بلھے شاہ دا جیون اتے رچناواں

جیون

جم

بلھے شاہ دا جم لاہور ضلعے دے اک پنڈ پنڈوکی وکھے 1680 وچ سخی محمد درویش دے گھر ہویا۔ بلھے شاہ دا اصل نام عبداللہ سی اتے پچھو اسنوں سائیں بلھے شاہ، بابا بلھے شانہ جاں صرف بلھا کہہ کے سدیا جاندا اے (‘نافع-السالکین’ مطابق اس دا اصل نام ‘عبداللہ شاہ’ سی) اپنے اصل نام ول بلھے نے اپنے کلام وچ وی کئی اشارہ دتے ہن۔ چالیسوی گنڈھ دے انت اپر ایہہ ایوں کہندا اے:-

“ہن ان ﷲ آکھ کے تم کرو دوائیں،

پیاں ہی سبھ ہو گیا ‘عبداللہ’ ناہیں۔”

ستارویں صدی دے اس مہان شاعر دا جم مغربی پاکستان،ضلع لاہور دے مشہور نگر قصور دے پانڈوکے نامیں پنڈ وچ ہویا۔ اک روایت ایہہ وی اے کہ اس دا جم ریاست بہاول پور دے مشہور پنڈ اچّ گیلانیاں وچ ہویا۔ اوہ اجے چھ مہینے دا ہی سی کہ اس دے ماتا-پیؤ اچّ گیلانیاں توں پہلاں ملکوال تے پھر اتھے کجھ دن ٹھہر کے پانڈوکے ضلع لاہور آ گئے۔ اوہ سید پروار نال تعلقات رکھدا سی۔ “مولٰی بخش کشتہ دے کتھن مطابق بلھے شاہ دے والد سخی محمد درویش اچّ شریف گیلانیاں جیلانی(بہاول پور) دے رہن والے سن۔ اک روایت مطابق بلھے شاہ دی پیدائش اچّ گیلانیاں(جیلانیا) وچ ہوئی۔”

تعلیم

بلھے شاہ نے مڈھلی سکھیاں دوجے بالکاں وانگ اپنے پیؤ شکھی مہمد درویش پاسوں حاصل کیتی۔وارث شاہ دے وانگ بلھے نوں وی گھر والیاں دا سکھ نصیب نہ ہویا۔ بلیشاہ بالپنے توں ہی ربّ دا پیارا بھگت اتے کرنی بھرپور تے اچّ آشیاں والا پرانی سی۔ بلے شاہ نے شاہ عنایت قادری نوں اپنا گرو دھارن کیتا۔ صرف اس دی بھین نے اسنوں سہیں معنےآں وچ سمجھیا۔ اوہ وی بلھے وانگ پکی صوفی سی۔ اوہ ساری عمر کنواری رہی۔

روحانی علم

مڈھلی ودیاں حاصل کرن پچھوں قصور آ گئے۔ کرتا ‘نافع-الفء سالکین’ مطابق بلھے نے غلام مرتسا دے چرنا وچ بہہ کے سکھیا حاصل کیتی۔ مولوی صاحب بہت وڈے فارسی عربی دے عالم سن۔ آپ نے سیخ سعدی دی “گلستان “ دا پنجابی وچ ترجمہ کیتا سی۔ ظاہری علم سکھن توں پچھوں روحانی علم دی بھکھ چمکی، جوانی وچ پیر دھریا تے کجھ مججوب ہو گئے۔ ربی پیار وچ لین رہن لگے۔ “ مولٰی بخش کشتہ مطابق قصور پچھوں اوہ اک وار پھردے پھراندے بٹالا(گرداس پور) پہنچے۔ منصور وانجھوں مونہو نکلیاں ‘میں اﷲ ہاں’(منصور نے کیہا سی اللہک)۔” لوک بلھے نوں دربار فاجلا دے موڈھی شیخ فاجل-اد-دینل کول لے گئے۔ اوہناں فرمایاں، ایہہ سچ کہندا اے، کہ ایہہ ‘اﷲ’(یعنی کچا،الھڑ) اے؛ ایسنوں آکھو شاہ عنایت کول جا تے پکّ آوے۔

