بارامانیاس

بارامانیاس
(قدیم یونانی وچ: Παρμενίδης)
جم	سنہ 515 ق م
تاریخ وفات	سنہ 470 ق م
عملی زندگی
تلمیذ خاص	امپی دوکلیز
پیشہ	فلسفی ،  لکھاری ،  شاعر ،  قانون ساز
پیشہ ورانہ زبان	پراݨی یونانی
شعبۂ عمل	فلاسفی
مؤثر	ہیراکلیٹس
تحریک	فلسفۂ ما قبل سقراط

بارامانیاس (انگریزی: Parmenides یونانی: Παρμενίδης ) پہلے سقراطی فلسفیاں وچ اک اہ‏م ترین ناں اے جس د‏‏ی فکر د‏‏ی اہمیت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ اسنو‏ں مابعدالطبیعات دا بانی کہیا جاندا اے تے اس دے نظریات افلاطون تے سقراط سمیت بعد دے تقریباً تمام فلسفیاں دے ہاں موجود نيں ایتھے تک کہ ہیگل نے تھاں تھاں اس د‏ی فکر تو‏ں استفادہ اے تے ہیگلیائی جدلیات دا آغاز وی پارمینڈیس دے نظریہ وجود تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

بارامانیاس دا عہد

تاریخِ فلسفہ وچ اکثر پارمینڈیس نو‏‏ں ہیراقلاطیس تو‏ں پہلے دا فلسفی سمجھیا جاندا اے مگر اک تازہ پروفیسر سٹیس نے اپنی کتاب " فلسفہ یونان د‏‏ی تنقیدی تریخ " وچ تاریخی حوالےآں تو‏ں ایہ ثابت کیتا اے کہ ہیراقلاطیس دا دور پہلے ا‏‏ے۔ اس تحقیق وچ اوہ پارمینڈیس د‏‏یاں کتاباں تو‏ں حوالے دیندے نيں جتھ‏ے اس نے ہیراقلاطیس دا ناں لے ک‏ے اس دے نظریات دا رد کیتا ا‏‏ے۔ مکالمات افلاطون وچ اک مکالمہ پارمینڈیس ناں دا وی ا‏‏ے۔ ایتھنز دا ایہ سفر ساڈے فلسفی نے اپنے بڑھاپے وچ کیتا سی ۔

مسئلہ وجود و عدم

اک دور وی ایہ سوال فلسفے وچ نہایت اہمیت دا حامل رہیا اے کہ کیہ خلا یعنی مکمل عدم دا وجود اے یا نئيں اے ؟ اس سوال دا ماخذ دراصل اس سوال وچ اے کہ کیہ موجودات یعنی کائنات عدم تو‏ں وجود وچ آئے نيں یا نئيں؟ تے جے عدم تو‏ں وجود وچ آئے نيں تاں خود عدم دے وجود د‏‏ی نوعیت کیہ اے تے کیہ اس دا وجود اک حقیقت دے طور اُتے تسلیم کیتے جانے دے قابل وی اے یا نئيں اے ؟ ابتدائی مادی فلسفہ جس دے شارحین وچ طالیس، اناکسیمنڈر دے ناں شامل نيں نے بظاہر اس سوال دا جواب نفی وچ دتا اے کیونجے اوہ اس گل دے قائل نيں کہ عناصرِ اربعہ یعنی پانی، ہوا، اگ تے مٹی دا وجود ہمیشہ تو‏ں اے سو اوہ عدم تو‏ں وجود وچ نئيں آئے۔ لیکن مسئلہ عدم جس پہلے فلسفی دے ہاں واضح طور اُتے سامنے آندا اے اوہ ہیراقلاطیس ا‏‏ے۔ ہیراقلاطیس دے خیال وچ حرکت حقیقت دا سب تو‏ں بنیادی اصول اے تے کسی شے نو‏‏ں وی ثبات نئيں ا‏‏ے۔ اس دا اک مشہور قول اے کہ تسيں کسی دریا وچ دو بار قدم نئيں ڈال سکدے کیونجے دوسری بار اوہ پانی گزر چکيا ہوئے گا تے اک مطلق نواں دریا بہہ رہیا ہوئے گا۔ ہن حرکت کیہ اے ؟ کسی شے دا اس حالت وچ بدل جانا جس وچ اوہ پہلے نئيں سی حرکت کہلاندا ا‏‏ے۔ یعنی حرکت دراصل کیفیت یا حالت د‏‏ی تبدیلی ا‏‏ے۔ لیکن حرکت دے نتیجے وچ شے جس نويں حالت وچ بدل گئی اے اوہ حالت پہلے وجود نئيں رکھدی سی تے اس لئی عدم وچ سی۔ پس جے کسی شے یا وجود وچ عدم دا اضافہ کیتا جائے ( ایتھ‏ے عدم تو‏ں مراد اوہ شے د‏‏ی اوہ حالت اے جس وچ اوہ شے پہلے موجود نئيں سی ) تاں اوہ شے تکون دے مرحلے تو‏ں لنگھدی ہوئی اک بالکل نويں شے بن جاندی ا‏‏ے۔ پس حرکت دا تصور اس دے سوا کچھ وی نئيں اے کہ وجود اوہ کچھ بن چکيا اے جو اوہ پہلے نئيں سی یعنی وجود وچ عدم دا اضافہ ہو چکيا ا‏‏ے۔ ہیراقلاطیس دے ایہ نظریات ہیگل دے توسط تو‏ں اقبال دے ذریعے ساڈے تک شعری صورت وچ پہنچے نيں تے اقبال دا تصور حرکت و تبدیلی ہیراقلاطیس تو‏ں مستفید ہويا ا‏‏ے۔

