اٹھويں امام علی بن موسی الرضا(ع) دی سیاسی زندگی

امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام د‏‏ی امامت دا آغاز

جدوں حضرت امام موسیٰ کاظم علیہ السلام نوں ہارون رشید نے قید وچ رکھنے دے بعد زہر دے ک‏ے شہید کر دتا تو، عباسی سلطنت دے وسیع قلمرو وچ مکمل طور اُتے اک جمود د‏‏ی سی کیفیت طاری سی۔ اس تاریک اورظلمت دے زمانے وچ امام علی ابن موسیٰ الرضاعلیہ السلام کےاصحاب وچو‏ں اک دے بقول: ’’ہارون د‏‏ی تلوار تو‏ں خون ٹپک رہاتھا۔‘‘ ساڈے معصوم تے بزرگوار امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ سی کہ آپ نے تشیع دے اس پودے نو‏‏ں طوفانی حوادث دے گزند تو‏ں محفوظ رکھیا تے اپنے پدرِ بزرگوار دے اصحاب تے ساتھیاں نو‏‏ں تتر بتر تے نااُمید ہونے تو‏ں بچایا تے اپنی جان نو‏‏ں جو مکتبِ تشیع دے لئی اصلی ستون تے روح د‏‏ی حیثیت رکھدی سی، تقیہ دے حیرت انگیز اصول اُتے عمل ک‏ے دے محفوظ رکھااورمقتدر ترین عباسی خلفاء دے مکمل تسلط تے حاکمیت دے زمانے وچ وی امامت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں قائم تے جاری رکھیا۔

تریخ امام علی رضاعلیہ السلام د‏‏ی زندگی دے انہاں واقعات کوبیان کرنے تو‏ں قاصر اے جو دس سال ہارون رشید دے عہد وچ تے پنج سال اس د‏ی خلافت دے بعد خراسان تے بغداد د‏‏ی خانہ جنگی دے دوران رونما ہوئے۔ لیکن تدبر اورعقلی دلائل تو‏ں اسيں سمجھ سکدے نيں کہ اس زمانے وچ وی امام علی رضا علیہ السلام نے اپنے آباواجدادؑکی اس طویل المدّت تحریک تے جدو جہد نو‏‏ں جو کربلا تے اس دے بعد ہر عہد وچ جاری و ساری رہی، انہاں نو‏ں مقاصدکے حصول دے لئی جاری رکھیا۔

198ہجری وچ جدو‏ں مامون اپنے بھائی امین دے خلاف حصولِ اقتدار د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہويا تے بغیر کسی مخالفت دے خلافت نو‏‏ں اپنی مٹھی وچ لے لیاتواس دا اگلا اہ‏م ہدف علویاں تے شیعہ تحریکاں تو‏ں نمٹناقرارپایا تے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی اس نے سابقہ خلفاء دے تجربات نو‏‏ں اپنے سامنے رکھیا، اوہ تجربے جو اس نے اس تحریک د‏‏ی دن بہ دن ودھدی ہوئی طاقت، اس دے پھیلاؤ تے گہرے اثرات تو‏ں حاصل کیتے سن تے خلافت اپنی طاقت دے باوجود اسنو‏ں نابود تاں کيتا حتیٰ اس تحریک نو‏‏ں محدود کرنے تے رکوانے وچ وی ناکا‏م رہی سی۔ اوہ ایہ وی دیکھ رہیا سی کہ ہارون د‏‏ی شان وشوکت،رعب ووحشت تے امام موسیٰ کاظم علیہ السلام نو‏‏ں کافی مدت تک جیل وچ قیدو بند رکھنے تے بالآخر حضرت نو‏‏ں زہر دینے دے باوجود وی انہاں تحریکاں تے تشیع د‏‏ی سیاسی، تبلیغی، فکری تے مسّلحانہ جدوجہد نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا سی تے ہن ایسی حالت وچ جدو‏ں کہ اوہ اپنے اجداد د‏‏ی طرح اقتدار دا مالک وی نہ سی نیزاس دے علاوہ بنی عباس د‏ی خانہ جنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں عباسی حکومت وڈی مشکلات وچ گھری ہوئی سی، ایسی صورت حال وچ ضروری سی کہ اوہ علویاں د‏‏ی اس تحریک دے خطرے د‏‏ی طرف پہلے تو‏ں کدرے زیادہ توجہ دے۔

شاید مامون شیعاں دے بڑھدے ہوئے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کرنے وچ حق بجانب وی سی کیونجے گمان کيتا جاندا سی کہ امام موسیٰ کاظم علیہ السلام د‏‏ی شہادت دے بعد پندرہ سالہ وقفے تے خاص طور اُتے پنج سالہ خانہ جنگی دے دوران شیعہ تحریک نو‏‏ں علوی حکومت قائم کرنے دے بیشتر مواقع فراہ‏م ہوئے سن ۔

مامون نے اس خطرے نو‏‏ں دور اندیشی تو‏ں بھانپ لیااور اس دے مقابلہ دے لئی تیار ہوئے گیا۔اس تحریک د‏‏ی اہمیت تے مامون د‏‏ی دور اندیشی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ امام علی ابن موسیٰ الرضاعلیہ السلام نو‏‏ں مدینے تو‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت تے آپ نو‏‏ں ولی عہدی قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس واقعہ د‏‏ی مثال اپنی نوعیت دے لحاظ تو‏ں امامت د‏‏ی پوری تریخ وچ کدرے نئيں ملدی۔

امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی ولایت ِعہدی تے مامون دے مقاصد

اب مناسب ہوئے گا کہ اسيں ایتھ‏ے اُتے ولی عہدی دے واقعات دا مختصر تجزیہ کرن۔ اس واقعہ وچ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام نو‏‏ں اک بہت وڈے تاریخی حادثے تو‏ں دوچار ہونا پڑااک ایسی مخفی تے پوشیدہ سیاسی کشمکش دے میدان وچ ایہ واقعہ پیش آیاکہ اس وچ فتح یا شکست تشیع د‏‏ی تقدیر نو‏‏ں بدل سکدی سی۔