گرو

بلہے شاہ تعلیم حصول پچھوں مرشد جاں گرو دی بھال شروع کیتی۔ مرشد دی تالاش وچ اوہ لاہور پجیا۔ اس دے اتھوں دے مشہور پیر عنایت شاہ نوں مرشد دھارن کیتا، جو کہ جات دا آرائی تے اس ویلے دے چنگے ودواناں تے لکھاریاں وچوں گنیا جاندا سی۔ عنایت شاہ ‘حضرت رضا شاہ شتاری دے مرید سن۔ اپنے وڈا تپ تے زہد کیتا سی اتے کرنی والے پیر سن۔ عنایت شاہ پہلاں قصور رہندا سی۔ پر اتھے نواب نال اختلاف ہو جان اتے قصور چھڈّ کے لاہور آ وسیا۔ مرشد دی حصول پچھوں پیر عنایت شاہ قادری دی پریم-بھگتیم وچ بلھا مست ملنگ ہو کے گاؤن نچن لگ پیا۔ پیر نے ربّ دی حصول لئی اسنوں ایہناں شبداں وچ سکھیا دتی:-

بلھیا! ربّ دا کی پاؤنا،

ایدھروں پٹنا تے ادھر لاؤنا۔

بلھے شاہ نے اپنے مرشد وچ بہت یعقین رکھدا سی۔ اپنے کلیان دی دارو اسے نوں مندا سی۔ اوہ اپنی شعری رچنا وچ تھاں-تھاں عنایت دا ذکر کردا اے:-

“بلھے شاہ دی سنو حقایت، ہادی پکڑیا ہوگ ہدایت۔

میرا مرشد شاہ عنایت، اوہ لنگھائ پار۔”

ہن بلہے شاہ مست فقیر بن چکا سی۔ اسنوں دنیا جاں دنیا دے لوکاں، ساکاں سنبندھیاں جاں اپنے بھائیچارے دے طعنے-میہنیاں دی وی کوئی چنتا نہیں سی۔ بلھا سید گھرانے نال تعلقات رکھدا سی اسنے ارائیں جات دے درویش نوں اپنا گرو دھار لیا سی، جس کارن اس دے ساک انگاں وچ چرچہ چھڑ پئی اتے جد بلھا اپنے پنڈ ماپیاں نوں ملن گیا تاں اس دیاں چاچیا تائیاں تے بھیناں-بھراجائیاں اس دے دوآلے آ جڑیاں تے برا بھلا کہن لگیاں کہ اسنے کل نوں سید ہو کے لیکاں لائیاں ہن۔ بلھے شاہ اک کافی وچ اس گل ول اشارہ کردا اے۔

“بلھے نوں سمجھن آئیاں،

بھیناں تے بھرجائیاں،

آل نبی اولاد علی دی،

بلھیا توں کیوں لیکاں لائیاں؟

منّ لے بلھیا ساڈا کہنا،

چھڈّ دے پلہ رائیاں۔”

پر بلھا اپنی منزل تے پجّ چکا سی۔ اسنوں ہن نہ شہرت دی پرواہ سی تے نہ ہی ناموشی دا فکر۔ اسنوں ہن سید ہون دا وی کوئی مان نہیں سی، اسنوں تاں ارائیں دا مرید ہون دا وڈا فخر سی۔

“جہڑا سانوں سید آکھے، دوزخ ملن سائیاں،

جہڑا سانوں ارائیں آکھے،بھشتی پیگھاں پائیا۔

جے توں لوڑیں باغ بہاراں، بلھیا،

طالب ہو جا ‘رائیاں’۔”

مرشد دا وچھوڑا

بلہے شاہ دے مرشد شاہ عنایت نے ناراض ہو کے بلہے نوں اپنے ڈیرے توں کڈھ دتا سی۔ ایہہ وچھوڑا بھاویں بہت لمیرا نہیں سی، پر بلھا اجیہا وچھوڑا سہار نہ سکیا، بلھا اس وچھوڑے دی کٹھالی وچ سڑکے کندن بن گیا۔

“بہڑی ویں طبیبا، مینڈھی جند گئیا،

تیرے عشقَ نچایا کر تھئیا تھئیا۔”

ہن بلھے شاہ نوں وچھوڑے بھریاں کافیاں کہنیاں شروع کیتیاں-

“میں نھاتی دھوتی رہِ گئی

کائی گنڈھ ماہی دل پے گئی۔”

مرشد دا پنر-ملاپ

بلہے نے زنانے والے کپڑے پا کے، پیری گھنگھرو بنھ کے ساریا ساہمنے اک سبھا وچ نچّ کے اپنے گرو مرشد نوں منایا سی اوہ کلیجہ دھوہ لین والی لے وچ کافی گا رہا سی-

“آؤ سئیؤ۔ رل دیو نی ودھائی

میں ور پایا راجھاں ماہی۔”

پاوے بن نہ پیجے کنجری مے تے رسیا مرشد مناؤنا، مرشد ملیاں ربّ ورگا سوہنا مے ربّ نئیں ہتھو گواؤنا، مرشد دے کدمی سر رکھ مے بھلاں نوں بخشاؤنا،،،،،،،، دلراج خان جیہڑا پاوے مرشد نوں اوہنے ہور کی جگّ تے پاؤن،،،،،۔۔

