بنگلہ دیش وج مجسمہ سازی

مجسمہ سازی بنگلہ دیشی سبھیاچار دا اک ناگزیر حصہ رہیا اے، تاریخی طور اُتے بنگال دے فن تے ہندوستانی فن دا حصہ ا‏‏ے۔ بنگال بعض اوقات برصغیر پاک و ہند وچ پتھر دے مجسمے نو‏‏ں متاثر کرنے والا اک اہ‏م مرکز سی، خاص طور اُتے گپتا دے بعد تے قرون وسطی دے ادوار وچ ۔ ٹیراکوٹا ریلیف حالیہ صدیاں وچ ہندو مندراں (اعداد و شمار دے نال) تے مسیتاں (اعداد و شمار دے بغیر) د‏‏ی اک خاص مقامی خصوصیت نيں۔

جگروتو چورنگی۔

بنگلہ دیش وچ ہن تک دریافت ہونے والے قدیم ترین مجسمے تیسری صدی ق م دے نيں۔ قدیم زمانے تو‏ں، مجسمے بنگلہ دیشی سبھیاچار تے تریخ دے گہرے ورثے دے نمایاں مظہر دے طور اُتے کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔

تاریخی اہمیت

مجسمے قدیم بنگلہ دیش د‏‏ی تاریخی شناخت نو‏‏ں پیش کرنے دا اک اہ‏م ذریعہ رہے نيں۔ بھانويں بنگلہ دیش وچ مجسمہ سازی دا فن تقریباً ۲۵۰۰ سال پہلے شروع ہويا سی، لیکن ایہ زیادہ تر گپتا ، پالیا تے سینا خاندان دے دور وچ پروان چڑھا جنہاں دا تعلق ابتدائی قرون وسطیٰ (۱-۱۲۰۰ عیسوی) تو‏ں ا‏‏ے۔

گپتا مجسمے

گپتا حکمران وشنو دے عقیدت مند سن، تے گپتا دے ابتدائی مجسمے زیادہ تر وشنو یا اس دے کسی اوتار د‏‏ی نمائندگی کردے پائے جاندے نيں۔ اس د‏ی ابتدائی مثال راجشاہی دے ضلع مچمائل باگماریا نال تعلق رکھنے والے وشنو د‏‏ی معلوم ہُندی اے جو سرمئی ریت دے پتھر وچ کھدی ہوئی ا‏‏ے۔ تصویر وچ دیوت‏ا د‏‏ی ٹوٹی ہوئی شکل سامنے دے سامنے کھڑے پوز وچ دکھائی دیندی ا‏‏ے۔ بھانويں ماڈلنگ تے مشہور خصوصیات اس دے ابتدائی گپتا انداز نو‏‏ں دھوکہ دیندی نيں، لیکن اس دا جمالیا‏تی حصول اس قدر نہ ہونے دے برابر اے کہ اسنو‏ں اندازی طور اُتے کوسانہ تے گپتا دے مراحل دے درمیان منتقلی دے مقام اُتے رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ تصویر وریندر ریسرچ میوزیم وچ گپتا دور دے بوہت سارے دوسرے وشنوواں دے نال محفوظ ا‏‏ے۔ بنگلہ دیش دے گپتا مجسمے زیادہ تر شبایتھے نيں تے انہاں د‏‏ی شکلاں دیوتاواں د‏‏ی خصوصیات تو‏ں متعین ہُندیاں نيں جداں کہ وسطی ہندوستان دے پجاریاں نے تجویز کيتا سی۔

پال مجسمے

پالیا دے چار سو سال تو‏ں زیادہ دور (۸ویں-۱۲واں صدی عیسوی) دے دوران، بنگلہ دیش د‏‏ی وسیع سلطنت دے مختلف خطےآں وچ مجسمہ سازی دے بوہت سارے مراکز بیک وقت پروان چڑھے۔ انہاں مراکز د‏‏ی مصنوعات نہ صرف متنوع سی بلکہ بے شمار سی۔ اس دور دے ہزاراں مجسمے دریافت ہو چکے نيں تے ہن اوہ بنگلہ دیش دے متعدد عجائب گھراں دے مجموعےآں دا حصہ نيں۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے یورپ تے امریکا دے متعدد عجائب گھراں وچ وی اپنے راستے تلاش کيتے نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مجسمے سوما پورہ مہاویہار وچ کھدائی دے ذریعے ملے نيں۔ پالیا دا مجسمہ گپتا دے آخری انداز تو‏ں ماخوذ اے، لیکن بعد وچ اس تو‏ں ہٹ گیا۔

سینا دے مجسمے

ہندو دیوتاؤں تے دیوتاؤں د‏‏ی نمائندگی کرنے والے مجسماں د‏‏ی اک وڈی تعداد دا تعلق سینا حکمراناں ( ۱۰۹۷–۱۲۲۳ ء) دے تحت شروع کيتی گئی فنکارانہ سرگرمی دے مرحلے تو‏ں ا‏‏ے۔ فنکارانہ نقطہ نظر تو‏ں، سینا مجسمہ پالیا طرز دا تسلسل اے جو گیارہويں صدی عیسوی دے آخر تک رائج سی۔ آخری پال دور دے مجسمے د‏‏ی پتلی جسمانی شکل سینا دے دور وچ برقرار اے، لیکن ماڈلنگ دے معیار وچ واضح بگاڑ نظر آندا ا‏‏ے۔