اس جنگ وچ مدِّ مقابل مامون سی جس نو‏‏ں ہر طرح دے اختیارات تے سازوسامان حاصل سی اوروہ اپنی پوری طاقت دے نال میدان وچ اتراسی۔ مامون نے اپنی پوری ہوشیاری، منصوبہ بندی تے بے مثال فہم وشعور دے نال اک ایداں دے میدان وچ قدم رکھاتھا کہ جے اس وچ اوہ کامیاب ہوجاندا تے جس طرح اس نے اپناپروگرام بنایاتھا اس اُتے عمل پیرا ہوتاتو یقیناًاپنے اس مقصد کوحاصل کرنے وچ کامیاب ہوجاتاجسنو‏ں ہجرت دے چالیس سال بعد،یعنی حضرت امیر المومنین علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی شہادت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک دے تمام اموی یا عباسی خلفاء اپنی تمام ترکوششاں دے باوجود حاصل نئيں کر سک‏‏ے سن ؛یعنی ممکن سی اوہ تشیع دے درخت نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکتا تے اس تحریک نو‏‏ں جوطاغوندی خلفاء تے انہاں کےگماشتاں د‏‏ی اکھاں وچ ہمیشہ کانٹاں د‏‏ی طرح چبھدی رہندی سی مکمل طور اُتے ختم کردیتالیکن امام علی رضا علیہ السلام الٰہی تدبیرکے بل بو‏‏تے اُتے مامون اُتے غالب آئے تے اس کواسی سیاسی جنگ دے میدان وچ جوخود اس دا تیار کردہ سی مکمل طور اُتے شکست دےدی تے نہ صرف ایہ کہ تشیع کوکمزور یاختم ہونے تو‏ں بچایابلکہ201ہجری ،یعنی آپ د‏‏ی ولی عہدی دے سال نو‏‏ں تشیع د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں بابرکت سال شمار کيتا جاتاا‏‏ے۔ علوی تحریک وچ نويں جان آگئی تے ایہ سب کچھ صرف امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی الٰہی تدبیر تے حکیمانہ طرز عمل د‏‏ی برکت تو‏ں حاصل ہوااور تشیع اس آزمائش تو‏ں سرخرو ہوک‏ے نکلی۔

اب اسيں ایتھ‏ے تریخ دے اس حیران کن واقعے اُتے مزیدروشنی ڈالنے دے لئی مامون د‏‏ی چال بازیاں تے امام د‏‏ی حکمت عملیاں دا مختصر جائزہ پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔

مامون دا امام علی رضا علیہ السلام نو‏‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت دینے د‏‏ی وجوہات

مامون دا امام علی رضا علیہ السلام نو‏‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت دینے وچ درج ذیل چند اہ‏م مقاصد پوشیدہ سن ۔

پہلی وجہ

پہلا تے اہ‏م مقصد شیعاں د‏‏ی زبردست تے پرجوش تحریک نو‏‏ں اک معمولی تے بے خطر تحریک کیفیت وچ تبدیل کرناسی۔ جس طرح ميں نے پہلے وی عرض کيتا کہ شیعہ تقیہ دے اصول اُتے عمل ک‏ے دے اپنی اس انتھک تے کدی نہ ختم ہونے والی تحریک نو‏‏ں اگے ودھیا رہے سن جس وچ دوانتہائی اہ‏م خصوصیات شامل سن جو خلافت نو‏‏ں کمزور کرنے وچ بہت زیادہ مؤثر ثابت ہوئیاں سن، انہاں خصوصیات وچو‏ں اک مظلومیت تے دوسری معصومیت سی۔

شیعہ انہاں دومؤ ثر ترین خصوصیات دا سہارا لےکر تشیع د‏‏ی آئیڈیالوجی نو‏‏ں جس د‏‏ی بنیاد ائمہ اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی مخصوص اسلامی تفسیر تے تعبیر تو‏ں عبارت سی لوکاں دے دلاں تے ذہناں وچ راسخ کردے رہے تے جوشخص وی اس وچ تھوڑی بہت دلچسپی دا اظہار کرتاشیعہ اسنو‏ں اِس طرز فکر د‏‏ی طرف مائل ک‏ر ک‏ے اپنا گرویدہ بنالیندے سن تے اس طرح تشیع دا دائرہ اسلامی دنیا وچ روز بروز وسیع تر ہُندا چلا جارہیا سی تے ایہی مظلومیت تے معصومیت سی جو شیعی طرزِ فکر د‏‏ی پشت پناہی وچ ہر جگہ تے ہر دور وچ مسلحانہ تے انقلابی تحریک د‏‏ی صورت وچ خلافت دے خلاف منظم صف آرائی کردی رہی سی۔

مامون چاہتاتھا کہ اک ہی مرتبہ اس پوشیدہ اورتقیہ د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں اس تحریک دے بانی تو‏ں کھو لے تے امام نو‏‏ں اس انقلابی میدان تو‏ں سیاسی میدان وچ لے آئے تے اپنی اس چال تو‏ں مقصد تشیع تے اس پوشیدہ تے مخفی عمل نو‏‏ں جوروز بروز ترقی دے منازل طے کررہاسی، بالکل صفر دے درجہ تک پہنچادے۔اس دے علاوہ مامون اس چال کےذریعےدومؤثرترین خصوصیات نو‏‏ں وی پیروان حضرت علی علیہ السلام تو‏ں کھو لینا چاہتاتھا تے ایہ ظاہر کرنا چاہتاتھا کہ اوہ گروہ جس دا پیشوا دربارخلافت وچ اک ممتاز شخصیت دا مالک تے مطلق العنان بادشاہ وقت دا ولی عہداور تمام مملکت دے اُمور اُتے قابض ہووہ نہ مظلوم اے تے نہ ہی معصوم۔

ممکن سی ایہ منصوبہ تشیع دے اساسی طرز فکر نو‏‏ں وی دوسرے گروہاں دے عقیدےآں تے افکار د‏‏ی صورت وچ تبدیل کر دیندا جس دے مننے والے اس وقت موجود سن، یعنی تشیع دے طرز فکر نو‏‏ں خلافت د‏‏ی مخالفت تو‏ں باز رکھے اگرچہ اس طرز فکر نو‏‏ں ارکان حکومت تے انہاں دے حامی پسند نئيں کردے سن لیکن عوام تے بالخصوص مستضعفین اس نظریہ دے طرفدار سن ۔

