برصغیر دے مڈھ واسی
ٍٍٍبرضغیر وچ بوہت سارے قدیم قبیلے مختلف کوہستاناں ، جنگلاں تے صحراواں وچ رہندے نيں ۔ اکثر ایہ لوک نہ یکجا رہندے نيں تے نہ انہاں دا رہن سہن یکساں اے ۔ ایہ لوک پہلے ویراناں وچ رہنا پسند کردے ، مگر ہن انہاں نے قصبیاں تے شہراں وچ رہنا شروع کیتا اے تے ہن ایہ رفتہ ایہ قبیلے دوسرے قبیلے وچ مخلوط ہُندے جا رہے نيں ۔ جس دی وجہ توں ایہ اپنی اکثر قدیم بولی بھُل رہے نيں یا انہاں وچ دوسری بولیاں دی آمزش ہُندی جارہی اے ۔ اس طرح انہاں دے قدیم مذہب جو جو بھوتاں ، درختاں تے پتھر وغیرہ دی پوجا کردے سن ۔ دڑاوری پوجا کردے ہوئے دیواناں دی طرح ناچتے سن تے انساناں و جانوراں دی بلی چڑھاندے سن ۔ کلاری قبیلے جو خونریزی نئيں کردے سن اوہ سورج یا باگ ناتھ بھوت وٖغیر ہ دی پوجا کردے نيں ۔ ایہ اکثر اُچی جگہ پتھر کھڑا کر کے اس درخت دی شاخ بطور بھیٹ چڑھاندے نيں ۔ مگر ہن ایہ ہندواں زیر اثر آندے جا رہے نيں تے انہاں دا مذہب نوں اپنا رہے نيں یا انہاں دے دیوی دیوتاواں نوں ہندووَں دیوی دیوتاواں دا اک روپ یا انہاں دے زیر دست منیا جا رہیا اے ۔ اس طرح انہاں دا مذہب رفتہ رفتہ برہمنیت دی شاخ بندا جارہیا اے ۔
شکل و صورت
سودھوایہ قدیمی قبیلے شکل و صورت وچ قد کوتاہ و سبک ، رنگ نہایت سیاہ ، چہرہ چوڑا چگا ، ہونٹ نہایت موٹے نيں ، ناک وی چوڑی تے نتھنی وڈی ، بال کم لیکن سر دے بال بہت تے الجھے ہوئے بلکہ گھونگرویالے نيں نيں ۔ انہاں قبیلے دی خاص پہچان انہاں دے موٹے ہونٹ نيں ۔ بعض قبیلے دی دوسرےآں توں مخلوط ہونے دی وجہ توں شکل و صورت بہتر ہو گئی اے ۔ اس دی وڈی وجہ انہاں دا شہراں وچ آباد ہونا اے ۔ جتھے دوسرے قبیلے توں میل ملاپ ہُندا اے ۔ اس دے علاوہ انہاں دے رہن سہن وچ بہتری آرہی اے ۔ اگرچہ انہاں وچ حبشی خد و خال انہاں دے قدیم نسل توں ہونے دی گوانيں دیندے نيں ۔ مثلاً ہوبں یا لرکاکول جو مونڈا تے سونتال دے نال رہندے نيں ایہ ووسرے قبیلے دی نسبت شکل و صورت وچ بہتر نيں ۔ راجا گونڈ دا خاندان جو ناگ پور وچ کچھ پشتاں توں آباد سی ۔ نہایت قابل ، مہذب تے مسلمان نيں تے انہاں دا رنگ اگرچہ قدر صاف ہو گیا اے ، لیکن انہاں دے موٹے موٹے ہونٹ اس دی غمازی کردے نيں کہ انہاں دا نسلی تعلق حبشیاں توں اے ۔
اگرچہ انہاں قبیلے دی شکل و صورت وچ زیادہ فرق نئيں اے تے کلاری زیادہ محنتی تے دڑاوری زیادہ لڑاکے نيں ۔ کلاری بہت خوش مزاج تے ناچ و گانے دے شوقین نيں ۔ ایہ تمام قدیم قبیلے شیر دا پنجہ بطور تعویز پہندے نيں تے ایہ رسم ہندوستانیاں وچ عام مروج اے ۔ وسطہ ہند دے بعض ریاستاں وچ دستور سی کہ راجا اگرچہ ہندو نيں لیکن تلک راج دا ٹیکہ کول ، گوند یا بھیل اپنے خون توں لگاندا اے ۔ ایہ انہاں دی قدامت دی دلیل اے ۔
