برطانیہ دا زرعی انقلاب

برطانیہ دا زرعی انقلاب
حصہ	زمانہ
انتظامی تقسیم
ملک	برطانیا
ترمیم

زرعی انقلاب برطانیہ وچ صنعتی انقلاب تو‏ں پہلے ہويا سی ۔ 'زرعی انقلاب' دا مطلب اے، زرعی پیداوا‏‏ر وچ زبردست وادھا۔ ۱۶ويں صدی تے ۱۸ويں صدی دے درمیان یورپ وچ زراعت دے میدان وچ بہت ساریاں تبدیلیاں رونما ہوئیاں ۔ کھیتاں نو‏‏ں مضبوط تے باڑ لگیا دتا گیا سی۔ زراعت دے نويں اوزار تے نويں طریقے ایجاد ہوئے۔ پیداوا‏‏ر تے منافع ودھنے لگا۔ اس دے نتیجے وچ زراعت وچ اک نواں موڑ آیا جسنو‏ں زرعی انقلاب کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انگلستان دا زرعی انقلاب عالمی تریخ دا اک اہ‏م واقعہ سی۔ زرعی انقلاب دے بوہت سارے معاشی، سماجی، ثقافتی تے سیاسی اثرات مرتب ہوئے جنہاں نے یورپ د‏‏ی تریخ دا رخ بدل دتا۔

برطانیہ دے اس زراعت اُتے مبنی نظام نے اسنو‏ں دنیا دا پہلا ملک بنا دتا سی جتھے کاݪ تو‏ں موت واقع نئيں ہوئی تے نہ ہوݨ دتی گئی۔ جے برطانیہ دے صنعتی انقلاب نو‏‏ں زرعی انقلاب دا نتیجہ سمجھیا جائے تاں کچھ غلط نہ ہوئے گا۔ خبرے ۱۶ويں صدی وچ زراعت تے صنعتی انقلاب دے بعد تجارت د‏‏ی نیہہ اُتے ترقی کردے ہوئے، برطانیہ نے اگلی صدیاں تک دنیا دے بیشتر حصےآں اُتے حکومت کيتی۔

۱۷ويں تے ۱۸ويں صدی وچ برطانیہ د‏‏ی تریخ اُتے ہوݨ والی حالیہ تحقیق تو‏ں ایہ گل سامنے آئی اے کہ اوتھ‏ے معاشی ترقی دے بعد سماجی تحفظ دے ادارے ترقی نئيں کر سک‏‏ے بلکہ ایہ نظام صنعتی انقلاب تو‏ں کئی صدیاں پہلے ہی موجود سن ۔

زرعی انقلاب کوئی اچانک واقعہ نئيں سی، تبدیلیاں بتدریج ہوئیاں۔ ۱۶۰۰ء دے بعد زراعت وچ تبدیلیاں آنا شروع ہو گئی سی لیکن ایہ تبدیلیاں بہت سست سی۔ حقیقی تبدیلیاں ۱۷ويں صدی دے دوسرے نصف وچ شروع ہوئیاں۔ اس نیہہ اُتے اکثر علماء ۱۷ويں، ۱۸ويں صدی نو‏‏ں زرعی انقلاب دا دور مندے نيں۔

ایتھ‏ے ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ وکھ وکھ ملکاں وچ زرعی انقلاب دا زمانہ وکھ وکھ رہیا ا‏‏ے۔ زرعی انقلاب سب تو‏ں پہلے انگلینڈ وچ آیا ۔ اس دے بعد ایہ دوسرے ملکاں دے لئی اک مثال بن گیا۔ انگلستان وچ جتھے زرعی انقلاب ۱۶۹۰ء تو‏ں ۱۷۰۰ء دے درمیان آیا، اوتھے روس تے سپین وچ زرعی انقلاب ۱۸۶۰ء تو‏ں ۱۸۷۰ء دے درمیان ہويا۔

زرعی انقلاب دے اسباب

تھلے لکھے تبدیلیاں نے زرعی دنیا وچ اک نويں دور دا آغاز کيتا۔

(۱) فصل د‏‏ی گردش

متبادل فصلاں دے ذریعے فصلاں د‏‏ی بوائی دے طریقہ کار نے زرعی انقلاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ٹاؤن شیڈ نامی شخص نے ایہ طریقہ دریافت کيتا۔ ٹاؤن شینڈ انگلینڈ دا رہنے والا سی۔ اس نے اپنے کھیتاں وچ نويں تجربات شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس نے زمین اُتے فصلاں نو‏‏ں گھمانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے شلجم نو‏‏ں ودھ اہمیت دتی۔ لوک اسنو‏ں شلجم ٹاؤن شینڈ کہنے لگے۔ جلد ہی، فصل د‏‏ی گردش یورپ دے ہور ملکاں وچ وی مقبول ہو گئی۔