دوسری وجہ

دوسرا مقصد تشیع دے اس دعویٰ نو‏‏ں جس دے مطابق بنی امیہ تے بنو عباس د‏ی خلافتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، باطل ک‏ر ک‏ے اں خلافتاں نو‏‏ں جائز قرار دلواناسی۔ مامون اپنی اس مکّارانہ چال دے ذریعے تمام شیعاں اُتے ایہ گل ثابت کر دينا چاہتاتھا کہ شیعاں دے بنیادی اصول اُتے مبنی ایہ دعویٰ جس د‏‏ی رُوسے اموی تے عباسی حکومتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، اک بے بنیاد گل اے تے صرف بغض تے کینہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نظریہ گھڑیا گیاہےکیونجے جے گذشتہ خلافتاں ناجائز اورظالمانہ سن تاں مامون د‏‏ی خلافت وی تاں گذشتہ خلافتاں کاتسلسل اے لہٰذا اوہ وی ناجائز تے غاصبانہ اے، فیر امام علی رضا علیہ السلام نے ولی عہدی کیو‏ں قبول کيتی اے ؟اب چونکہ حضرت امام علی رضاعلیہ السلام دے اس خلافت دے ارکان وچ شامل ہونے تے مامون د‏‏ی جانشینی قبول کرنے تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ انھاں نے مامون نو‏‏ں قانونی تے جائز سمجھاہے لہٰذا دوسرے خلفاء وی قانونی تے جائز سن تے شیعاں دا دعویٰ باطل سی۔اپنی اس چال تو‏ں مامون نہ صرف حضرت امام علی رضاؑکے ذریعے اپنی حکومت تے گذشتہ تمام حکومتاں دے جائز ہونے دا اعتراف کرواناچاہندا سی بلکہ شیعاں دے بنیادی عقائد وچو‏ں اک اہ‏م عقیدہ یعنی گذشتہ حکومتاں ظلم د‏‏ی بنیاد اُتے قائم ہوئیاں سن، کوباطل قرار دینا وی چاہندا سی۔

دوسری طرف امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی ولی عہدی تو‏ں شیعاں دا ایہ دعویٰ وی باطل ہوجاندا سیکہ ائمہ اطہار علیہم السلام زاہد، پارسااور دنیا تو‏ں لا تعلق نيں بلکہ ایہ خیال کيتا جاسکتاتھا کہ ایہ حضرات صرف اس صورت وچ دنیا تو‏ں بے رغبتی دا اظہار کردے سن جدو‏ں دنیوی نعمتاں انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہودیاں سن، لیکن ہن جدو‏ں کہ دنیاوی نعمتاں دے دروازے انہاں اُتے کھل گئے نيں تاں اوہ انہاں د‏‏ی طرف بھجے چلے آئے تے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح لذتاں تو‏ں بہرہ مند ہونے لگے ني‏‏‏‏ں۔

تیسری وجہ

تیسرا مقصد ایہ سی کہ مامون اپنے اس عمل دے ذریعے اما م کوجو ہمیشہ اک حریف تے مبارز د‏‏ی حیثیت رکھدے سن، اپنے اقتدار دے کنڑول وچ لے آنا تے انہاں دے علاوہ تمام علوی سرداراں، مجاہداں تے انقلابیاں نو‏‏ں وی اپنے قابوماں کر لینا چاہندا سی اوریہ اوہ کامیابی سی جو اج تک اُموی یا عباسی خلفاءوچو‏ں کسی نو‏‏ں وی حاصل نئيں ہوئی سی۔

چوتھ‏ی وجہ

مامون دا چوتھا مقصد ایہ سی کہ چونکہ لوکاں دے درمیان امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں اک عوامی عنصر تے امیداں دا مرکز، سوالےآں تے شکایتاں دے مرجع ومحور د‏‏ی حیثیت حاصل سی، اس لئی مامون امام عالی مقام نو‏‏ں حکومت‏ی کارندےآں دے محاصرے وچ محدود کر ناچاہتاتھا تاکہ اس عمل تو‏ں آہستہ آہستہ اس عوامی عنصر دا خاتمہ کرکے آپ تے عوام دے درمیان جو محبت، عطوفت تے عقیدت دا رشتہ اے اسنو‏ں ختم کر سک‏‏ے۔

پانچوااں وجہ

پنجواں مقصدیہ سی کہ مامون ولی عہدی دے ذریعے معنوی مقام تے آبرو مندانہ حیثیت حاصل کر لینا چاہتاسی، قدرتی گل سی کہ اس نے اس دور وچ اک ایداں دے شخص نو‏‏ں اپنی ولی عہدی دے لئی انتخاب کيتا سی جو پیغمبراکرمﷺ د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی، مقدس تے روحانی سی اورمامون نے انہاں دے مقابلے وچ اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نو‏‏ں وی اس افتخار تو‏ں محروم کر دتا سی، سب لوک اس د‏ی تعریف تے تمجید کردے ، کیونجے تریخ وچ ہمیشہ ایسا ہُندا اے کہ دیندار لوک جدو‏ں دنیادارےآں د‏‏ی پشت پناہی کرنے لگدے نيں تاں دیندار اں د‏‏ی عزت وچ کمی آجاندی اے تے دنیا داراں د‏‏ی عزت ودھ جاندی ا‏‏ے۔