رچناواں

بلے شاہ نے 156 کافیاں، 1 بارامانہ، 40 گنڈھاں، 1 اٹھوارا، 3 سیہرفیاں تے 49 دوہڑے آدی لکھے ہن۔ سبھ توں ودھ مشہوری اس دیاں کافیاں نوں ملی اے۔ آپ دی بولی ودھیرے ٹھیٹھ، سادہ اتے لوک پدھر دے نیڑے دی اے۔ بلے دی رچنا لیئبدھّ اتے راگبدھ اے۔ اسنے رچنا وچ الکاراں، محاوریاں، لوک-اکھاناں تے چھند-تالاں نال سنگار دے پیش کیتا اے۔ سار روپ وچ کیہا جا سکدا اے کہ سانئی بلے شاہ صوفی شعری دا سخر سی۔

کافیاں

اٹھ جاگ گھراڑے مار نہیں،

ایہہ سون تیرے درکار نہیں۔

اٹھ گئے گوانڈھو یار،

ربا ہن کی کریئے۔

آؤ سئیؤ رل دیؤ نی ودھائی،

میں ور پایا رانجھا ماہی۔

اک رانجھا مینوں لوڑیندا

کن-پھئکنوں اگے دیاں لگیاں

نیہں نہ لگڑا چوری دا۔

عشقَ دی نویؤں نویں بہار

جاں میں سبق عشقَ دا پڑیا، مسجد کولوں جیؤڑا ڈریا

ڈیرے جا ٹھاکر دے وڑیا، جتھے وجدے ناد ہزار۔

علموں بس کریں او یار۔

حاجی لوک مکے نوں جاندے،

میرا رانجھا ماہی مکہ

نی میں کملی ہاں۔

کر کتن ول دھیان کڑے

گھنگھٹ چکّ او سجنا

ہن شرماں کاہنوں رکھیاں وے۔

گھڑیالی دیؤ ندور نی

اج پی گھر آیا لال نی۔

رچنا

بلھے شاہ نے اپنی بہت ساری رچنا کافیاں دے روپ وچ کیتی اے۔ بلھے شاہ دیاں کل ملا کے 156 کافیاں ہن۔ پر اتھے اک گل صاف کرنی بندی اے وکھ-وکھ سنگرہیاں وچ ایہناں دی گنتی وکھ-وکھ حاصل ہندی اے۔ کیونکہ بلھے شاہ دی مشہوری کارن ایہناں رچناواں وچ لوکاں ولوں رلا کر دتا اے۔ بلھے شاہ دیاں رچناواں اس طرحاں ہن-

• کافیاں 156
• اٹھوارا 1
• بارامانہ 1
• سی-حرفیاں 3
• دوہڑے 48
• گنڈھا 40

کافی

بلھے توں پہلاں کافی دا استعمال پنجاب توں باہر وی ہو رہا سی۔ کافی دا مطلب اے کہ راگنی اے۔ اس متعلق ”پں: تیجا سنگھ کافی بارے لکھدے ہن، کئی لوک کافی نوں راگنی کہندے ہن، ایہہ گل کافی حد تک سچی اے ۔ گرو گرنتھ صاحب وچ وی جتھے ‘آسا’،سوہی، تلنگ تے مارو راگاں وچ شبداں دا ویروا آؤندا اے، اتھے نال شبد ‘کافی’ لکھیا اے۔ سپسٹ اے کہ ایہناں راگاں دی راگنی اے۔ ایہہ اپنے آپ مکمل راگ نہیں۔

“ بلھے شاہ دی کافی سنکے، ترٹدا کفر اندر دا

وحدت دے دریائے اندر، اوہ بھی وتیا تردا”

سی-حرفی

بہت پرانا شعری روپ اے۔ یہودی اسنوں “ایلفابیٹ پوئم” کہندے سن۔ سی-حرفی فارسی زبان دے نال بھارت تے پنجاب وچ آئی۔ اس دا بھارتی روپ باون اکھری اتے پنجابی روپ پینتی جاں ‘پٹی’ اے۔ پریم سنگھ زرگر نے اپنے مجموعہ وچ بلھے شاہ دیاں تن سی-حرفیاں دتیاں ہن۔ تیجی ادھوری اے۔ لاہورپاکستان وچ ‘کلیئت-اے-بلھے شاہ’ وچ وی ایہو سی-حرفی درج کیتیاں گئیا ہن۔ بلھے دی سی-حرفی اس طرحاں شروع ہندی اے-