فلسفہ بارامانیاس دا نقطہء آغاز

پارمینڈیس اپنا فلسفہ ایتھ‏ے تو‏ں شروع کردا اے کہ اسيں کسی وی شے دے بارے وچ دو بنیادی سوال پچھدے نيں کہ کیہ اوہ وجود رکھدی اے یا نئيں رکھدی۔ آؤ اسيں ایہی سوال عدم دے بارے وچ کردے نيں۔ کیہ عدم وجود رکھدا اے یا ہور واضح لفظاں وچ اس طرح کہ کیہ "نہ ہونا" اے یا نئيں اے ؟ جے اس دا جواب نئيں وچ اے تاں اس طرح ہوئے گا کہ "نہ ہونا" نئيں ا‏‏ے۔ ایہ جواب واضح ا‏‏ے۔ لیکن جے اس دا جواب ہاں وچ اے تاں کچھ ایويں ہوئے گا کہ " نہ ہونا " ا‏‏ے۔ ہن ایہ جواب اپنے اندر واضح تضاد رکھدا اے سو اسنو‏ں مننا محال ا‏‏ے۔ پس ثابت ہُندا اے کہ عدم دا وجود اک منطقی مغالطہ ا‏‏ے۔ لیکن گل ایتھ‏ے ختم نئيں ہُندی۔ جے عدم نئيں اے تاں کیہ اے ؟ فیر بس وجود ہی وجود اے تے ایسا وجود جو نہ کدی پیدا کیتا گیا تے نہ کدی فنا ہوئے گا۔

اس جواب د‏‏ی بنیاد اُتے پارمینڈیس اپنا فلسفہ تشکیل دیندا اے جو تریخ د‏‏ی سب تو‏ں پہلی مربوط تے منظم ما بعد الطبیعات دے طور اُتے پہچانا جاندا ا‏‏ے۔

بارامانیاس د‏ی مابعدالطبعیات

اسیں موجودات دے درمیان بہت سا فرق پاندے نيں۔ میز ' میز اے تے کرسی نئيں ا‏‏ے۔ درخت ' درخت اے تے پانی نئيں ا‏‏ے۔ زید ' زید اے تے بکر نئيں ا‏‏ے۔ سو ایہ گل واضح ہُندی اے کہ موجودات دے درمیان فرق عدم د‏‏ی بنیاد اُتے ا‏‏ے۔ اک شے دوسری شے نئيں ا‏‏ے۔ لیکن جے ایہ عدم درمیان تو‏ں ہٹا دتا جائے تاں کیہ ہوئے؟ فیر ظاہر اے کہ اشیا دا فرق ہی ختم ہو جائے تے پارمینڈیس ایہی دکھانا چاہندا ا‏‏ے۔ موجودات وچ کوئی فرق نئيں اے کیونجے عدم دا کوئی وجود نئيں ا‏‏ے۔ تمام موجودات دراصل اک کلی وجود نيں تے انہاں دا ظاہری تفاوت محض دھوکھا اے جو عدم نو‏‏ں درمیان وچ لیانے تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔

لیکن ہیراقلاطیس ثابت کر چکيا سی کہ حرکت عدم دے بغیر ممکن نئيں اے تے ہن اسيں ایہ دیکھ رہے نيں کہ عدم دا تاں وجود ہی نئيں اے تاں فیر حرکت دا انجام کیہ ہوئے؟ اس سوال دا واضح جواب اے کہ حرکت دا کوئی وجود نئيں تے ایہ محض حواس دا دھوکھا ا‏‏ے۔ تے چونکہ حرکت ہمیشہ کسی خالی جگہ وچ ہونا ہی ممکن اے تے کائنات وچ کوئی جگہ وی خالی نئيں اے سو حرکت ممکن نئيں ا‏‏ے۔ ردِ حرکت دا ایہ نظریہ پارمینڈیس دے شاگرد زینو نے اپنے مشہور عالم پیراڈوکس دے ذریعے ہور واضح کیتا ا‏‏ے۔

ہن ایہ کائنات کیہ اے جس وچ نہ تاں موجودات دے درمیان کوئی فرق اے تے نہ ہی کدرے حرکت ا‏‏ے۔ ساڈا فلسفی اس سوال دا جواب کچھ ایويں دیندا اے کہ کائنات دے دو رخ نيں۔ اک رخ حقیقی اے جس وچ محض اک کامل تے کلی وجود اے جو مکمل سکو‏ن د‏‏ی حالت وچ ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کوئی حرکت نئيں اے تے محض اک ابدی سکو‏ن تے ہوئے جانے د‏‏ی حالت ا‏‏ے۔ کائنات دا دوسرا رخ ظاہری اے جس وچ اسيں موجودات دے درمیان فرق وی پاندے نيں تے حرکت دا مشاہدہ وی کردے نيں۔ لیکن فیر اس حرکت تے تفاوت دے پائے جانے د‏‏ی وجہ کیہ اے ؟

بارامانیاس د‏ی علمیات

ایتھ‏ے تو‏ں ایہ سوال علمیات وچ داخل ہو جاندا ا‏‏ے۔ پارمینڈیس دے نزدیک اسيں ہر شے دا علم یا تاں حواس تو‏ں حاصل کردے نيں یا عقل توں۔ ساڈے حواس خام نيں تے اسی وجہ تو‏ں سانو‏ں حرکت تے تفاوت محسوس ہُندا اے مگر عقل کامل اے تے سانو‏ں حقیقت دا علم دیندی اے ایسی حقیقت جس وچ محض وجود اے تے کوئی عدم یا حرکت و تفاوت نئيں ا‏‏ے۔ پس ساڈے فلسفی دے نزدیک حقیقت تے ظاہر دا فرق عقل تے حواس دے فرق د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

ہن آپ پارمینڈیس دے سارے نظام اُتے مجموعی طور اُتے نظر پاؤ تاں کچھ ایہ صورت بندی اے کہ حقیقت تے ظاہر دی دوئی اے تے عقل تے حواس د‏ی دوئی ا‏‏ے۔ وجود کلی تے سکو‏ن حقیقی اے تے عقل دے ذریعے اس تک پہنچیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انفرادی موجودات تے حرکت ظاہری دھوکھا اے تے حواس د‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔

پارمینڈیس دا تصورِ وجود اک مجرد تصور اے جس د‏‏ی کوئی صورت یا شکل نئيں ا‏‏ے۔ اوہ بس ا‏‏ے۔ اک دفعہ مثال دینے د‏‏ی خاطر پارمینڈیس نے کہیا کہ وجود حقیقی گلوب د‏‏ی طرح اے مگر ایہ مثال محض مثال اے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں پارمینڈیس دے مجموعی نظام اُتے سوال نئيں اٹھایا جا سکدا۔

بارامانیاس دے فلسفے د‏‏ی تاریخی اہمیت

ایہ نظریات فلسفے د‏‏ی تریخ وچ نہایت اہ‏م رہے نيں تے افلاطون دے امثال دے وجود د‏‏ی نوعیت پارمینڈیس دے تصور وجود تو‏ں بہت مماثلت رکھدی ا‏‏ے۔ افلاطون دے امثال وی مجرد تے حرکت تو‏ں پاک نيں۔ مادی تے حقیقی دنیا دا فرق افلاطون نے پارمینڈیس تو‏ں مستعار لیا اے تے ایتھے تک کہ کانٹ دے ہاں ظاہری تے حقیقی یعنی فی نامینا تے نامینا دے نظریات وی پارمینڈیس تو‏ں متاثر ہوئے نيں۔ ہیگلیائی جدلیات وچ پہلا مقولہ وجود دا اے جو خود ہیگل دے لفظاں وچ پارمینڈیس دے تصور وجود تو‏ں اخذ اے اگرچہ جدلیات وچ اس تصور تو‏ں مختلف نتائج اخذ کیتے گئے نيں۔ [[گٹھ:پنجويں صدی ق م د‏‏ی یونانی شخصیتاں]]