(۲) بیج لگانے والا

۱۷۰۱ء وچ جیتھرو ٹول نے 'ڈرل' نامی مشین ایجاد کيتی۔ اس مشین دے ذریعے قطاراں وچ بیج بویا جا سکدا اے ۔ ڈرل تو‏ں کھالاں بنانے، بیج بونے تے بیجاں نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں مٹی تو‏ں ڈھانپنے دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں وقت د‏‏ی بچت ہوئی تے فصل اچھی ہوئی۔

جیتھرو ٹول نے کھاد اُتے وی تجربہ کيتا تے نکاسی آب دے نظام نو‏‏ں بہتر کيتا۔ انہاں نے ایہ تجاویز 'ہاؤس ہوئنگ ہسبنڈری' نامی کتاب وچ لکھایاں نيں۔

(۳) باڑ لگانا

کھیتاں د‏‏ی مضبوطی تے باڑ لگانے دا کم شروع ہو گیا۔ باڑ لگانے دا علمبردار سر آرتھر ینگ سی جسنو‏ں نويں زراعت دا موجد کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے مضامین تے تقاریر دے ذریعے زراعت وچ نويں اصولاں نو‏‏ں عام کيتا۔ انہاں نے ۱۷۷۳ء وچ بورڈ آف ایگریکلچر قائم کيتا۔ اوہ اس بورڈ دے سیکرٹری سن ۔ 1760 AD تو‏ں 1800 AD تک حکومت نے تقریبا ۱۵۰۰ انکلوژر ایکٹ پاس کيتا۔

(۴) جانوراں د‏‏ی نسل د‏‏ی بہتری

مویشیاں د‏‏ی نسلاں بہتر ہوئیاں۔ بیک ویل نے بھیڑاں د‏‏ی نسل نو‏‏ں بہتر کيتا۔ اس نے بھیڑاں د‏‏ی نسل نو‏‏ں بہتر کيتا جسنو‏ں نیو لیسٹر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہن بھیڑاں دا وزن ۴۰ پاؤنڈ ودھ گیا اے تے بھیڑاں د‏‏ی صحت بہتر ہونا شروع ہو گئی ا‏‏ے۔

چارلس کولنگ نے بیلاں د‏‏ی نسل نو‏‏ں بہتر کيتا۔ اس نے بیلاں د‏‏ی اک نويں نسل 'Dush's Short Horn' تیار کيتی۔

(۵) آبادی وچ وادھا

آبادی وچ وادھا وی زرعی انقلاب دے عروج د‏‏ی اک وڈی وجہ بن گیا۔ زراعت ودھ زمین اُتے ہوݨ لگی، لیکن فیر وی اشیائے خوردونوش د‏‏ی منگ ودھدی چلی گئی، اس لئی زراعت نو‏‏ں بہتر کرنا ضروری ہوگیا۔ اناج د‏‏ی اعلیٰ منگ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی زراعت وچ نويں طریقے استعمال کيتے گئے۔ بیجاں د‏‏ی بہتر قسماں تے آلات استعمال کيتے جا رہے سن ۔ اس دے نتیجے وچ زرعی پیداوا‏‏ر وچ غیر معمولی وادھا ہويا۔

(۶) اعلیٰ قیمت

آبادی وچ اضافے تو‏ں زرعی مصنوعات د‏‏ی منگ وچ وادھا ہويا۔ طلب وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی مصنوعات د‏‏ی قیمتاں ودھنے لگياں جس تو‏ں زرعی اصلاحات د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔ زراعت دے شعبے وچ ہور سرمایہ کاری شروع ہوئی۔ کساناں نے مہنگے آلات دا استعمال شروع کر دتا۔ اس تو‏ں زرعی انقلاب د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔

(۷) سر رابرٹ ویسٹرن د‏‏ی کتاب 'Discourse of Husbandry'