“علف-آنودیاں توں میں سدکڑے ہاں،

جیم جاندیاں توں سر وارنی ہاں۔”

اٹھوارا

اٹھوارا جاں ستوارا وی پنجابی لوک ساہت دا پرانا شعری روپ اے۔ ایہہ ہفتے دے ستاں دہاڑیاں نوں مکھ رکھ کے رچیاں جاندا اے۔ بلھے شاہ دا اٹھوارا چھنچھروار نال شروع ہندا اے اتے جمعہ تے مکدا اے۔

“چھنچھر وار اتوالے ویکھ سجن دی سو۔

اساں مڑ گھر پھیر نہ آونا جو ہونی ہوگ سو ہو۔”

باراماہ

باراماہ’ پنجابی دا پنجابی شعری روپ تے گرو نانک دیوَ جی توں پہلاں موجود سی۔ عامَ خیال اے کہ مشہور فارسی شاعر مسعود سعد سلطان نے سبھ توں پہلاں باراماہ فارسی وچ رچیا۔ بلھے دا باراماہ ‘اسو مہینے توں شروع ہندا اے۔

“اسو لکھوں سندیسواں واچے مورا پی،

گمن کیا تم کاہے کو کلمل آیا جی۔”

گنڈھاں

ویاہ دے شگن وجوں گنڈھاں لکھیاں جاندیاں ہن۔ ایہناں وچ کاج رچاؤن، صاحا سودھن تے وہوٹی دے آؤن تے وہوٹی دے شہہ نال سدھاؤن بارے اشارہ کیتے جاندے ہن۔ بلھے نے 40 گنڈھاں رچا ہن جس ول اوہ پہلی گنڈھ وچ ہی اشارہ کردا اے۔ ایہہ چار-چار تکاں دا اک اک بند اے۔ پہلی تے اکھریلی گنڈھ وچ اٹھ اٹھ تکاں دی اے۔ پہلی گنڈھ اس طرحاں شروع ہندی اے-

“کہو سرتی گل کاج دی، میں گنڈھاں کیتیا پاؤں۔

سارے تے جنج آواسی، ہن چالسی گنڈھ گھتاؤں۔”

دوہڑیا وچ بلھے دے فٹکل وچار ہن اتے کئی اک سماجک-کریتیاں، سیاسی واقعے اتے مذہبی پاکھنڈاں ول اشارہ کتے ہن۔ جوے-

“بلیا دھرم شالہ دھڑوائی رہندے۔

ٹھاکر دوار ٹھگّ۔

وچ مسیتاں کستیئے رہندے،

عاشق رہن الگ۔”

موت

بلھے شاہ دی موت بارے لکھاریاں وچ اختلاف ہن۔ لاجونتی راماکرشنا نے بلھے دا سماں 1680 توں 1758 ای۔ صحیح دتا اے۔ “اسے طرحاں سندر سنگھ نرولا نے انتقال دا سال غلطی نال 1743 ای۔ دتا اے۔” ہجری مطابق 1680 ای۔ وچ جم اتے 1758 وچ موت ہوئی ایہہ ٹھیک اے کہ کیونکہ بلھا نے کل 78 سال عمر بھوگی۔ “مگر اچیرے انسانی آدرشاں دا دھارنی ہون کر کے اج وی بلھےشاہ اتے اس دا کلام امر اے۔” بلھے شاہ دا مزار اجوی قصور ریلوے سٹیشن دے نیڑے مشرق والے پاسے واقع اے۔

       

حوالے

1. ↑↑ جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ3.
2. ↑ ^{Jump up to:3.0 3.1} مولٰی بخش کشتہ: پنجابی شاعراں دا تذکرہ، لاہور، پنہ 102
3. ↑ جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ18
4. ↑ جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ 20.
5. ↑ ڈاکٹر۔ پریتم سینی، کلام بلھے شاہ، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ،2007, پنہ 8.
6. ↑ تیجا سنگھ: نویاں سوچاں، پنجابی وچ کافی سیفلملوک،پنہ 656
7. ↑ پریم سں ڈاکٹر۔ پریتم سینی، کلام بلھے شاہ، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ،2007, پنہ 152
8. ↑ جیت سنگھ سیتل، بلھے شاہ دی جیون تے رچنا، پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ،1970 پنہ 44
9. ↑ لاجونتی رامکرشنا: پنجابی صوفی پوئٹس، چیپٹر 4, پنہ 40-71
10. ↑ سندر سنگھ نرولا(سمپا): سائیں بلھے شاہ، امرتسر، 1931, پنہ 12.
11. ↑ دھن ونت کور: بال وشوکوش، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ،2009