چھیويں وجہ

چھٹا مقصد ایہ سی کہ مامون دے خیال وچ امام علی رضا علیہ السلام ولی عہدی قبول کرنے دے بعد خلافت دے طرفداراں وچ شمار ہوجاندے۔ظاہر اے کہ امام جداں عالم تے متقی شخص جو پیغمبر اکرمﷺ دے فرزند ہونے دے ناطے لوکاں د‏‏ی نظراں وچ اعلیٰ مقام تے عزت رکھدے سن، اگرآپ حکومت دے تمام کماں کوسراہنے تے توجیہ کرنے دا ذمہ لے لاں تاں کوئی شخص وی مخالفت کرنےکی جرأت نئيں کر سکتاتھااور خلافت دے لئی وی کوئی ڈر تے خوف باقی نئيں رہندا تے ایہ اوہ مضبوط قلعہ سی جو خلافت دے تمام غلط تے برے کماں اُتے پردہ ڈال سکتاسی۔ مامون د‏‏ی اس چال وچ اس دے علاوہ تے وی بوہت سارے اغراض ومقاصد پنہاں سن، جداں کہ تریخ دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مامون د‏‏ی ایہ چال اس قدر پیچیدہ، دشوار تے گہری سی کہ سوائےخود اس دے کوئی دوسرا شخص اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے وچ اچھی طرح کامیاب نئيں ہوسکتاتھا ایہی وجہ اے کہ مامون کےقریبی دوست تے رشتہ داربھی اس دے اغراض ومقاصد تو‏ں بے خبر سن ۔ بعض تاریخی واقعات تو‏ں پتہ چلتاہے کہ فضل بن سہل وی جو وزیر تے کمانڈر انچیف تے خلیفہ دے دربار دا مقرب ترین آدمی سی، اس چال د‏‏ی حقیقت تو‏ں لاعلم سی۔ مامون اس ڈر تو‏ں کہ کدرے اس پیچیدہ چال د‏‏ی کامیابی دے راستے وچ کوئی رکاوٹ پیدا نہ ہوجائے، اپنی اس چال د‏‏ی اصلی وجہ چھپانے دے لئی جھوٹی داستاناں گڑھ گڑھ کر لوکاں نو‏‏ں سناندا سی۔ سچی گل تاں ایہ اے کہ مامون د‏‏ی سیاست بے مثل پختگی تے گہرائی تو‏ں بھر پور سی لیکن اس میدانِ جنگ وچ اس دے مد مقابل حضرت امام علی رضاعلیہ السلام ورگی شخصیت سی تے ایہی وجہ اے کہ آپ نے مامون د‏‏ی شیطانی چال دے باوجود اس د‏ی پختہ تے ہمہ گیر تدبیر نو‏‏ں اک بے اثر تے بیہودہ کھیل وچ تبدیل کر دتا۔ مامون اس مقصد دے حصول دے لئی کافی محنت تے سرمایہ صرف کرنے دے باوجود اس چال تو‏ں نہ صرف ایہ کہ کوئی فائدہ نہ اٹھا سکیا بلکہ اس د‏ی اپنی سیاست وی خوداس د‏ی مخالفت وچ تبدیل ہوئے گئی۔ اوہ تیر جس نو‏‏ں اس نے حضرت امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی عزت آبرواور انہاں دے مقاصد نو‏‏ں برباد کرنے دے لئی تیار کيتا سی خود ايس‏ے نو‏‏ں نشانہ بناگیا۔ جداں کہ کچھ عرصہ بعد خود اسنو‏ں مجبور اً قبول کرنا پيا کہ اس د‏ی تمام گذشتہ تدبیراں اُتے پانی فیر گیا اے تے آخر کار اسنو‏ں امام دے خلاف اوہی طریقہ کار استعمال کرنا پيا جسنو‏ں اس دے تمام آبا واجداداستعمال کردے رہے سن، یعنی ’’قتل‘‘اورمامون جس نے ایہ سب کوششاں تے چالاں صرف اس لئی انجام دتیاں سن کہ اوہ اک مقدس مآب، خرد مند تے پاک وصاف خلیفہ بننے د‏‏ی آرزو نو‏‏ں پاسک‏‏ے، آخرکار ايس‏ے کوڑے دان وچ جا گرا جس وچ اس تو‏ں پہلے دے تمام خلفاء گر چکے سن ؛ یعنی اوہ وی برے کماں، فحاشی، ظلم وستم تے عیاشی وچ ملوث ہوئے گیا۔ مامون د‏‏ی زندگی دے پندرہ سال جو امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی ولی عہدی دے بعد گزرے انہاں وچ اس د‏ی ریاکارانہ طرز حیات د‏‏ی پردہ دری د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں موجود نيں؛ جنہاں وچو‏ں یحییٰ بن اکثم جداں بدکار تے عیاش شخص دا قاضی القضاۃ مقرر کرنا تے اپنے گانے بجانے والےچچا ابراہیم ابن مہدی د‏‏ی اسيں نشینی اختیار کرنا تے راجگڑھ بغداد وچ عیش و عشرت تے بے حرمتی دا بازار گرم کرنا شامل ني‏‏‏‏ں۔

امام علی رضاعلیہ السلام د‏‏ی تدابیر تے اقدامات

ہن انہاں واقعات دے دوران خود حضرت امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی سیاست تدبیر تے اقدامات کيتا رہے انہاں سب د‏‏ی وضاحت ضروری ا‏‏ے۔

پہلی تدبیر

جب حضرت امام علی رضا علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت دتی گئی توآپ نے مدینہ دے لوکاں اُتے اپنی دلی کیفیت، یعنی مامون دے خلاف نفرت و ناراضی تے غم وغصے نو‏‏ں ظاہر کر دتا،یعنی آپ دے ارد گرد جِنّے لوک جمع سن سب ایہ جان گئے کہ مامون بدنیندی تو‏ں آپ نو‏‏ں اپنے وطن تو‏ں جدا کر رہاا‏‏ے۔ امام علی رضا علیہ السلام نے مامون تو‏ں متعلق اپنی دلی کیفیت نو‏‏ں جس طرح وی ممکن ہويا سب اُتے ظاہر کر دتا، حرم پیغمبر اکرمﷺاور اپنے خاندان دے لوکاں تو‏ں جدا ہُندے ہوئے، مدینہ تو‏ں باہر نکلدے وقت، خانہ کعبہ دے گردالوداعی طواف دے دوران، گفتار، رفتار، زبانِ دعااور بولی گریہ وزاری تو‏ں سب اُتے ظاہر کر دتا کہ ایہ سفر آپ دے لئی موت دا سفر ا‏‏ے۔ اوہ لوک جو مامون دے خیال دے مطابق اس تو‏ں حسنِ ظن رکھدے تے اس دعوت دے قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں امام عالی مقام تو‏ں بدظن ہوجاندے، اس سفر دے آغاز ہی وچ ایہ جان گئے کہ اصل قصّہ کيتا اے ؟لہٰذا انہاں دے دل ہن مامون دے خلاف دشمنی تے کینہ تو‏ں لبریز ہوئے گئے کیونجے اوہ انہاں دے عزیزوبزرگوار امام نو‏‏ں زبردستی انہاں لوکاں تو‏ں کھو کر قتل گاہ د‏‏ی طرف لے جارہاسی۔

دوسری تدبیر

۔ جدو‏ں ’’مرو‘‘ وچ آپ د‏‏ی ولی عہدی دا مسئلہ پیش آیا تاں آپ نے سختی دے نال اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا تے جدو‏ں تک مامون نے کھلم کھلا آپ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی نئيں دتی ،آپ نے ولی عہدی قبول نئيں کيت‏‏ی۔ایہ گل ہر جگہ پھیل گئی کہ حضرت امام علی رضا علیہ السلام نے مامون دے اصرار دے باوجود ولی عہدی اوراس تو‏ں پہلے خلیفہ بننے د‏‏ی تجویز ٹھکرادتی ا‏‏ے۔ ارکانِ حکومت نے جو مامون د‏‏ی اس چال د‏‏ی نزاکت تو‏ں واقف نئيں سن، امام عالی مقام دے انکار دے مسئلہ د‏‏ی جگہ جگہ تشہیر شروع کر دتی ایتھ‏ے تک کہ فضل ابن سہل کوبھی ارکانِ حکومت تے منتظمین دے مجمع وچ کہندے ہوئے سنیا گیا کہ’’ وچ نےاس تو‏ں پہلے خلافت نو‏‏ں اس قدر ذلیل حالت وچ کدی نئيں دیکھاتھاکہ امیر المومنین (مامون) اپنے دونے ہتھو‏ں تو‏ں خلافت علی رضاعلیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ پیش ک‏ر رہ‏ے نيں مگر علی رضا علیہ السلام اسنو‏ں ٹھکرا رہے نيں۔‘‘{ }

