انقلاب چین 49-1925ء

1949 ء وچ ماؤ د‏‏ی قیادت وچ برپا ہونے والا چینی انقلاب، انسانی تریخ دے عظیم ترین واقعات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ 1917ء دے انقلابِ روس دے بعد، ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں صدیاں تو‏ں پسے ہوئے کروڑاں عوام نے نہ صرف نیم جاگیر دارانہ رشتاں دے جبر تے سرمایہ دارانہ استحصال تو‏ں نجات حاصل کيتی بلکہ سامراجی طوق نو‏‏ں وی اتار پھینکا۔چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت وچ محنت کشاں تے کساناں نے ناقابل تصور جرات تے بہادری د‏‏یاں مثالاں قائم کردے ہوئے پسماندگی د‏‏ی اتھاہ گہرائیاں تو‏ں نکل ک‏ے اک متحد تے جدید’’عوامی جمہوریہ چین “ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ناصرف ایہ بلکہ سوویت یونین د‏‏ی سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی تمام تر غداریاں تے ماؤ دے نظریا‏تی تذبذب تے کمزوریاں دے باوجود، چین تو‏ں سرمایہ داری دا خاتمہ تے اک مسخ شدہ مزدور ریاست دا قیام، تروتسکی دے نظریہ انقلاب مسلسل د‏‏ی درستگی دا وی ثبوت سی۔ چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی فتح نے مغربی تے امریکی سامراج نو‏‏ں لرزا کر رکھ دتا تے دنیا بھر دے محنت کشاں تے کھبے بازوکے کارکنان نو‏‏ں اک نويں شکتی بخشی۔ چین تے سوویت یونین اُتے مبنی اک متحد سوشلسٹ بلاک ناصرف سامراجی حملےآں دا بخوبی مقابلہ کرسکدا سی بلکہ ایہ عالمی سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی جانب وی اک اہ‏م قدم ثابت ہُندا مگر بدقسمتی تو‏ں ایسا نہ ہويا بلکہ سوویت تے چینی بیوروکریسی دے اپنے اپنے تنگ نظر قومی مفادات دے تحفظ د‏‏ی تگ تے دو عالمی مزدور تحریک نو‏‏ں مضبوط کرنے د‏‏ی بجائے اس وچ پھوٹ دا باعث بنی تے پوری دنیا وچ کمیونسٹ پارٹیاں بیجنگ نواز تے ماسکو نواز دھڑاں وچ بٹ گئياں۔ اپنے نظریا‏تی تے سیاسی جوہر وچ اک ہونے دے باوجود سٹالنزم تے ماؤ ازم دنیا بھر د‏‏ی مزدور تحریکاں وچ پھوٹ تے کمزور ی دا باعث بنے۔ ماؤ ازم تے اس تو‏ں نکلنے والے مسلح جدوجہد دے غیر سائنسی طریقہ کار نے بعد وچ برپا ہونے والے کئی نوآبادیات‏ی انقلابات اُتے اپنی چھاپ چھڈی۔ مگر سوویت یونین دے انہدام تے چین دے سرمایہ داری د‏‏ی جانب لانگ مارچ تے اک مسخ شدہ مزدور ریاست تو‏ں سامراجی قوت بننے تک دے سفر نے انہاں دونے رجحانات دے دیوالیہ پن نو‏‏ں آشکار کردتا اے تے ایہ اپنے منطقی انجام یعنی تریخ دے کوڑے دان دا حصہ بن چکے نيں۔ لیکن اس سب دے باوجود چینی انقلاب خطے دے محنت کشاں تے پیداواری قوتاں د‏‏ی ترقی تے بڑھوتری دے حوالے تو‏ں اک عظیم جست سی جس نے دوسری عالمی جنگ دے بعد چین نو‏‏ں سامراجی چنگل وچ جکڑی اک نیم جاگیردارانہ تے سرمایہ دارانہ ریاست تو‏ں اک جدید تے ترقی یافتہ سماج وچ تبدیل کردتا سی۔ ’چینی معجزے‘ د‏‏ی تعریفاں وچ زمین تے آسمان دے قلابے ملانے والے ناں نہاد دانشوراں تے معیشت داناں دے اس معجزے نو‏‏ں حقیقت دا روپ دینے والی منصوبہ بند معیشت دا ذکر کردے ہوئے وی اُتے جلدے نيں۔ اج دے سرمایہ دارانہ چین وچ بھکھ، غربت، بیروزگاری، استحصال، لُٹ مار غرض سرمایہ داری تو‏ں جڑی ہر لعنت بدرجہ اتم موجود ا‏‏ے۔ عالمی سرمایہ داری دے بحران دے باعث چین وچ طبقات‏ی جدوجہد اک بار فیر زور پھڑ رہی اے تے چینی محنت کش طبقہ اک لمبی نیند دے بعد انگڑائی لے رہیا ا‏‏ے۔ بگڑدی ہوئی معیشت تے چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی افسر شاہانہ آمریت د‏‏ی پورے چینی سماج اُتے آہنی جکڑ بندی، جتھ‏ے جمہوری آزادیاں نہ ہونے دے برابر نيں، اک دیوہیکل سماجی دھماکے د‏‏ی راہ ہموار ک‏ر رہ‏ے نيں جو پوری دنیا نو‏‏ں لرزا کر رکھ دے گا۔ ایداں دے وچ چینی انقلاب، اس د‏ی حاصلات، ماؤ ازم دے جنم، اس د‏ی فکری غربت وغلطیاں تے سوویت سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی غداریاں تے نتیجتاً اک مسخ شدہ مزدور ریاست دا قیام، بیجنگ - ماسکو پھوٹ تے چین د‏‏ی سرمایہ داری د‏‏ی جانب واپسی وچ بوہت سارے اہ‏م اسباق نيں جنہاں تو‏ں مارکسسٹاں د‏‏ی نويں نسل نو‏‏ں مسلح کرنا ہی اس تحریرکا مقصد ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے ء27-1925 دے پہلے چینی انقلاب، اس د‏ی ناکامی تے اس دوران سوویت بیوروکریسی د‏‏ی طبقات‏ی مفاہمت د‏‏ی غلط پالیسیاں تے اس دے خلاف تروتسکی د‏‏ی قیادت وچ لیفٹ اپوزیشن د‏‏ی جدوجہد، اک نظریا‏تی خزانہ اے جس د‏‏ی جانکاری دے بغیراج مارکس وادیاں د‏‏ی نويں نسل د‏‏ی سیاسی تعلیم وتربیت ادھوری رہے گی۔