آبادیاں
سودھوایہ لوک اکثر ویران جگہاں اُتے رہنا پسند کردے سن تے ایہ لوک بحر ہند دے جزیراں مثلاً جزیرہ انڈمان وغیرہ وچ وی آباد نيں ۔ انہاں دی بولی ڈراوڑی اے ۔ انہاں وچ کارمبر تامل قبیلہ قدیم معلوم ہُندا اے تے ملیر قبیلہ جو مشرقی پہاڑاں دی ڈھلان وچ آباد نيں تے میلاملم بولی بولدے نيں تے بور گھرو ، کوندا پورانا ، ناریس دی شاخ راموسیوی وچ تلنگو مروج اے ۔
یہ قبیلے اکثر اس پہاڑی علاقہ وچ آباد نيں جس دی حدود مغربی و جنوبی صوبجات بنگال ، بہار ، بنارس توں حیدرآباد ، مدراس تے کوہ مشرقی ڈھلوان توں مہذب ناگ پور دے وسیع علاقہ وچ واقع نيں ۔ اس علاقہ دے بارے وچ مشہور اے ایتھے پہلے جنگلی اقوام آباد سن ۔ مگر ایتھے دے انہاں قدیم قبیلے نے ہندو مذہب اختیار کر ليا اے ۔ اس طرح انہاں جنگلی لوکاں پہچان ختم کردتی گئی ۔
مثلاً قوم بھورا تے چیرونی کثیر علاقہ اودھ ، بنارس و بہار وچ آباد نيں ۔ ہور بھیل ، میر1;242; ، کولی تے باری راجپوتانہ تے گجرات وچ رہندے نيں ۔ بیدا یا بیدر دکن دے علاقہ وچ پھیلے ہوئے نيں ۔ گونڈ وسطیٰ ہند وچ آباد سن تے انہاں وچ گونڈ بہت مشہور نيں تے انہاں دی بولی تلنگو تامل و دڑاوری دی طرح نيں ۔ کھونڈ وی انہاں ہی وچ شامل نيں ۔ انہاں وچوں جو ناگپور دے علاقہ وچ آباد نيں انہاں دی بولی وچ کچھ فرق ملدا اے ۔ اُتے نيں اوہ وی دڑاوری نيں ۔
راج دے پہاڑاں وچ آباد تے چھوٹا ناگ پور دے آس پاس جو قدیمی قبیلے رہندے نيں انہاں مین لرکا ، کول ، ہوس ، بھومی منڈا ، سونتال وغیرہ شامل نيں ۔ انہاں دی زباناں دڑاوری توں اکثر علحیدہ نيں ۔ اُتے دونے زباناں کچھ معملات وچ یکساں نيں ۔
قدیمی قبیلے وچ کول بہت مشہور اے ۔ چاہے چھوٹا ناگ پور دے یا مرزا پور دے یا جے پور دے یا بمبئی دے بلکہ شملہ دے پہاڑی علاقے وچ ۔ شاید کول یا قلی یعنی مزدور اسيں معنی لفظاں نيں ۔ شاید ابتدا وچ ایہ لفظ کولا یا کولار سی ۔ کیوں کہ قدیم زمانے وچ ہندووَں نوں کولارا کہیا جاندا سی ۔ ایہ ہوسکدا اے کہ اس وچوں ر خارج ہو گیا تاں کولا یا کولی بن گیا ہو تے ل خارج کیہ تاں ایہ کرکوار یا کور یا کہور بن گیا جو ہن مشہور نيں ۔
جنوبی ہند اس لفظ نوں کچھ فرق توں کلر کہندے نيں تے چور وی کلر کہلاندا اے ۔ اُتے کلاری توں مراد شمال دی قدیم اقوام توں ہوئے گی ۔ یعنی انہاں وچ تے دڑاوری دے درمیان فرق اے ۔
گونڈ بولی وچ صرف دس تک شمار کر سکدے سن ۔ لیکن اوہ صرف چار تے راجمالے صرف دو تک گن سکدے نيں ۔ اہم ایہ گل اے کہ شمالی قبیلے کول تے سنتال وغیر اگرچہ ہزاراں تک گندے نيں ، لیکن اوہ سو نئيں گن سکدے نيں تے ہمیشہ فلانی فلانی کوڑی گندے نيں ۔ البتہ کھونڈ درجن بھر گن لیندے سن ۔