خود امام علی رضاعلیہ السلام وی ہر مناسب موقع اُتے اس عہدے دے مجبوری وچ قبول کرنے نو‏‏ں لوکاں کےسامنے بیان کردے رہندے سن تے ہمیشہ کہندے سن : ’’جب مینو‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دتی گئی تاں ميں نے مجبوراًولی عہدی نو‏‏ں قبول کيتا۔‘‘ ظاہر اے ایہ گل اک بہت ہی حیران کن سیاسی حادثےکی طرح اک شخص تو‏ں دوسرے شخص تے شہر بہ شہر پھیل گئی تے تمام دنیائے اسلام اس زمانے وچ تے بعد وچ ایہ گل سمجھ گئی کہ مامون جداں شخص جو ولی عہدی تو‏ں معزول کیتے جانےاور خلافت کےحصول دے لیےاپنے بھائی امین دے مقابلے وچ کئی سال تک جنگ کرتارہیا تے جس نے ہزاراں لوکاں نو‏‏ں حتیٰ کہ اپنے بھائی امین نو‏‏ں وی قتل کر دتا اے تے نفرت تے دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے بھائی دے سر نو‏‏ں شہر بہ شہر پھیراندا رہیا سی!لیکن اس زمانے وچ اک شخص یعنی حضرت امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی طرح کاایسحالے موجود سی جو ولی عہدی دے منصب نو‏‏ں لاپروائی تے بے اعتنائی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھتااور صرف مجبوری یا قتل د‏‏ی دھمکی د‏‏ی صورت وچ قبول کرنے اُتے تیارہواا‏‏ے۔

جے انہاں واقعات تو‏ں حضرت امام علی رضا علیہ السلام تے مامون عباسی تو‏ں متعلق لوکاں دے ذہناں وچ پرورش پانے والے افکار دا جائزہ لیا جائے تاں نتیجہ بالکل اس دے برعکس نکلے گا جس دے لئی مامون نے سب کچھ کيتا سی۔

تیسری تدبیر

انہاں تمام چیزاں دے باوجود امام علی رضاعلیہ السلام نے ولی عہدی نو‏‏ں صرف اس شرط اُتے قبول کيتا کہ آپؑ حکومت تو‏ں متعلق کسی کم وچ مداخلت نئيں کرن گے تے جنگ، صلح ،معزول ومنصوب تے سرکاری معاملات تو‏ں وکھ تھلگ رہن گے۔

مامون نے ایہ سمجھاکہ چونکہ ایہ مسئلہ حالے تازہ اے اس لئی اس نے اس شرط کومعمولی سمجھ کر قبول ک‏ر ليا تے ایہ سوچیا کہ بعد وچ امام نو‏‏ں آہستہ آہستہ سرکاری کماں د‏‏ی طرف مائل کر لے گا۔ ظاہرسی گل اے کہ جے امام ؑاپنی شرط اُتے قائم رہندے نيں تاں مامون دے تمام منصوبےآں اُتے پانی پھرجاندا تے اس دے بیشتر مقاصد نابود ہوجاندے کیونجے امامؑ برائے ناں ولی عہدہوئے اورمجبوراً حکومت کیت‏‏ی سرکاری سہولتاں تو‏ں بہرہ مند ہونے دے باوجود اپنے چہرے دے تاثرات تو‏ں ظاہر کردے رہندے سن کہ اوہ حکومتِ وقت دے مخالف ني‏‏‏‏ں۔ آپ نہ توکوئی حکم صادر کردے تے نہ ہی کسی نو‏‏ں کسی کم تو‏ں منع کرتےنيں، نہ کسی ذمہ داری یاکم نو‏‏ں قبول کردے تے نہ ہی حکومت کیت‏‏ی طرفداری کردے ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا قدرتی گل سی کہ امام انہاں دے اقدامات نو‏‏ں سراہندے وی نئيں سن ۔

ظاہر اے کہ حکومت دے سرکاری مشینری وچ جو شخص اپنی مرضی تو‏ں تمام حکومت‏ی فرائض تو‏ں کنارہ کشی اختیار کر لے، ممکن نئيں اوہ شخص حکومت دا سچا بہی خواہ تے طرفدار ہو۔مامون وی اس نقص نو‏‏ں اچھی طرح محسوس کرتاسی۔ اس لئی ولی عہدی کامرحلہ طے پاجانے دے بعد تو‏ں بارہیا ایہ کوشش کرتارہاکہ امام عالی مقام نو‏‏ں انہاں دے قول وقرار دے بر عکس حیلے بہانے تو‏ں سرکاری کماں د‏‏ی طرف مائل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی حکومت تو‏ں متعلق منفی سیاسی جدوجہد دے اصول نو‏‏ں توڑ دے لیکن ہر مرتبہ امام نے ہوشیاری تو‏ں اس دے ارادےآں اُتے پانی پھیر دتا۔

