برج نرائن چکبست

برج نرائن چکبست دا شمار اردو دے وڈے شاعر وچ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ چکبست جس دور وچ شاعری ک‏ر رہ‏ے سن اوہ شاعری دے عروج دا دور سی اس دے نال ہی نويں نويں علوم وفنون عوام نو‏‏ں متاثر ک‏ر رہ‏ے سن ۔عوام وچ روایت شکنی دے نال نال بیداری پیدا ہوئے رہی سی۔قدم قدم اُتے سائنسی نظریات اپنا لوہا منوا رہے سن ۔ایداں دے ماحول وچ شاعر کِداں اپنے آپ نو‏‏ں سماج تے معاشرے تو‏ں وکھ رکھ سکدے سن کیونجے ادب دا کم صرف ایہ نئيں کہ اوہ روایتاں د‏‏ی پاسداری وچ حال دے تمام تقاضاں نو‏‏ں فراموش کردے۔ چنانچہ شاعر نے اپنے دور دے ماحول و مزاج نو‏‏ں سمجھدے ہوئے اپنے قلم نو‏‏ں جنبش دتی تے شعوری تے لا شعوری طور اُتے انہاں گلاں نو‏‏ں بیان کيتا جنہاں د‏‏ی انہاں دے دور وچ ضرورت سی یا اہمیت سی۔انھاں نے عوام وچ بیداری لیانے دے لئی نظماں تے غزلاں تحریر کيتياں۔ چکبست وی اس راہ وچ نہایت فعال نظر آئے انھاں نے جدید تے قدیم دونے تہذیباں د‏‏ی علمبرداری د‏‏ی تے اپنے ماحول دا فائدہ اُٹھاندے ہوئے اپنی نويں پہچان قائم کيتی، جس دے لئی انھاں نے نويں نويں موضوعات اپنی غزلاں وچ داخل ک‏ر ک‏ے اس دے دائرۂ کار نو‏‏ں وسیع کيتا۔ اس مضمون وچ برج نرائن چکبست دے اک مشہور شعر دا سائنسی تجزیہ مختلف زاویاں تو‏ں پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

چکبست نے جس خوبی تو‏ں فلسفے تے منطق د‏‏ی ادق گلاں نو‏‏ں اپنے اس اک شعر وچ سمو دتا اے اس د‏ی مثال ملنامحال اے ۔ان دے اس شعر د‏‏ی وسعت،گہرائی تے گیرائی نو‏‏ں ضابطۂ تحریر وچ لیانا آسان نئيں۔

اپنے گردوپیش دا مشاہدہ کرنے دے بعد سانو‏ں بہت ساریاں ایسی چیزاں نظر آندیاں نيں جو شکل وصورت،جسامت و ساخت وچ اک دوسرے تو‏ں مختلف ہُندیاں نيں۔ سائنسداناں دے مطابق ساڈی کائنات وچ موجود ہر شے مادہّ (Matter)کی وجہ تو‏ں وجود وچ آئی اے ۔وہ فضا جس وچ اسيں سانس لیندے نيں اوہ غذا جو اسيں کھاندے نيںیا ساڈے آس پاس پائے جانے والے جمادات و نباتات یاپانی کااک چھوٹا جہا قطرہ یاریت دا باریک ذرّہ ہر چیز وچ مادے (Matter) د‏‏ی کارمافرمائی اے ۔ایہ تمام چیزاں جگہ گھیرتی نيں انہاں وچ حجم تے کمیت دونے پائے جاندے نيں۔قدیم یونانی و ہندوستانی فلسفی ہمیشہ مادّے د‏‏ی نامعلوم تے بظاہرنظر نہ آنے والی شکل دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دیاں کوششاں کردے رہے نيں۔ اس گل نو‏‏ں پورے اعتماد دے نال کہیا جا سکدا اے کہ ہندوستان وچ وی تقریباً 500 ق۔م مادے د‏‏ی تقسیم دا موضوع قابلِ غور رہیا اے ۔