میسور وچ جو لوک جرائم پیشہ نيں انہاں نوں اوتھے پرایا کہیا جاندا اے ۔ اس وچ بیدر ، دول تے پالی گر شامل نيں ۔ انہاں وچ بیدر چور مشہور نيں ۔ نیلگری دے اصل باشندے کارمنبر نيں مگر باداگرا تے کوندا جو بپای وی آباد نيں ۔ تودا وی نیل گڑی دی پہاڑ اُتے آباد نيں انہاں دی شکل و صورت اچھی اے مگر ہندووَں توں قدرے مختلف نيں ۔ اس علاقہ وچ تمام پہاڑی بابشنداں نوں ملیاسر کہیا جاندا اے ۔ کارمنرو ، اردلر ، پولیار تے پدامن جنگلی قبیلے نيں تے جنگل وچ رہندے نيں ۔ انہاں دا قد کوندا ، پریشان کن و منہ تے درختاں دے تھلے یا غار وچ بود و باش رکھدے سن ۔ جنگلی پھل انہاں دی خوراک اے تے پھیڑاں وی چراندے نيں ، لیکن کاشت کاری کم کردے نيں ۔ کوہ تا عقل نيں تے انہاں دا مذہب محض جادو اے ۔ مشرقی دھلان وچ مدراس دے قریب چبچیوارہ وچ دریائے سنیا و پلکات دے قریب چینڈور تے ویندی رہندے نيں ۔ شاید ایہ اوہی چیڑر تے ناگووی نيں جو مالبار دے علاقہ وچ وی آباد نيں ۔
وسط دکن وچ وہیر تے راموس وی آباد نيں تے دوسرے لوکاں وچ مخلوط ہوچکے نيں ۔ انہاں قبیلے دا اصل وطن دریائے گووادری دے شمالی جانب واقع اے جو پہاڑی علاقہ وچ گودآوری و مہان ندیاں دے درمیان واقع اے ۔ جتھے اوہ ہن وی اوہ آباد نيں ۔ دکن دے مغرب جانب وحشی کھونڈ آباد سن جو ماضی وچ انساناں دی قربانی کردے رہے نيں ۔ اس دے مشرقی دی جانب پہاڑی علاقہ دے درمیان وچ وحشی گونڈ وی مشہو نئيں نيں ۔ کھونڈاں دی غالباً مقامی باشندےآں دے میل دی وجہ توں انہاں دی شکلاں بہتر ہو گئیاں نيں ۔ گونڈ بستر دے جنگل تے دریا وین گنگا دے پاس آباد نيں ۔ اوہ ہن تک وحشی تے فسادی نيں انہاں رنگت سیا تے بدشکل نيں ۔ انہاں نوں ماری وی کہیا جاندا اے ۔ گونڈ اوتھے توں شمالی جانب دور تک پھیلے ہوئے نيں تے جس قدر شمالی جانب آباد نيں تے ہن تک وحشی نيں ۔ سنبل پور دا پہاڑی درہ گونڈاں تے شمالی قبیلے دے درمیانی حد اے ۔ پورب دی جانب گونڈاں دا اک ہور قبیلہ گور اددھپور سرگوجہ تک رہائش پزیر اے ۔ ایہ اپنی بولی بھُل چکے نيں تے انہاں دی بولی ہندووَں توں مشابہ ہوچکی اے ۔
راجا سرگوجہ دا دعویٰ اے اوہ راجپوت اے لیکن اوہ یقینا اوہ گونڈ نيں ۔ ایہ سرگوجہ توں سوتپورہ دے تمام کوہستان وچ آباد نيں ۔ ایہ کچھ عرصہ پہلے تک یعنی مرہٹاں دے عروج توں پہلے تک اس علاقہ بلکہ ناگپور ، رائے پور ، جبل پور دے ارد گر شاید الچپور تے دریائے گوداوری دے جنوبی کنارے تک انہاں دی حکمرانی رہی اے تے دیو گڑھ انہاں دا دار الحکومت سی ۔ مرہٹاں نے انہاں نوں میداناں توں بیدخل کر دتا سی ۔ لیکن پہاڑی علاقہ اُتے انہاں دی حکمرانی بدستور رہی اے ۔ جوڑیس قبیلے ضلع سجے تے قریب دے دوسرے ضلعے وچ آباد نيں ۔ اگرچہ ایہ خود نوں راجپوت کہندے نيں تے مسلمان ہوچکے نيں ۔ لیکن ایہ سب گونڈ قبیلے توں تعلق رکحتے نيں ۔