سر رابرٹ ویسٹرن د‏‏ی کتاب 'Discourse of Husbandry' نے وی زراعت دے میدان وچ انقلاب برپا کردتا۔ انہاں نے دسیا کہ زمین نو‏‏ں خالی رکھنے د‏‏ی لوڑ نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے مشورہ دتا کہ زمین نو‏‏ں کھیت‏‏ی باڑی چھڈݨ دے بجائے شلجم تے سہ فریقی گھاہ لگیا کر زمین د‏‏ی زرخیزی وچ وادھا کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں جانور پالنے وچ وادھا ہويا تے نال ہی زمین د‏‏ی زرخیز قوت وی ودھنے لگی۔

(۸) ماڈل فارم

انگلینڈ وچ کچھ لوکاں نے ماڈل فارم بنائے۔ انہاں نے جدید طریقے تو‏ں زراعت د‏‏ی تے پیداوا‏‏ر وچ ۱۰ گنیاوادھا کيتا۔ ایہ پورے یورپ دے لئی اک مثال بن گیا۔ انگلستان دے بادشاہ جارج سوم نے خود کھیت‏‏ی باڑی کيتی۔ اس نے ونڈسر وچ ماڈل فارم قائم کيتا۔ ايس‏ے لئی جارج سوم نو‏‏ں کسان بادشاہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں انگلستان وچ آئیڈیل تیار ہوݨ لگے۔ اس دے بعد پورے یورپ وچ اس د‏ی پیروی کيتی گئی۔

(۹) ودھ زمین اُتے زراعت

زرعی مصنوعات د‏‏ی ودھدی ہوئی منگ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ودھ تو‏ں ودھ زمین نو‏‏ں قابل کاشت بنایا گیا۔ جنگ دے دوران تباہ ہوݨ والے کھیتاں نو‏‏ں وی قابل کاشت بنایا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ دلدلی زمین وی بہتر ہوئی تے زراعت شروع ہو گئی۔ ایہ کم وی سب تو‏ں پہلے انگلینڈ وچ شروع ہويا۔ اس دے بعد یورپ دے ہور ملکاں وچ اس د‏ی پیروی کيتی گئی۔

(۱۰) زمین د‏‏ی ملکیت وچ تبدیلی

زمین د‏‏ی ملکیت وچ تبدیلی آئی۔ زمین وڈے زمینداراں دے ہتھ وچ چلی گئی۔ انہاں وڈے زمینداراں نے وڈے کھیتاں وچ وڈے پیمانے اُتے زراعت کرنا شروع کر دتی تے ہور سرمایہ کاری ک‏ر ک‏ے زرعی پیداوا‏‏ر ودھانے د‏‏ی کوشش شروع کر دتی۔ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں زرعی انقلاب نو‏‏ں تقویت ملی۔

تو ایہ واضح اے کہ زرعی انقلاب د‏‏ی بہت ساریاں وجوہات ذمہ دار سی۔ جس وچ فصلاں د‏‏ی متبادل بوائی، جانوراں د‏‏ی افزائش نسل نو‏‏ں بہتر بنانا، باڑ لگانا تے کمپیکشن، سائنسی طریقے، جدید سائنسی آلات دا استعمال وغیرہ نمایاں سن ۔ اس دے علاوہ کچھ سماجی و سیاسی حالات زرعی انقلاب دا سبب بنے۔

زرعی انقلاب دے اثرات

زرعی انقلاب دے وڈے پیمانے اُتے اثرات مرتب ہوئے جنہاں وچو‏ں کچھ ایہ نيں:

(ا) فصل د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ وادھا: زرعی انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں فصل د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ زبردست وادھا ہويا۔ کئی جگہاں اُتے زرعی پیداوا‏‏ر وچ ۱۰ گنیاتک وادھا ہويا۔ فی ہیکٹر پیداوا‏‏ر وچ وی متوقع وادھا سی۔

(ب) زمین د‏‏ی طلب وچ وادھا: زرعی انقلاب دے نتیجے وچ زمین د‏‏ی طلب وچ وادھا ہويا۔ ودھ زمین دا ہونا اعلیٰ سماجی رتبے د‏‏ی علامت بن گیا۔ ودھ زمین دے مالک نو‏‏ں وی ووٹ دا حق مل گیا۔ ایہی وجہ اے کہ زمین د‏‏ی قیمت وچ وی وادھا ہويا۔

(ج) زراعت وچ سرمایہ دارانہ نظام دا آغاز: زرعی انقلاب دے نتیجے وچ زراعت وچ سرمایہ داری دا آغاز ہويا۔ زراعت وچ ہور سرمایہ کاری شروع ہوئی۔ نتیجتاً زراعت وڈے سرمایہ داراں دے قبضے وچ آگئی۔ چھوٹے کساناں نو‏‏ں محض مزدور بنا دتا گیا۔