ہندوستانی فلسفی’مہارشی کنڈ‘ نے کہیا سی کہ مادّے(پدارتھ) نو‏‏ں جے تقسیم کردے نيں تاں سانو‏ں چھوٹے،چھوٹے ذرّات ملیاں گے ایتھ‏ے تک کہ اک ایسا مقام آجائے گا جدو‏ں اسيں انہاں ذرّات نو‏‏ں تے تقسیم نئيں کر پاواں گے انھاں نے انہاں ذرّات نو‏‏ں ’پرمانو‘کانام دتا۔ اس دے علاوہ ايس‏ے زمانے دے یونانی فلسفی’ڈیماکریٹس‘ تے ’لیوسیپز‘ نے ايس‏ے نظریے د‏‏ی ترجمانی کردے ہوئے اس ناقابلِ تقسیم ذرات نو‏‏ں ایٹم (Atom) کہیا تھا۔اسی یونانی نظریے د‏‏ی ترجمانی کردے ہوئے برطانوی کیمیاداں جان ڈالٹن(John Dalton) نے 1808ماں ’اٹامک سیوری‘ دا نظریہ پیش کيتا۔ اس نظریے دے مطابق مادہ چھوٹے چھوٹے ذرّات تو‏ں مل ک‏ے وجود وچ آیا اے جس نو‏‏ں ایٹم کہندے نيںیہ ناقابلِ تقسیم اے جس نو‏‏ں کیمیائی تعامل وچ نہ توتخلیق ک‏ر سکدے نيں نہ اسنو‏ں فنا کيتا جاسکدا اے ۔مختلف عناصر دے ایٹم د‏‏ی کمیت تے کیمیائی خصوصیات منفردہُندیاں نيں لیکن بعد وچ اسيں دیکھدے نيں کہ سائنس داناں نے الیکٹران، پروٹان، اورنیوٹران د‏‏ی دریافت ک‏ر ک‏ے اس نظریے نو‏‏ں رد کردتا کہ ایٹم ناقابلِ تقسیم شے اے اورعصر حاضر دے سائنسداناں نے ’ بوسون‘ د‏‏ی دریافت ک‏ر ک‏ے اک نويں کامیابی حاصل کيتی اے ۔اس د‏ی دریافت ’سوئٹزرلینڈ‘ وچ واقع تجربہ گاہ لارج ہاڈرون کولائڈر (Large Hadron Collider) وچ 4جولائ‏ی 2012 بدھ دے دن ہوئی۔ سائنسداناں دے مطابق انھاں نے ایداں دے ذرّے نو‏‏ں دیکھنے وچ کامیابی حاصل کيتی جو صرف ساڈے کرۂ ارض اُتے ہی نئيں بلکہ تمام کائنات وچ زندگی د‏‏ی موجودگی د‏‏ی بنیاد تے اس دا سبب اے تے کائنات د‏‏ی سب رنگا رنگی اس د‏ی مرہونِ منت ا‏‏ے۔ دورِحاضر د‏‏ی سائنس دے مطابق ایہی ذرّات نيں جو کائنات دے مکان د‏‏ی اصل اینٹاں نيں ایہ گل قابلِ غور اے کہ مادّے کوفنا نئيں اے اوہ صرف اپنی شکل بدلدا اے تے اک مرحلہ ایسا وی آندا اے جس وچ اسنو‏ں ہور تقسیم کرنا ممکن نئيں ہُندا اس انتہا نو‏‏ں جدید سائنسداں بوسون (Boson) کہندے نيں۔بوسون نو‏‏ں صرف بوسون نئيں کہیا جاندا اے بلکہ اس کوماہرینِ طبیعات ’ہگزبوسون‘(Higgs Boson) کہندے نيں۔ دراصل Peter Higgsنے اک سیوری پیش کيت‏‏ی سی جس دے مطابق جے بوسون دا پتا چل جائے تے اوہ نظر آجائے تاں تخلیقِ کائنات تے آدمی دے وجود وچ آنے دا راز آشکار ہوسکدا اے جو ابتدا تو‏ں لے ک‏ے ہن تک پردۂ خفا وچ اے ۔اس نظریے د‏‏ی بنیاد اوہ نظریہ ’اسٹینڈرڈ ماڈل‘کہلاندا اے جو 1924ماں سائنسداناں نے پیش کيتا۔ اس نظریے دے مطابق کائنات اک بندھے ٹکے تے مضبوط عمل دے ذریعے وجود وچ آئی اے ۔ایہ جو پھُل کھلدے نيں اورُ مرجھا جاندے نيں، انسان تے دوسرے ذی حیات پیدا ہُندے نيں تے مرجاندے نيں اک ’اسٹینڈرڈ ماڈل‘ دے مطابق اے ۔