گونڈاں دے بعد اوراون قبیلہ قابل ذکر اے ۔ ایہ اگرچہ دڑاوری نيں لیکن کولاری قبیلے دے درمیان سکونت رکھدے نيں ۔ ایہ اودیپور ، سرگوجہ تے جے پور دے مغربی دی جانب پہاڑی علاقہ وچ رہندے نيں ۔
چھوٹا ناگپور دے مرتفع دے درمیانی علاقہ دے درمیان وچ مونداون منتشر حالت وچ ملدے نيں ۔ اس توں بخوبی اندزاہ ہُندا اے کہ اوہ پہلے طاقت ور سن ، مگر ہن اوہ کمزور ہوچکے نيں ۔ مونڈاواں کولاریاں دی طرح محنتی نيں تے بنگال وچ انہاں دی وڈی تعداد مزدوری کردی اے ۔ کلکتہ وچ جداں تے کلی نوں ویسے ہی انہاں نوں دہنگر وی کہیا جاندا اے تے کلکتہ وچ تمام قدیم قبیلے نوں دھنگر کہیا جاندا اے ۔
ان توں کچھ فاصلے اُتے راجمحالی ملدے نيں جو دڑاوری نيں ۔ اگرچہ انہاں دے نال دڑاوریاں دے وکھ وکھ قبیلے ، کولاری ، ہندوستانی تے بنگالی وی رہندے نيں ۔ کدی کدی انہاں نوں مالیر کہیا جاندا اے تے ایہ کلمہ پہاڑی دڑاوریاں نوں کہیا جاندا اے ۔ ایہ پہلے اوہ ماہر چور سن تے انہاں دی زمیناں گھاٹ والی ، بہاگلپور تے بیر بھوم دے ضلع وچ پہاڑ دی دونے طرف واقع نيں ۔ اوہ زمیناں انہاں نوں اس لئی دتیاں گئیاں نيں اوہ چوریاں توں بعض آجان ۔ انگریزاں نے انہاں دی اک بٹالین مرتب کيتی سی ۔ لیکن ایہ اچھے لڑاکے نئيں نيں اس لئی اوہ بٹالین ختم کردتی گئی ۔
کولاری قبیلے کلکتہ دے مغربی سمت اک سو پنجاہ کوس دور انہاں دے وکھ وکھ قبیلے جنہاں وچ موند ، بھومی ، سونتال تے ہویس موند ، بھومی ، سونتال تے ہویس رہندے نيں ۔ ایہ خاصے مہذب نيں تے انہاں سب دی بولی و رسومات اکثر اک سی نيں ۔ ایہ چھوٹا ناگپور ، سبگھوم ، مانوبھوم کوہستان ، بھاگلپور راحمجالی دے پہاڑی علاقے اُتے ، بردوان ، مدنہ پور تے کٹک وچ آباد نيں ۔ ایہ سادہ نیک چلن تے راست گو قبیلے نيں ۔ انہاں دا علاقہ خوبصورت اے ۔ اس علاقے وچ انہاں تعداد روز بروز کم ہورہی اے ۔ کیوں کہ ایہ مزدور پیشہ ہونے دی وجہ توں ایہ لوک روزگار دے سلسلے وچ مختلف کماں جنہاں وچ نیل تے چائے دے فارماں تے آسام تک کم کرنے چلے جاندے نيں ۔ لیکن آسام وچ ایہ جلد بیمار ہوجاندے نيں ۔ کیوں دے آسام مرطوب علاقہ اے تے انہاں دا آبائی علاقہ اُچا تے خشک اے ۔ ٍ
ماخذ
سودھو- ڈی ڈبلیو ٹالبورٹ ۔ خلاصہ اقوام ہند
- سر ڈیزل ایپسن۔ پنجاب کی ذاتیں
- جمزٹاڈ ۔ تاریخ راجستان