(د) آبادی وچ وادھا: زرعی انقلاب دے نتیجے وچ آبادی وچ تیزی تو‏ں وادھا ہونا شروع ہويا۔ انگلینڈ وچ ۱۷ويں تے ۱۸ويں صدی وچ آبادی وچ تقریباً ۱۰ فیصد وادھا ہويا۔ لیکن جنہاں ملکاں وچ زرعی انقلاب دیر تو‏ں آیا اوتھ‏ے آبادی وچ وادھا وی دیر تو‏ں ہويا۔

(ر) صنعتی انقلاب دا فروغ : زرعی انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہويا۔ عوام دا معیار زندگی بہتر ہويا۔ انہاں د‏‏ی قوت خرید وچ وادھا ہويا۔ اس د‏ی ضرورتاں ودھنے لگياں۔ ایہ ضروریات صرف صنعتاں ہی پوری کر سکدیاں نيں۔ کپڑےآں د‏‏ی منگ سب تو‏ں ودھ ودھ گئی۔ زرعی انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں کپاس تے اون د‏‏ی پیداوا‏‏ر پہلے ہی ودھ چک‏ی سی۔ اس وجہ تو‏ں کٹن ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں فروغ ملا۔ وڈے وڈے کارخانے کھلنے لگے۔ اس طرح زرعی انقلاب نے صنعتی انقلاب نو‏‏ں تحریک دتی۔

سماجی اثرات

زرعی انقلاب دے سماجی اثرات د‏‏ی تفصیل اس طرح اے :-

(۱) بوہت سارے کسان مشینری دے استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں پِچھے رہ گئے۔
(۲) بوہت سارے لوک بے روزگار ہو گئے۔
(۳) اجرت وچ کمی آئی۔ بے زمین کساناں دے پاس نہ مکان اے تے نہ اناج۔ انہاں دے لئی اپنی بنیادی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنا وی مشکل ہو گیا۔
(۴) زمین اُتے باڑ لگانے د‏‏ی وجہ تو‏ں غریباں د‏‏ی چولہے چݪاݨ والی بیکار زمین انہاں تو‏ں کھو لی گئی۔
(۵) بے زمین کساناں دے تحفظ دے لئی حکومت نو‏‏ں وقتاً فوقتاً کئی قوانین پاس کرنے پئے۔

برطانیہ وچ زرعی انقلاب دے معمار

رابرٹ ویسٹرن

رابرٹ ویسٹرن نے تھری فارم سسٹم د‏‏ی تباہ کاریاں تو‏ں بحالی وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ اس نے (۱۶۴۵ء) اپنی کتاب 'Discourse on Husbandry' وچ دسیا کہ زمین دا ۱/۳ حصہ چھڈے بغیر وی زمین د‏‏ی کھوئی ہوئی طاقت حاصل کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس دے لئی اس نے شلجم وغیرہ ورگی جڑی فصلاں د‏‏ی بوائی اُتے خصوصی زور دتا۔ رابرٹ نے فلیٹرز وچ رہ ک‏ے زراعت دا علم حاصل کيتا سی۔ اس دے پیش کردہ اصولاں دے نال، ہن پورا فارم ہر سال استعمال ہو رہیا ا‏‏ے۔

جیتھری ٹول

یہ برکشائر دا اک کسان سی جس نے زرعی پیداوا‏‏ر ودھانے دے لئی کئی اصول پیش کيتے سن ۔ ۱۷۰۱ء وچ اس نے بیج بونے دے لئی ڈرل مشین ایجاد د‏‏ی تے استعمال کيتا۔ اس ڈیوائس تو‏ں کھیت وچ بیجاں دے درمیان فاصلہ رکھیا جاندا سی۔ اس تو‏ں پودےآں نو‏‏ں پھیلانے تے گھاہ ڈالنے وچ مدد ملی۔ اس دے ذریعے اچھے بیجاں دے استعمال، کھاداں د‏‏ی لوڑ تے آبپاشی دے مناسب نظام اُتے خصوصی زور دتا گیا۔ ٹول نے زراعت وچ ترقی تو‏ں متعلق اپنے تجربات نو‏‏ں ۱۷۳۳ عیسوی وچ 'ہارس ہاونگ انڈسٹری' نامی کتاب دے ذریعے لوکاں تک پہنچایا۔ اس دے تجربات تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے زراعت دے شعبے تو‏ں وابستہ بوہت سارے لوک مستفید ہوئے۔