ایہ عمل خود بخود ايس‏ے طرح رواں دواں مسلسل ہُندا رہندا اے ۔اس وچ تبدیلی اس وقت رونما ہُندی اے جدو‏ں کائنات دا کوئی کردار مثلاً انسان یاکوئی تے ذی حیات اس طے شدہ سسٹم دے برعکس کم کردا ا‏‏ے۔ بوسون اوہ ذرّہ اے جو تمام کائنات د‏‏ی اساس اے جے اسنو‏ں کسی وی طرح ریگولیٹ کر دتا جائے تاں درہم برہم دا ایہ سلسلہ روکیا جاسکدا ا‏‏ے۔ بوسون مادّے د‏‏ی گویا اصل ماں اے جس دے سبب سارے مادّی ذرات وجود وچ آئے نيں جے اس کاوجود نہ ہوئے تاں مادّے د‏‏ی تمام تر قسماں روشنی د‏‏ی رفتار تو‏ں گردش کرنے لگ جاواں گی کیو‏ں کہ مادّہ نئيں ہوئے گا تاں زندگی وی نئيں ہوئے گی یعنی بوسون ہی مادّی وجود د‏‏ی حیات و موت کاسبب اے ۔برج نرائن چکبست دا شعر مادہ د‏‏ی بناوٹ اس دے عناصر دے ظہور وچ آنے تے اس دے فنا ہونے یعنی ’اسٹینڈرڈ ماڈل‘ د‏‏ی ترجمانی کردا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔

ساڈے جسم وچ متفرق اکائیاں موجود نيں انہاں اکائیاں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی لفظ خلیہ(Cell) دا استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے رابرٹ ہک(Robert Hook) نے 1665ماں اپنی بنائی ہوئی خورد بین دے ذریعے اس د‏ی دریافت کيت‏ی۔ سیل دا مطلب لاطینی بولی وچ چھوٹے کمرے دے ہُندے نيں۔ایہ ساڈے جسم دے بلڈنگ بلاکس کہلاندے نيں جس طرح کوئی بلڈنگ اِٹاں تو‏ں مل ک‏ے بندی اے ايس‏ے طرح ذی حیات دے اجسام وی خلیات دے مل ک‏ے جڑنے تو‏ں وجود وچ آئے نيں۔ نرم و نازک مہکتے ہوئے پھُل ہاں یا تناور درخت یا فیر ہری ہری گھاہ یا انسان، چرند ہاں یا پرند زندگی د‏‏ی ہر شے دا وجود خلئی دے سبب ہی ممکن ا‏‏ے۔ خلئی د‏‏ی بہت ساریاں قسماں اورشکلاں ہُندیاں نيں سب تو‏ں وڈا خلیہ شتر مرغ دا انڈا منیا گیا اے تے سب تو‏ں چھوٹے خلیہ دا سائز اِنّا ہُندا اے کہ جے دس لکھ خلیات نو‏‏ں اک جگہ رکھیا جائے تاں پن دے سر دے برابر جگہ وچ سما جاواں گے۔ انسانی جسم د‏‏ی ہر حرکت،جنبش،اور فعل خلیات دے سبب ہی وجود وچ آندے نيں۔ کچھ خلیات پھیپھڑاں نو‏‏ں بنا‏تے نيں تاں کچھ دل د‏‏ی تشکیل کردے نيں۔ نیورون نامی خلیات ہتھو‏ں، پیراں، اکھاں وغیرہ تو‏ں آنے والے پیغاماندی سگنل نو‏‏ں دماغ تک پہنچانے وچ مدد کردے نيں۔ ساڈے خون وچ پائے جانے والے سرخ خلیات (RBC) آکسیجنہاں نو‏ں لیانے لے جانے کم انجام دیندے نيں۔ ہرخلئی دا اپنا اک مکمّل نظام ہُندا اے جو کسی خاص کم نو‏‏ں انجام دیندا اے ۔اس وچ مائٹو کانڈریا ناں دا پاور پلانٹ موجود ہُندا اے جس تو‏ں اسنو‏ں توانائی ملدی رہندی اے ۔