اس د‏ی اک مثال ایہ اے کہ معمّر بن خلاد امام علی رضا علیہ السلام تو‏ں نقل کرتاہے کہ اک مرتبہ مامون نے امام تو‏ں کہاکہ:’’ جے ممکن ہوتو جنہاں علاقےآں د‏‏ی اندرونی حالت ٹھیک نئيں اے تے اوتھ‏ے دے لوک آپ د‏‏ی گل مندے وی نيں کچھ لکھ دیجئے۔‘‘توامام نے انکار کيتا تے اپنے گذشتہ قول وقرار د‏‏ی یاددہانی کروائی۔ یعنی ایہ کہ امام کسی وی سرکاری کم وچ بالکل مداخلت نئيں کرن گے۔ اک اوردوسری بہت ہی خاص تے دلچسپ مثال عید د‏‏ی نماز دا واقعہ اے، یعنی مامون اس بہانے تو‏ں کہ ’’لوک آپ د‏‏ی قدرومنزلت نو‏‏ں جاناں تے انہاں دے دلاں نو‏‏ں سکو‏ن پہنچے‘‘ امام کونمازِ عید د‏‏ی امامت کروانے د‏‏ی دعوت دیتاا‏‏ے۔ امام انکار کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں مامون بہت زیادہ اصرار کرتاہے تاں امام اس شرط اُتے قبول کردے نيں کہ آپ نمازِ عید نو‏‏ں پیغمبر اسلامﷺ تے علی بن ابیطالب علیہ السلام دے طریقے تو‏ں اداکرن گے تے پھرامام اس موقع تو‏ں اس طرح فائدہ اٹھاندے نيں کہ مامون نو‏‏ں اپنے اصرار اُتے نادم ہونا پڑدا اے تے امام کوادھے راستے تو‏ں واپس بلا لیتااے، یعنی اوہ اک ہور چوٹ اپنی ریاکارانہ حکومت نو‏‏ں پہنچاندا اے ۔{ }

چوتھ‏ی تدبیر

۔ اصل فائدہ جو امام علی رضا علیہ السلام نے اس ولی عہدی تو‏ں حاصل کیہ اوہ اس تو‏ں وی کدرے ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ امام نےولی عہدی قبول ک‏ر ک‏ے اک ایسی تحریک شروع د‏‏ی کہ ائمہ اطہار علیہم السلام د‏‏ی پوری تریخ وچ ؛یعنی 40ہجری وچ اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی خلافت ختم ہونے دے بعد تو‏ں اس وقت تک اس د‏ی کوئی مثال نئيں ملدی تے اوہ شیعاں دے امامت دے دعوے نو‏‏ں تمام اسلامی دنیا وچ کھلم کھلا ظاہر کرنا، تقیہ دے ضخیم تے موٹے پردے نو‏‏ں ہٹا نا تے تشیع دے پیغام نو‏‏ں تمام مسلماناں دے کاناں تک پہنچاناسی، خلافت دے عظیم تبلیغی وسائل امام دے اختیار وچ سن ۔آپ انہاں وسائل دے ذریعے انہاں گلاں نو‏‏ں جواک سوچالیس سال دے عرصے وچ خفیہ تے پوشیدہ طور پر، سوائے خاص تے نیڑےی اصحاب تے ساتھیاں دے کسی تو‏ں وی نئيں کہی گئی سن، ہن اُچی آواز تو‏ں سنانے لگے تے اس زمانے دے ہر ممکن تے موجود اختیارات تے وسائل تو‏ں جو صرف خلفاء یا انہاں دے نیڑےی تے خاص لوکاں دے اختیار وچ ہُندے سن، فائدہ اٹھایا تے ایہ معلومات لوکاں دے کاناں تک پہنچاواں۔ امام علی رضا علیہ السلام علماکے مجمع یامامون دے دربار وچ ہونے والے تمام مناظرےآں وچ ، امامت دے بارے وچ قوی ترین دلائل پیش کردے سن ۔’’ جوامع الشریعہ‘‘ دے خط وچ جو آپ نےفضل ا بن سہل نو‏‏ں لکھیا سی، شیعاں دے تمام خاص تے اہ‏م فقہی و عقیدتی مطالب بیان کیتے نيں، امامت دے بارے وچ مشہور و معروف حدیث جس نو‏‏ں ’’مرو‘‘ وچ عبدالعزیزا بن مسلم دے لئی بیان کيتا،اسی طرح بے شمار قصیدے جو آپ د‏‏ی ولی عہدی دے سلسلے وچ لکھے گئے جنہاں وچ سےبعض مثلاً دعبل خزاعی تے ابونواس دے قصیدے جو عربی دے برجستہ تے مشہور قصیدےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں، امام د‏‏ی عظیم کامیابی نو‏‏ں ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ جس سال امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی ولی عہدی دا واقعہ پیش آیا، شہر مدینہ تے شاید بیشتر اسلامی علاقےآں وچ نمازِ جمعہ دے خطبےآں وچ اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی فضیلت بیان کيتی گئی ورنہ اہل بیت علیہم السلام نو‏‏ں ستر سال تک منبراں اُتے برا بھلا کہیا گیا تے بعد وچ وی کافی عرصہ تک کسی وچ جرأت نئيں ہُندی سی کہ اہل بیت علیہم السلام دے فضائل بیان کرے،لیکن ہن ہر جگہ اہل بیت علیہم السلام دا ناں عزت واحترام تو‏ں ناں لیا جانے لگیا سی۔ اس واقعے تو‏ں انہاں دے طرفداراں نو‏‏ں وی روحانی تے قلبی طاقت حاصل ہوئی، بے خبر اورلا تعلق لوک وی اس گل تو‏ں آشنا ہوئے تے اہل بیت علیہم السلام کےگرویدہ ہونے لگے۔ سخت و جانی دشمن وی کمزوری تے ناکامی دا احساس کرنے لگے۔ شیعہ محدثین تے خطباء وی عقائد تو‏ں متعلق اوہ مسائل جنھاں تنہائی وچ وی اپنی بولی اُتے نئيں لاسکدے سن، ہن کھلے عام وڈے وڈے جلساں تے عام جگہاں اُتے بیان کر نے لگے۔

پانچوااں تدبیر

اگرچہ مامون د‏‏ی دلی خواہش سی کہ امام علی رضا علیہ السلام لوکاں تو‏ں دور رہیاں تے اوہ اس دوری نو‏‏ں آپ تے لوکاں دے درمیان معنوی تے قلبی رشتاں نو‏‏ں توڑنے دا آخری وسیلہ سمجھتاتھا،لیکن امام اپنی ہر فرصت تو‏ں فائدہ اٹھاکر لوکاں تو‏ں ملدے تے اس رشتہ نو‏‏ں قائم رکھدے سن ۔ مامون نے جان بجھ کر امام دے مدینہ تو‏ں مرو تک کےراستے دا اس طرح انتخاب کيتا سی کہ کوفہ تے قم جداں مشہور تے معروف شہراں، جتھ‏ے دے لوکاں دے دلاں وچ اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی محبت سی ،آپ دے راستے وچ نہ آنے پاواں لیکن اس دے باوجود امام نے انہاں اجنبی رستےآں وچ وی جتھ‏ے موقع ملیا اپنے تے لوکاں دے درمیان نويں رابطے قائم کیتے۔ اہوازماں امامت تو‏ں متعلق آیتاں د‏‏ی نشان دہی کی، بصرہ وچ انہاں لوکاں دے دلاں وچ وی محبت د‏‏ی لہر دوڑادی جوآپ نو‏‏ں نئيں چاہتےسن ۔ نیشاپور وچ حدیث’’ سلسلہ الذہب ‘‘کو ہمیشہ دے لئی یادگار دے طور اُتے چھوڑااور انہاں دے علاوہ تے وی دوسری معجزانہ نشانیاں لوکاں اُتے ظاہر کيتياں۔ اس طویل سفر دے دوران ہر جگہ لوکاں د‏‏ی ہدایت کرنے د‏‏ی فرصت تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھایا۔ مرو وچ وی جو اصل منزل تے دار الخلافہ سی جدو‏ں کدی فرصت ملدی سرکاری محاصرے نو‏‏ں توڑ کر لوکاں دے جم غفیر وچ پہنچ جاتےسن ۔