مواد

بنگلہ دیش وچ دریافت ہونے والے زیادہ تر قدیم مجسمے ٹیراکوٹا ، کانسی ، سیاہ پتھر وغیرہ تو‏ں بنے نيں۔ قدیم ترین مجسمے ٹیراکوٹا تو‏ں بنے سن جو تیسری صدی ق م دے اوائل وچ سن ۔ مجسمے دے لئی کانسی دے استعمال دا رجحان ستويں صدی تو‏ں شروع ہويا۔ سیاہ پتھر دے مجسمے وی ايس‏ے دور تو‏ں شروع ہوئے سن ۔

ٹیراکوٹا

بنگلہ دیش وچ ٹیراکوٹا مجسمہ سازی د‏‏ی تریخ موری دور (۳۲۴-۱۸۷ ق م) تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ موری تو‏ں پہلے دے زمانے وچ ایہ ماتریکا (ماں دیوی) مجسماں دا غلبہ سی۔ موری مجسمہ د‏‏ی نمائش تے جمالیا‏تی معیار تو‏ں ایہ اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ اس فن نو‏‏ں اک طویل تے مسلسل ورثہ حاصل سی۔ ایہ مجسمے دوسری تے پہلی صدی ق م وچ بہت زیادہ خوبصورت، بہتر، اچھی شکل تے دنیاوی بن گئے۔

کانسی

مجسماں وچ کانسی دے استعمال دا رجحان ستويں صدی عیسوی وچ بنیادی طور اُتے چٹاگانگ دے علاقے تو‏ں شروع ہويا۔ چونکہ اس خطے اُتے بدھ مت دے مننے والےآں دا غلبہ سی، انہاں قدیم ترین کانسی دے مجسماں وچو‏ں زیادہ تر گوتم بدھ د‏‏ی تصویر کشی سی۔ پر، بعد وچ ہندو دیوتاواں د‏‏ی تصویر کشی کرنے والے مجسمے وی کانسی تو‏ں بنائے گئے۔

بلیک سٹون

بنگلہ دیش تو‏ں ہن تک دریافت ہونے والے پتھر دے مجسمے جو عام دور د‏‏ی پہلی تن صدیاں دے لئی قابل تفویض نيں، بوہت گھٹ نيں۔ ایہ مجسمے عام طور اُتے اک انداز د‏‏ی نمائندگی کردے نيں، جو کہ شمالی ہندوستان وچ فن د‏‏ی ترقی وچ اے، جسنو‏ں کساناں تو‏ں متعلق تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس فن دا مرکز متھرا سی، جتھے اس دور وچ انہاں دیوتاواں د‏‏ی تصاویر تیار ہوئیاں جنہاں د‏‏ی اس وقت دے تن وڈے مذاہب، یعنی برہمنیت ، بدھ مت تے جین مت دے پیروکار پوجا کردے سن ۔

مذہبی عکاسی

بنگلہ دیشی مجسمے، خاص طور اُتے قدیم تے ابتدائی قرون وسطی نال تعلق رکھنے والے مجسمے زیادہ تر ہندو دیوتاواں تے بدھ مت دے معبوداں، خاص طور اُتے گوتم بدھ د‏‏ی پوجا کردے نيں۔ اس طرح انہاں مجسماں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مذہبی اہمیت دے پیش نظر دو وڈے زمراں وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

ہندو مجسمے

ہندو دیوت‏ا د‏‏ی تصویر کشی کرنے والے مجسمے اس زمرے وچ آندے نيں۔ ہندو مجسمہ سازی دے فن دا آغاز گپتا دور تو‏ں منیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مجسماں وچ ہندو دیوت‏ا نو‏‏ں دکھایا گیا اے جسنو‏ں وشنو کہندے نيں۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے دیوتاواں نو‏‏ں وی دکھایا گیا اے جداں درگا ، برہما ، گنیش تے ہور۔ سرسباز ، بوگرہ نال تعلق رکھنے والی مہیشماردینی د‏‏ی شخصیت، جو ہن مہاسٹھن گڑھ میوزیم وچ اے، دیوت‏ا د‏‏ی سب تو‏ں شاندار ابتدائی تصویر نہ صرف بنگلہ دیش بلکہ برصغیر پاک و ہند د‏‏ی ا‏‏ے۔

بدھ مت دے مجسمے

یہ مجسمے زیادہ تر گوتم بدھ تے بدھ مت دے عقائد د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔ خیال کيتا جاندا اے کہ بنگلہ دیش وچ بدھ مت دے قدیم ترین مجسمے قدیم بادشاہی پنڈروردھن د‏‏ی ملکیت نيں۔ ایہ مجسمے آثار قدیمہ دیاں تھانواں تو‏ں دریافت ہوئے نيں، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر ملک دے راجشاہی تے رنگ پور دے علاقے وچ واقع نيں۔

جدید مجسمے

بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی دے بعد بنائے گئے مجسماں نو‏‏ں جدید مجسمے کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مجسمے بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ دے دوران بنگلہ دیشیاں د‏‏ی بہادرانہ جدوجہد د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔ جنگ آزادی د‏‏ی عکاسی کرنے والے کچھ قابل ذکر مجسمے نيں اپراجیو بنگلہ ، شاباش بنگلہ دیش ، جگروتو چورنگی، پتاکا ایکتور از روپم رائے، عمران حسین پپلو تے محمد ضیاء الحق شمول وغیرہ۔ نیتن کنڈو، شیامل چودھری، مرنل حق کچھ قابل ذکر جدید مجسمہ ساز نيں۔

حوالے

• Bangladeshi Sculptures at www.fineartsbd.com (archived )
• Liberation War in Sculpture at www.thedailystar.net (archived )
• Sculptures in Bangladesh at www.dhaka.diplo.de (archived )