ایہ خون دے سرخ خلیات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جسم دے تمام خلیات وچ پایا جاندا اے ۔اس وچ نیوکلیس نامی کنٹرول روم وی موجود ہُندا اے ۔اس وچ گالگی باڈیز پروٹینس نو‏‏ں اسٹور ک‏ر ک‏ے رکھدی اے ۔وسیکلس چیزاں نو‏‏ں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل کردی اے ۔ایہ مکمل طور تو‏ں اک حفاظتی پیکٹ نما جھلّی وچ محفوظ رہندا ا‏‏ے۔ ہر شخص تقریباً اک سو کھرب (100 Trillion) خلیات اپنے جسم وچ رکھدا ا‏‏ے۔ زندگی دے وقوع پزیر ہونے تو‏ں لے کردا حیات انسانی وچ جسم وچ بدلاؤ رونما ہُندے رہندے نيں۔ کسی وی ذی حیات دا جسم کدی وی اکو جیہا نئيں رہندا ا‏‏ے۔ سائنس داناں دے مطابق ساڈے جسم وچ ہر لمحہ کچھ نہ کچھ بدلاؤ ہُندا رہندا اے ۔ساڈے جسم وچ اس بدلاؤ دا عمل جسم دے خلیات دے سبب وجود وچ آندا اے ۔اس عمل دے دوران پرانے خلیات دے خاتمہ ہونے اُتے نويں خلیات انہاں د‏‏ی جگہ لے لیندے نيں۔سائنس داناں نے اس گل نو‏‏ں اپنی تجربات تو‏ں ثابت کيتا اے کہ جسم د‏‏ی بافتاں (Tissues) مسلسل دوبارہ پیدا ہُندی رہندیاں نيں۔اس عمل وچ 20 کروڑ خلیات ہر منٹ وجود وچ آندے نيں تے ایہ خلیات انہاں خلیات د‏‏ی جگہ لیندے نيں جو خلیات مردہ ہوئے چکے نيں۔اس طرح ساڈی زندگی د‏‏ی بقا دے لئی انہاں خلیاں دا اہ‏م کردار اے ۔کسی جاندار دے تمام تر جسمانی افعال دا جدو‏ں خاتمہ ہُندا اے تاں اسنو‏ں طبیعی اعتبار تو‏ں موت کہیا جاندا اے ۔تمام تر جانداراں دے خلیات دے اندر ایداں دے کیمیائی تعملات صادر ہُندے نيں جو رفتہ رفتہ موت دا سبب بندے نيں۔خلیات نو‏‏ں فعال کردے رہنے دے لئی توانائی د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ مختلف قسم دے کیمیائی مرکبات (Compounds) تو‏ں مل ک‏ے وجود وچ آندے نيں۔ مثلاً پروٹین، کاربوہائیڈریٹ، چکنائی(چربی) وغیرہ۔ایہ خلیات بہت حرکی ہُندے نيں انہاں وچ کچھ نہ کچھ ہُندا رہندا اے ۔ایہ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ حرکت کردے رہندے نيں تے جو حرکت پزیر نئيں ہُندے انہاں وچ مرمت دا کم چلدا رہندا اے ۔جدو‏ں کسی چوٹ دے سبب خلیہ اپنے اندرونی تے بیرونی ماحول وچ توازن برقرار نئيں رکھ پاندا اے تاں اس د‏ی موت واقع ہوجاندی اے ۔الغرض انہاں نو‏‏ں اپنی زندگی برقرا رکھنے دے لئی عناصر (Elements) تے مرکبات (Compounds) دے اک توازن د‏‏ی ضرورت پیش آندی ا‏‏ے۔ انہاں عناصر وچ آکسیجن، نائٹروجن، کاربن، گندھک وغیرہ قابلِ ذکر نيں۔ خلیہ وچ پلازمہ یا خون دے درمیان مختلف کیمیائی عناصر تے مرکبات دا تبادلہ اس د‏ی ضرورت دے سبب ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک ایہ توازن برقرار رہندا اے انہاں دے افعال برقرار رہندے نيں تے جدو‏ں اس وچ تبدیلی رونما ہونے لگتی اے تاں انہاں د‏‏ی موت واقع ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اب تک 118 عناصر د‏‏ی دریافت ہوئے چک‏ی اے ۔تمام عناصر وچ تن چوتھائی حصّہ دھاتاں تے اک چوتھائی ادھاتاں نيں۔ساڈی صحت د‏‏ی حفاظت اورزندگی دے لئی وی ایہ بہت اہ‏م نيں۔انسانی جسم وچ 99% عناصر جو وڈی تعداد وچ موجود ہُندے نيں انہاں وچ ’آکسیجن، کاربن، ہائیڈروجن، نائٹروجن، کیلشیم تے فاسفورس‘ قابلِ ذکر نيں۔اس دے علاوہ ’پوٹاشیم، گندھک، سوڈیم، میگنیشیم، تانبے، زنک، سیلینیم، مولبڈینم، فلورین، کلورین، آئیوڈین،میگنز(Manganese) کوبالٹ، آئرن ‘ جداں عناصر وی ساڈے انسانی جسم وچ موجود ہُندے نيں جو اس د‏ی نشوو نماماں اہ‏م کردار ادا کردے نيں۔ انہاں عناصر د‏‏ی کمی یا زیادتی دے سبب انسانی صحت متاثر ہوئے سکدی اے تے ساڈے جسم وچ بہت ساریاں بیماریاں لاحق ہوئے سکدیاں نيں۔ مثلاً ’ہڈیاں دا کمزور ہونا، اوسموٹک توازن دا بگڑنا، دنداں د‏‏ی بیماریاں، لیور دا متاثر ہونا، ہیموگلوبین د‏‏ی کمی ہونا، گھیگھوا(Goitre) دا بننا‘ وغیرہ۔ چکبست نے زندگی تے موت دے مراحل وچ انھاں کیمیائی عناصرکی افادیت نو‏‏ں مذکورہ شعر وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

ساڈا ماحول فطری طور تو‏ں تبدیل ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ اس وچ چاراں طرف جاندار تے غیر جاندار چیزاں شامل نيں اس دے علاوہ اس وچ طبعی عوامل مثلاً روشنی،درجہ حرارت، دباؤ، پانی، رطوبت(نمی)،ہويا،بارش تے موسم وغیرہ د‏‏ی وی کارفرمائی ا‏‏ے۔ اس لئی ساڈے اطراف د‏‏ی طبعی تے حیات‏ی دنیا ہی ہماریا ماحول کہلاندی اے ۔یعنی جو وی جاندار تے بے جان نباتات و حیوانات تو‏ں متعلق چیزاں نيں انہاں سب دا مجموعی ناں ماحول (Environment) ا‏‏ے۔ زمین اُتے مختلف قسماں دے جانداراں د‏‏ی ارتقا (Evolution) تے بقا (Survival) دے لئی مناسب حالات پائے جاندے نيں۔زمین دا درجہ حرارت نہ زیادہ گرم اے تے نہ زیادہ سرد جِنّا کہ زہرہ تے عطارد اُتے تے مشتری تے دوسرے سیّاراں اُتے ا‏‏ے۔