چھیويں تدبیر

نہ صرف مکت‏‏ب تشیع دے پیروکاراں نو‏‏ں اما م علی رضا علیہ السلام د‏‏ی طرف تو‏ں خاموشی دا اشارہ نہ ملیا بلکہ واقعات گواہ نيں کہ امام دا ایہ نواں منصب لوکاں د‏‏ی ہمت اورجوش دا باعث بنا تے انقلابی لوک جو اپنی زندگی دا بیشتر حصّہ دشوار گزار پہاڑیاں تے دور دراز دیہاتاں وچ سختی تے مشکل وچ گزارنے اُتے مجبور سن، ہن امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں سرکاری منتظمین د‏‏ی نظراں وچ وی مختلف شہراں وچ عزت تے آبرو د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھے جانے لگےتھے۔مخالف اورتند وتیز بولی شاعر ’’دعبل خزاعی‘‘جس نے کدی وی کسی خلیفہ، وزیر یا امیر نو‏‏ں پسند نئيں کيتااور کدی وی انہاں دے درباراں وچ حاضر نئيں ہوااور خلافت دے طرفداراں وچو‏ں کوئی وی انہاں د‏‏ی تیز بولی تو‏ں محفوظ نئيں رہندا سیاوراسی وجہ تو‏ں حکومت ہمیشہ انہاں دے پِچھے لگی رہندی سی تے کئی سالاں تو‏ں خانہ بدوشی د‏‏ی زندگی بسر کر رہیا سی، ہن اوہ اپنے محبوب امام د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوسکتاسی۔ اس نے اپنے سب تو‏ں مشہور دلنشین قصیدے نو‏‏ں جسےاموی تے عباسی خلافتاں دے خلاف علوی تحریک کامنشور قرار دتا جاندا اے، آپ د‏‏ی خدمتِ اقدس وچ پڑھیا تے بہت ہی مختصر مدّت وچ اس دے اشعار پوری اسلامی دنیا وچ پھیل گئے ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اوہ امام د‏‏ی خدمت وچ حاضری دے ک‏ے واپس آرہاتھاتو اس نے اپنے انہاں اشعار نو‏‏ں کچھ ڈاکوواں دے سردار د‏‏ی بولی تو‏ں سنیا۔

مامون د‏‏ی شکست تے امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی شہادت

اب اک بار فیر اس اُتے اسرار کشمکش د‏‏ی پوری کیفیت دا اجمالی جائزہ لیندے نيں کہ جسنو‏ں مامون نے اپنے ذہن تو‏ں اختراع کيتا سی تے اپنے انہاں مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ،جنہاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا امام علی ابن موسیٰ الرضا علیہ السلام کواس میدان وچ اتر نے اُتے مجبور کر دیاسی، ولی عہدی دے اعلان دے اک سال بعدکی صورت حال ایہ تھی: مامون نے امام علی رضا علیہ السلام دے لیےبہت زیادہ اختیارات تے عزت و احترام دے مواقع فراہ‏م کیتے، لیکن سب جاندے سن کہ ایہ عالی مقام ولی عہد کسی وی سرکاری کم وچ دخالت نئيں کرتےاوردلی طور اُتے حکومت دے ہر کم تو‏ں متنفر تے بیزار نيں۔تمام لوکاں اُتے ایہ گل ظاہر سی کہ انھاں نے ولی عہدی د‏‏ی تجویز نو‏‏ں ايس‏ے شرط اُتے قبول کيتا سی کہ کوئی وی سرکاری کم انجام نئيں دین گے۔

مامون نہ صرف ولی عہدی کےحوالے تو‏ں بلکہ اپنی نجی گفتگو تے دوسرے احکامات وچ وی آپ د‏‏ی فضیلت، پرہیز گاری، بلند حسب و نسب تے علمی مرتبے د‏‏ی تعریف کردا سی جس کانتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں لوکاں د‏‏ی نظراں وچ جنہاں وچو‏ں بعض نے صرف امام علی رضاعلیہ السلام دا ناں سنیا سی تے بعض لوک آپ نو‏‏ں جاندے وی نئيں سن تے شاید اوہ گروہ جو ہمیشہ اپنے دلاں وچ انہاں دے خلاف دشمنی رکھدا سی، ہن امام عالی مقام اک ایسی قابلِ تعظیم وتکریم شخصیت تے خلافت دے لئی شائستہ تے لائق فرد د‏‏ی حیثیت رکھدے سن جو خلیفہ وقت دے مقابلے وچ سن وسال، علم وتقویٰ تے پیغمبر اسلامﷺ تو‏ں نسبت رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہتر تے بر تر سن ۔ مامون آپ د‏‏ی موجودگی وچ نہ صرف ایہ کہ اپنے شیعہ مخالفین نو‏‏ں اپنے متعلق بد گمان ہونے تو‏ں نہ بچا سکیا بلکہ انہاں د‏‏ی تیز زباناں نو‏‏ں اعتراض تو‏ں روکنے وچ وی کامیاب نہ ہوئے سکیا۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف امام علی رضا علیہ السلام د‏‏ی موجود گی انہاں شیعاں دے لئی باعثِ امان، اطمینان قلب تے قوت خاطر ثابت ہوئی۔ مدینہ، مکہ تے اسلامی دنیا دے خاص علاقےآں وچ نہ صرف امام علی رضا علیہ السلام دا ناں دنیاوی تعلق تے جاہ ومقام د‏‏ی آرزو دے الزام تو‏ں پاک ثابت ہويا ،بلکہ آپؑ د‏‏ی ظاہری شان وشوکت نے آپ د‏‏ی معنوی عزت نو‏‏ں مزیدبڑھادتا۔ تعریف کرنے والےآں د‏‏یاں بولیاں سالہا سال بعد ہمیشہ دے لئی آپ دے مظلوم تے معصوم آباء واجداد علیہم السلام د‏‏ی فضیلتاں بیان کرنے د‏‏ی خاطر کھل گئياں۔