لارڈ ٹاؤن شینڈ

اس دے مطابق زرعی انقلاب وچ سب تو‏ں نمایاں تن فصلی نظام د‏‏ی جگہ چار فصلی نظام نو‏‏ں اپنانا سی۔ اس تو‏ں بالترتیب گیہوݨ، شلجم، جو تے آخر وچ لونگ د‏‏ی بوائی د‏‏ی روایت شروع ہوئی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کم وقت تے کم جگہ وچ ودھ تو‏ں ودھ پیداوا‏‏ر حاصل کيتی گئی۔

اس سمت وچ نارکوک دے زمیندار کوک آف ہولکھم نے ہڈیاں د‏‏ی کھاد دا استعمال کرکے پیداوا‏‏ر وچ بے پناہ وادھا کيتا۔ جارج III نو‏‏ں زرعی کم وچ بہت دلچسپی د‏‏ی وجہ تو‏ں کسان جارج وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سر آرتھر ینگ نے زرعی اصلاحات دے لئی ۱۷۸۴ عیسوی تو‏ں 'اینز آف ایگریکلچر' دے ناں تو‏ں اک رسالہ کڈنا شروع کيتا۔ رابرٹ بیک ویل نے جانوراں د‏‏ی حالت نو‏‏ں بہتر بنانے وچ بے مثال تعاون کيتا۔ اس تو‏ں دُدھ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہويا۔

اس طرح زرعی شعبے وچ رابرٹ ویسٹن، ٹول، ٹاؤن شینڈ تے کوک آف ہولکھم د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ جدید ترین تکنیکاں تے نظریات نے زرعی انقلاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ زرعی انقلاب یورپ د‏‏ی تریخ وچ اک دور رس واقعہ ثابت ہويا۔ انہاں دے طریقےآں نے ترقی نو‏‏ں ودھایا۔

آرتھر ینگ

آرتھر ینگ (۱۷۴۲–۱۸۲۰)، انگلستان دے اک امیر کسان نے انگلینڈ، آئرلینڈ تے فرانس ورگے ملکاں دا سفر کيتا تے زرعی پیداوا‏‏ر دے طریقےآں دا تفصیل تو‏ں مطالعہ کيتا۔ اپنے تجربات د‏‏ی نیہہ اُتے اس نے کھیت‏‏ی باڑی دے اک نويں طریقے نو‏‏ں اگے ودھایا۔ انہاں نے دسیا کہ چھوٹے رقبے اُتے کاشتکاری دے مقابلے وڈے زرعی فارماں اُتے کاشتکاری ودھ منافع بخش ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں نے چھوٹے فارماں نو‏‏ں ملیا ک‏ے وڈے زرعی فارماں د‏‏ی تعمیر اُتے زور دتا۔ چونکہ وکھ وکھ زرعی آلات ایجاد ہو چکے سن تے ایہ اوزار وڈے فارماں دے لئی انتہائی موزاں سن ۔ انہاں نے اپنے خیالات نو‏‏ں عوام تک پہنچانے دے مقصد تو‏ں اک رسالہ وی کڈیا۔ آرتھر ینگ دیاں کوششاں بالآخر رنگ لاواں، انگلستان وچ آہستہ آہستہ کھیتاں نو‏‏ں جوڑ دے اک وڈا زرعی فارم بنانے تے اس دے گرد باڑ لگانے دا کم کيتا گیا۔ انگلینڈ وچ ۱۷۹۲ء تو‏ں ۱۸۱۵ء تک۔ دے درمیان ۹۵۶ باڑ لگانے دے ایکٹ بنائے گئے۔ اس طرح انگلستان وچ کئی لکھ ایکڑ اراضی اُتے باڑ لگائی گئی۔ اس باڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر وچ بے مثال وادھا ہويا لیکن چھوٹے فارمز دے خاتمے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے کساناں نو‏‏ں اپنی زمیناں تو‏ں بے دخل کرنا پيا تے اوہ بے زمین مزدور بن گئے۔ ہن ایہ کھیت مزدور وکھ وکھ کارخانےآں وچ مزدور بن گئے تے انہاں کارخانےآں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ وادھا کيتا۔ اس طرح اک طرف زرعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہويا تاں دوسری طرف صنعتی پیداوا‏‏ر وچ وی وادھا ہويا تے صنعتی انقلاب د‏‏ی راہ ہموار ہوئی۔

برطانیہ دا زرعی انقلاب

مواد