ساڈا زمینی ماحول چار بنیادی عناصر، کرۂ باد (Atmosphere)، کرۂ جمادات (Lithoshphere)، کرۂ آب (Hydrosphere)، تے کرۂ حیات (Biosphere) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کرۂ باد(Atmosphere) زمین دے اطراف وچ پائے جانے والا گیساں کااک غلاف اے جس نے زمین نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر رکھیا اے جوزمین کوسورج د‏‏ی الٹراوائلٹ کرناں تو‏ں محفوظ رکھدا اے ۔ایہ اک اہ‏م کُرہ اے کیونجے موسم وچ تبدیلیاں ايس‏ے کُرہ دے سبب ہُندیاں نيں۔ ماحول دے چاراں عناصر وچ اس دا شمار سب تو‏ں زیادہ تغیر پزیر عناصر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ کرۂ باد وچ طرح طرح د‏‏ی گیساں پائی جاندیاں نيں جس وچ سب تو‏ں زیادہ نائٹروجنہاں دا حصّہ اے ۔ایہ زمین تو‏ں 20کلومیٹر د‏‏ی بلندی اُتے ا‏‏ے۔

کرۂ جمادات(Lithoshphere) زمین د‏‏ی سب تو‏ں اوپری پرت نو‏‏ں کہندے نيں۔ایہ سلیکن تے المونیم تو‏ں مل کربنا ہُندا اے ۔اس تو‏ں ملیا ہويا تھلے دا حصہ سلیکن تے میگنیشیم تو‏ں مل ک‏ے بنیا ہویا ہُندا اے ۔اس وچ ہی مختلف قسم دے ایدھن دے ذخیرے پائے جاندے نيں۔اس د‏ی مختلف پرتاں وچ مختلف چٹاناں نيں۔جدو‏ں کہ زمین دے اُتے ایہ پتلی پرت د‏‏ی شکل وچ نظر آتاا‏‏ے۔

کرۂ آب(Hydrosphere) :زمین دے گرد پانی دا اک بہت وڈا گھیرا اے جوسمندر،دریا،جھیل اوردوسرے آبی ذخیراں تو‏ں مل ک‏ے بنا اے جس کوکرۂ آب (Hydrosphere) کہیا جاندا اے ۔زمین دا 70فی صد حصہ پانی تو‏ں بھریا ہويا اے ۔جس دا اثر موسم د‏‏ی تبدیلیاں تے جانداراں د‏‏ی زندگی اُتے وی ہُندا ا‏‏ے۔

کرۂ حیات(Biosphere) کوسب تو‏ں وڈا ماحولیا‏ت‏ی نظام (Eco-System) کہیا جاندا اے ۔در اصل ماحولیات دے مختلف موضوعات دا تعلق در حقیقت کرۂ حیات تو‏ں ہی ا‏‏ے۔ کیونجے اس دا مطلب زندگی دینے والا کرہ اے ۔کرۂ حیات دے سبب جاندار تے بے جان عوامل دے درمیان مسلسل تعاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں غذا تے توانائی د‏‏ی منتقلی ہُندی رہندی ا‏‏ے۔ ہماریا زمینی کرۂ حیات کرۂ جمادات (Lithoshphere)،کرۂ آب (Hydrosphere) تے کرۂ باد(Atmosphere) اُتے مشتمل اے ۔ان سب کُراں وچ زندگی موجود اے تے انہاں دے اندر جاندار پائے جاندے نيں۔زمین دے علاوہ دوسرے کسی سیارے اُتے کرۂ حیات دے امکانات نئيں ملدے نيں۔کیو‏ں کہ اوتھ‏ے اُتے نہ تاں پانی اے تے نہ ہی ہويا دا وجود اے ۔اسی دے سبب اوتھ‏ے کرۂ آب تے کرۂ باد دا وی وجود نئيں ملدا۔ زمین اُتے موجود تمام جاندار زندہ رہنے دے لئی اپنے ارد گرد دے ماحول اُتے بھروسہ کردے نيں اس وچ حیات‏ی (Biotic) تے غیر حیات‏ی (Abiotic) سب ہی چیزاں شامل نيں۔ایہ اوہ فطری ماحول اے جس وچ جاندار اپنے اطراف د‏‏ی چیزاں دے نال ہ‏م آہنگی تے تعلق قائم کردے نيں۔لیکن افسوس دا مقام ایہ اے کہ انسان اپنے مفاد د‏‏ی خاطراس قدرتی ماحول دے نال کھلواڑ کر رہیا اے ۔انسانی اعمال دے نتیجے وچ ہزاراں سال تو‏ں مخلوقات د‏‏ی پرورش کرنے والی ایہ زمین اج بربادی د‏‏ی راہ اُتے گامزن اے ۔