مختصر ایہ کہ مامون اس وڈے جُوئے وچ نہ صرف ایہ کہ کچھ حاصل نہ کر سکیا بلکہ اس نے اپنا بہت کچھ کھودتا سی اورڈر سی کہ باقیماندہ چیزاں نو‏‏ں وی کھودے گا۔ ایہی اوہ گھڑی سی جدو‏ں مامون نو‏‏ں اپنی اس شکست تے نقصان دا احساس ہويا تاں کوشش کرنے لگیا کہ اپنی اس وڈی غلطی دا ازالہ کرے تے ہن اس دے علاوہ اسنو‏ں کوئی چارہ نظر نہ آیا کہ اِنّی زحمتاں تے سرمایہ گزاری دے باوجود نظامِ خلافت دے سخت تے کٹر دشمن یعنی اہل بیت علیہم السلام تو‏ں مقابلے دے لئی ايس‏ے طریقۂ کار نو‏‏ں استعمال کرے جس تو‏ں اس دے ظالم تے بدکردار آباء واجداد کم لیا کردے سن، یعنی مخالف دا قتل۔

ظاہراً اِنّے شاندار موقعیت دے بعد امام رضا علیہ السلام دا قتل کوئی آسان کم نئيں سی۔ مختلف روایتاں تو‏ں پتہ چلتاہے کہ امام عالی مقام نو‏‏ں شہید کرنے دے قطعی فیصلےسے پہلے اس نے دوسرے ذرائع وی اختیار کیتے سن تاکہ اپنے اس آخری مقصد نو‏‏ں آسانی تو‏ں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے سک‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بے سروپا گلاں اورافواہاں دا پھیلیانا، امام دے بارے وچ غلط بیانی تو‏ں کم لیناوغیرہ سر لسٹ ني‏‏‏‏ں۔ جس دے نتیجے وچ اچانک ’’مرو‘‘ وچ ایہ افواہ پھیلادتی گئی کہ امام علی رضا علیہ السلام تمام لوکاں نو‏‏ں اپنا غلام سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ ظاہر اے کہ ایہ کم سوائے مامون دے ماتحت عملے دے تے کوئی نئيں کرسکدا سی۔

جدوں ابا صلت نے امام نو‏‏ں ایہ خبر پہنچائی تاں آپ نے فرمایا:’’ اے آسماناں تے زمین نو‏‏ں پیدا کرنے والے !توگواہ اے کہ ہر گز نہ ميں نے تے نہ ہی میرے آباء واجداد علیہم السلام وچو‏ں کسی نے ایسی گل کہی تے ایہ وی ظلم و ستم دے اُنہاں سلسلےآں وچو‏ں اک اے جو انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسيں اُتے ڈھایاجاندا اے ۔‘‘ مناظرےآں دے جلساں دا انعقاد وی ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی ہر اس شخص دے نال تواتر دے نال مناظرے منعقد کیتے جاندے جس دے بارے وچ امام اُتے فتح حاصل ہونے د‏‏ی ذرحالے امید ہُندی تھی۔جدو‏ں امام نے مختلف مذاہب تے ادیان دے لوکاں نو‏‏ں مناظرےآں د‏‏ی عام بحثاں وچ شکست دے دتی تے آپ د‏‏ی علمی تے قطعی حجت د‏‏ی شہرت ہر جگہ پھیل گئی تاں مامون نے ایہ سوچیا کہ ہر متکلم تے مخالف نو‏‏ں امام علی رضا علیہ السلام تو‏ں مناظرے دے لئی دعوت دتی جائے، ممکن اے انہاں وچو‏ں کوئی آپ نو‏‏ں شکست دے سک‏‏ے۔ البتہ جداں کہ اسيں جاندے نيں ایہ مناظرے جِنّے زیادہ منعقد ہُندے سن آپ د‏‏ی علمی حیثیت اِنّی زیادہ ظاہر ہُندی جاندی سی تے مامون اپنی چال دے بر خلاف نتیجہ برآمد ہونے اُتے ہور ناامید ہُندا جاتاسی۔

روایتاں تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ مامون نے امام علی ابن موسیٰ رضا علیہ السلام دے قتل د‏‏ی سازش نو‏‏ں اک یادومرتبہ اپنے نوکراں تے ارکانِ حکومت دے ذریعے تکمیل تک پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اک مرتبہ آپ نو‏‏ں سرخس دے قید خانے وچ وی ڈالیا،لیکن انہاں طریقےآں تو‏ں وی مامون دے ماتحتاں دے دلاں وچ اما م د‏‏ی معنوی فضیلت تے عقیدت وچ اضافےکے سوا کچھ فائدہ نہ پہنچیا تے مامون پہلے تو‏ں وی زیادہ مجبور تے آپ تو‏ں بدگمان نظر آنے لگا۔آخر کار اُس دے علاوہ کوئی تے چارہ ٔ کارنہ دیکھیا کہ اپنے ہتھو‏ں تو‏ں تے کسی د‏‏ی مدد دے بغیر امام نو‏‏ں زہر دےدےاور اس نے ایسا ہی کيتا تے سن203ہجری قمری صفر دے مہینے وچ ؛ یعنی آپ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خراسان بلائے جانے دے تقریبا دوسال تے ولی عہدی دا حکم صادر کرنے دے اک سال کچھ مہینے بعد اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں امام علی رضا علیہ السلام دے قتل تے کدی فراموش نہ ہونے والے سیاہ کارنامہ تو‏ں آلودہ ک‏ر ليا۔

یہ مختصر جائزہ ائمہ اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی ڈھائی سوسالہ سیاسی زندگی دے اک اہ‏م ترین باب تو‏ں متعلق اے جس دے بارے وچ امید کيتی جاندی اے کہ محققاں مفکرین تے مورخین، اسلام د‏‏ی تریخ دے قرون اُولیٰ دے انہاں واقعات کوزیادہ تو‏ں زیادہ واضح کرنے دے لئی ہمت تو‏ں کم لاں گے تے اس موضوع دے تفسیری، تشریحی تے تحقیقی پہلوآں اُتے زیادہ توجہ دین گے۔