہناں نوں اجیہی پرئتما توں نراشا ہوئی سی جسنوں ایہہ بہت پریم کردے سن۔ نیتی - شتک دے پرارمبھک شلوک وچّ وی نراش پریم دی جھلک ملدی ہے۔ اجیہا کیہا جاندا ہے کہ اوہناں نے پریم وچّ دھوکھا کھان اتے سنیاس قبول کر لیا سی ، جسدا برتانت اس پرکار ہے۔ اس دے انوسار اک وار راجا بھرتھری ہری دے دربار وچّ اک سادھو آیا اتے راجے دے پرتی شردھا پرگٹ کردے ہوئے اوہناں نوں اک امر پھل پردان کیتا۔ اس پھل نوں خاکے راجا جاں کوئی وی ویکتی امر ہو سکدا سی۔ راجا نے اس پھل نوں اپنی پیاری رانی پنگلا نوں کھان لئی دے دتا ، پر رانی نے اسنوں آپ نہ خاکے اپنے اک پیارے سیناپتی نوں دے دتا جسدا سنبندھ راج نرتکی نال سی۔ اسنے وی پھل نوں آپ نہ خاکے اسنوں اس راج نرتکی نوں دے دتا ۔ اس پرکار ایہہ امر پھل راج نرتکی دے کول پہنچ گیا۔ پھل نوں پاکے اس نے اسنوں راجا نوں دین دا وچار کیتا۔ اوہ راجدربار وچّ پہنچی اتے راجے نوں پھل ارپت کر دتا۔ رانی پنگلا نوں دتا ہویا پھل اس کولوں پاکے راجا حیران رہِ گیا اتے اسنوں اسدے کول پہنچن دا برتانت پچھیا۔ اس نے سنکھیپ وچّ راجے نوں سبھ کجھ دسّ دتا۔ اس گھٹنا دا راجے دے اتے اتیئنت گہرا پربھاو پیا اتے اوہناں نے سنسار دی اسمانتا نوں جان کے سنیاس لین دا نشچا کر لیا اتے اپنے چھوٹے بھرا وکرم نوں راج دا وارث بناکے جنگل وچّ تپسیا کرن چلے گئے۔ اوہناں دے تناں ہی شتک اتکرشٹتم سنسکرت کاوَ رچنا ہن۔ اوہناں دے انیک پد ویکتی گت انوبھوَ توں انپرانت ہن اتے اوہناں وچّ آتم - درشن دا تتّ پورن بھانت جھلکدا ہے۔
- اس سمیں اوہناں دے راج وچّ جینت نام دا اک باہمن رہندا سی۔ گھور تپسیا دے نتیجے وجوں اسنوں اندر کولوں امر پھل دی پراپتی ہوئی سی۔ پھل نوں پاکے باہمن اپنے گھر چلا آیا اتے اسنوں راجا بھرتھری ہری نوں دین دا نشچا کیتا اتے اوہناں نوں دے دتا۔ اک ہور انشرتی دے انوسار بھرتھری ہری وکرمادت دے وڈے بھرا اتے بھارت دے پرسدھ سمراٹ سن۔ اوہ مالوا دی راجدھانی اجین وچّ نیانشیل شاسن کردے سن۔ اوہناں دی اک رانی سی جسدا نام پنگلا دسیا جاندا ہے۔ راجا اس نوں اتیئنت پریم کردے سن ، جدوں کہ اوہ مہاراجہ نال اتیئنت کپٹپورن ورتاؤ کردی سی۔ حالانکہ اوہناں دے چھوٹے بھرا وکرمادت نے راجا بھرتھری ہری نوں انیک وار خبردار کیتا سی تد وی راجا نے اسدے پریم جال وچّ پھسے ہون دے کارن اسدے کریا – کلاپاں اتے دھیان نہیں دتا سی۔ اس انشرتی دے آدھار اتے ایہہ سنکیت ملدا ہے کہ بھرتھری ہری مالوے دے نواسی اتے وکرمادت دے وڈے بھرا سن۔