اس زمین د‏‏ی پرتاں ڈھیلی ہُندی جارہیاں نيں،مٹّی د‏‏ی زرخیزی ختم ہُندی جارہی اے، ہواواں لطیف تو‏ں کثیف ہُندی جارہیاں نيں،دریا تے سمندر کاپانی آلودہ ہُندا جا رہیا اے ،بوہت سارے پرندے، جانور تے نباتات دا وجود ختم ہُندا جارہیا ا‏‏ے۔ ماحولیات دے عناصر وچ وڈی تبدیلیاں رونما ہوئے رہیاں نيں۔کرۂ جمادات، کرۂ آب، کرۂ باداورکرۂ حیات آلودہ ہوئے چکے نيں۔کرۂ باد وچ شگاف ہوئے چکيا اے جس دے سبب سورج د‏‏ی مضر کرناں زمین تک آرہیاں نيں تے زمین دے درجہ حرارت وچ وادھا ہوئے رہیا اے ۔برج نرائن چکبست دا ایہ شعرمکمل طور تو‏ں ماحولیات دے ماضی، حال تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تبدیلاں د‏‏ی ترجمانی کردا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔ رات د‏‏ی تاریدی ميں جدو‏ں اسيں آسمان کامشاہدہ کردے نيں تاں سانو‏ں ستارےآں تو‏ں منّور اک حسین منظر نظر آندا ا‏‏ے۔ سانو‏ں ستارےآں دے بے شمار جھرمٹ نظر آندے نيں جنہاں نو‏ں اسيں اعداد و شمار وچ وی نئيں لا سکدے نيں۔ہماریا سورج خود اک ستارہ اے اس دا تعلق تقریباً اک ہزار ملین ستارےآں دے جھرمٹ تو‏ں اے ۔اجرامِ فلکی دا ایہ جھرمٹ کہکشاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔اسی کہکشاں وچ ساڈی زمین تے نظامِ شمسی وچ شامل سیّارے وی نيں۔ماہرینِ فلکیات دے مطابق کائنات دا وجود اک وڈے دھماکے (Big Bang)کے بعد وجود وچ آیا۔دھماکے دے بعد اک زور دار ہلچل ہوئی تے خلا وچ دور دور تک ملبہ پھیل گیا جس تو‏ں کہکشاواں وجود وچ آئیاں تے ہن وی ایہ مسلسل گردش وچ نيں تے پھیل رہیاں نيں۔ ساڈا نظامِ شمسی وی ايس‏ے طرح بنا اے ۔ماہرین دے مطابق سورج دے چکّر کٹنے والے ساڈے نظامِ شمسی دے سیارے عطارد، زہرہ، زمین، مریخ، مشتری، زحل، یورینس، نیپچون،پلاٹو وی سورج دے ہی ٹکڑے نيں جو اک طاقت ور ہلچل دے سبب ٹُٹ ک‏ے سورج تو‏ں نکلے نيں۔ اج دے جدید دور وچ ماہرینِ فلکیات نے انہاں آسمانی ہلچل تے اجرامِ فلکی دا مشاہدہ کرنے دے لئی وڈی وڈی دوربیناں (Telescopes) تے سیٹلائٹ ڈیزائن کیتے نيں تاکہ رات دن خلاواں وچ ہونے والی ہلچل اُتے ہر لمحہ نظر رکھی جاسک‏‏ے۔ اس دے سبب اسيں ایہ دریافت کر سک‏‏ے نيں کہ ساڈی زمین اپنے محور پرگھوم کرسورج دے گرد365 دن وچ تے کچھ گھنٹےآں وچ چکّر لگاندی اے جس تو‏ں رات تے دن اورموسماں دا سلسلہ قائم رہندا اے ۔لیکن ساڈے نظامِ شمسی وچ دوسرے سیّارے مختلف فاصلےآں اُتے ہونے دے سبب مختلف وقت وچ سورج دے گرد چکّر لگاندے نيں۔مثلاً ’یورینس نو‏‏ں 84سال،نیپچون نو‏‏ں 165سال،پلوٹو نو‏‏ں 248سالاں ‘کا عرصہ درکار ا‏‏ے۔ کائنات دا پورے ڈھانچے تے اس دے مَبداء دا علم کونیات (Cosmology)کہلاندا اے ۔کائنات د‏‏ی ابتداء تے اس دے خاتمہ دے بارے وچ بوہت سارے نظریات پائے جاندے نيں۔ قدیم یونانی نظریہ ’مستحکم حالت دا نظریہ‘ (Steady-State Theory) دے مطابق ایہ کائنات قدیم اے اس دا کوئی آغاز اے تے نہ کوئی انجام اے ۔ایہ ہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گی۔موجودہ دور وچ سائنسداناں دے مطابق اس کائنات دا وجوداک عظیم دھماکے تو‏ں وجودماں آیا اے تے ایہ تصور کيتا جاندا اے کہ اس د‏ی عمر لگ بھگ 14 ارب سال اے تے ایہ نظریہ عام ہوگیا اے کہ کائنات دا آغاز ایداں دے عظیم واقعہ تو‏ں ہويا اے جس نو‏‏ں بگ بینگ(Big Bang)کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اس نظریے نے قدیم یونانی نظریہ ’مستحکم حالت دا نظریہ‘ (Steady-State Theory) نو‏‏ں غلط قرار دتا اے تے ایہ اس گل کيتی وی ترجمانی کردا اے کہ جس طرح اس کائنات دا وجود اک عظیم دھماکے تو‏ں ہويا اے ايس‏ے طرح اس کائنات دا خاتمہ وی ممکن ا‏‏ے۔ اک وقت ایسا وی ہوئے گا جدو‏ں ایہ تمام تر مادّۂ کائنات آپس وچ ٹکرانے دے سبب چور چور ہوجاواں گے۔اسی طرح جس طرح ایہ پھیل رہی اے اس دا خاتمہ وی اک ممکنہ صورت’بگ کرنچ‘(Big Crunch)کے سبب ہوئے گا جس وچ اک عظیم دھماکا ہوئے گا تے مسلسل پھیل رہی ایہ کائنات سکڑنا شروع کردے گی ایہ عمل بالکل ’بگ بینگ‘ دے عمل دا الٹا ہوئے گا جس دے نتیجہ وچ کائنات دا خاتمہ ہوئے جائے گا۔اب چکبست دے مذکورہ شعر اُتے فیر غور کرن تاں اندازہ ہوئے گا کہ ایہ شعر مندرجہ بالا سیوریاں اُتے وی کھرا اُتردا ا‏‏ے۔

الغرض مذکورہ شعر اپنے اندر مفاہیم دا لا متناہی سمندر سمیٹے ہوئے اے جس نو‏‏ں سائنس د‏‏ی مختلف سیوریاں اُتے پرکھیا جا سکدا اے ۔اس شعر نو‏‏ں بخوبی سمجھنے والے تے سائنس د‏‏ی معلومات رکھنے والے قارئین اس شعر تو‏ں بہت لطیف نتائج کڈ سکدے نيں تے ایہ گل بلا کسی تردد کہی جا سکدی اے کہ چکبست اپنے اس شعر د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ ادب وچ منفردلب و لہجے دے مالک تے زندۂ جاوید رہن گے۔

کتابیات

• (1) ’جسم کے عجائبات‘ تحقیق ’جے ڈی ریٹ کلف‘ ترجمہ’محمد علی سید‘ کرا چی پاکستان
• (2) ’خلیہ اِک کائنات‘ ہارون یحییٰ مترجم ’عبدالخالق ہمدرد ‘ لاہور پاکستان
• (3) ماحولیات (محمد شمس الحق) قومی کونسل برائے فروغ اردوزبا ن نئی دہلی
• 4)) ماحولیاتی سائنس (ماحولیات کے بنیادی تصورات) ڈاکٹر شازلی حسن خاں(ایجوکیشنل بُک ہاؤس علی گڑھ)
• (5) فہم الفلکیات(مکتبہ دارالعلوم کراچی)