یاداں دے کھنڈر
سودھوپاکستان دے جہلم شہر توں کجھ میلاں دے فاصلے ’تے جوگ مت دا بھارت دا سبھ توں وڈا مٹھّ ستھت سی۔ اس ٹلے اتے جوگیاں دیاں کئی سمادھاں بنیاں ہوئیاں سن۔ اک بڑی پرانی سمادھی نوں بھرتھری ہری دی سمادھی دسیا جاندا ہے پرنتو 1748 عیسوی وچّ جدوں احمد شاہ درانی نے ہندوستان ’تے ہلے بولے سن تاں اک ہلے وچّ جہلم شہر ’چوں لنگھدیاں راہ وچّ آئے اس ٹلے نوں اس نے تباہ کر دتا! اوتھے ہن سمادھاں دے کھنڈرات ہی ہن۔ اتر پردیش دے مرزاپر ضلعے ’چ چنار دے قلعے وچّ بھرتھری دی اچی سمادھ بنی ہوئی ہے جس ’تے ہزاراں لوکیں عقیدت دے پھلّ بھیٹ کرکے اس دی یاد نوں تازہ کردے ہن
کاوَ شیلی
سودھوبھرتھری ہری سنسکرت مکتک کاوَ پرمپرا دے موہری کوی ہن۔ اوہناں تنّ شتکاں دے کارن اوہناں نوں اک سفل اتے اتم کوی منیا جاندا ہے۔ ایہناں دی بھاشا سرل ، سندر ، مدھر اتے پرواہمئی ہے۔ بھاوَ ابھویکتی انی سشکت ہے کہ اوہ پاٹھک دے ہردے اتے من دوناں نوں پربھاوت کردی ہے۔ اوہناں دے شتکاں وچّ چھنداں دی وودھتا ہے۔ نیتی ستک سیانپ دا اک سنکھیپ خزانہ ہے.سیانے بندیاں دے صدیاں وچّ کڈھے نچوڑ بھرتھری ہری نے سو سلوکاں وچّ پرو کے پروس دتے ہن جو پیڑھی در پیڑھی منکھ دے کم آ رہے ہن۔
کاوَ نمونہ
سودھواوہناں نے سماج وچّ لوکاں دے کم کرن دے ڈھنگ نوں لے کے بہت ہی اچھا نچوڑ پیش کیتا ہے۔ کم کرن دے ڈھنگ دی ویاکھیا کردے ہوئے اوہ لکھدے ہن - - - - پراربھئتے نہیں کھلُ وگھن بھئین نیچے: پراربھء وگھنوہتا ورمنتی مدھیا:۔ وگھنے: پھیر پنرپِ پرتیہنمانا: پراربھء چوتمجنا نہیں پرتئجنتی ۔۔ ارتھات :-نمن شرینی دے پرکھ وگھناں دے ڈر توں کسے نویں کارج نوں شروع ہی نہیں کردے۔ مدھ شرینی دے لوک کارج شروع کر دندے ہن پر وگھناں توں پریشان ہوکے وچّ ہی چھڈّ دندے ہن۔ پر اتم شرینی دے ویر پرکھ وار وار وگھن آؤن تے وی ارمبھ کیتے گئے کارج نوں سرے لائے بناں نہیں چھڈدے۔ الپ گیان جمع ہنکار بارے بھرتھری لکھدے ہن …. مورکھ : سکھمارادھء : سکھترمارادھئتے ماہر : । گیانلودرودگدھں برہماऽپِ تں نرں نہیں رنججیتی۔
ارتھات :-جو اگیانی ہے اسنوں اسانی نال خوش کیتا جا سکدا ہے۔ جو وشیش بدھی مان ہے اسنوں ہور وی سوکھ نال انوکول بنایا جا سکدا ہے۔ پر جو منکھ گھٹّ گیان والا تے اپروں ہنکاری ہے اسنوں خود برہما وی خوش نہیں کر سکدا، منکھ دی تاں گلّ ہی چھڈو ؟