قدیم چین تے سامراجی تسلط

انیہويں صدی دے وسط تک آندے آندے جدو‏ں عالمی سامراجی طاقتاں بالخصوص برطانیہ چین اُتے اپنی گرفت مضبوط کر رہ‏ی سن، قدیم ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر اپنے بستر مرگ اُتے سی۔ پچھلی اک صدی وچ ہونے والی کئی بغاوتاں اس قدیم نظام دے اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچ جانے دا اظہار سن۔ مگر انہاں وچو‏ں کوئی وی بغاوت بادشاہت تے اس دے نال قدیم ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر دا خاتمہ کرنے تے اس دا متبادل دینے وچ کامیاب نہ ہوسکن۔ مگر اس دوران برطانیہ تے فرانس وچ بورژوا انقلابات دے ذریعے جاگیرداری د‏‏ی جگہ سرمایہ داری لے چک‏ی سی۔ برطانیہ اک نويں سامراجی طاقت بن دے ابھر رہیا سی تے اک عالمی منڈی د‏‏ی تشکیل جاری سی۔ کئی صدیاں پوری دنیا تو‏ں وکھ تھلگ رہنے دے بعد بالآخر سرمایہ داری یورپی سنگیناں تو‏ں قدیم چین دے دروازے اُتے دستک دے رہی سی۔ تے جداں کہ مارکس نے لکھیا سی کہ چین د‏‏ی شمولیت دے نال ہی اک عالمی سرمایہ دارانہ منڈی د‏‏ی تخلیق ہوسک‏‏ے گی۔ مارکس لکھدا اے کہ:

”بورژوا سماج دا مخصوص فریضہ عالمی منڈی د‏‏ی تشکیل ا‏‏ے۔۔۔کیونجے دنیا گول اے ،اس لئی ایويں معلوم ہُندا اے کہ ایہ (عمل) کیلیفورنیا تے آسٹریلیا د‏‏ی نو آبادکاری تے چین تے جاپان د‏‏ی (منڈی) کھلنے تو‏ں ہی مکمل ہوئے گا۔“

مگر چین وچ سرمایہ داری د‏‏ی آمد تے سرمایہ دارانہ رشتاں د‏‏ی چینی سماج وچ سرایت دا سفر کوئی سیدھی لکیر وچ طے نئيں ہويا بلکہ ایہ انتہائی اُتے پیچ تے تکلیف دہ سی۔ افیمی جنگاں (42-1839ء تے 60-1856ء) وچ چینی فوج د‏‏ی شکست دے بعد سامراجی مداخلت دے اک نويں دورکا آغاز ہويا جس نے چینی سماج نو‏‏ں عالمی منڈی دے نال جوڑ دتا۔اس جنگ دے نتیجے وچ جتھ‏ے برطانوی سامراج نے اپنی مرضی دے معاہدے کیتے اوتھے افیم د‏‏ی تجارت تے اس وچ ملوث چینی بادشاہ دے افسراں نو‏‏ں رشوت اورلُٹ مار دا گھن لگ گیا۔ برطانوی سامراج نے ہندوستان وچ کاشت ہونے والی افیم د‏‏ی تجارت تو‏ں چینی منڈی اُتے اپنا تسلط مضبوط کيتا۔ برطانوی توپاں دے بلبوندے اُتے سرمایہ داری د‏‏ی چینی سماج وچ اس دھماکہ خیز آمد نے چنگ بادشاہت دے حتمی زوال د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی جو کہ بعد وچ 1911ء نو‏‏ں اپنے انجام نو‏‏ں پہنچی۔ برطانوی سامراج نے جتھ‏ے اک طرف تجارت تے فوجی طاقت د‏‏ی بنا اُتے خوب لُٹ مار د‏‏ی تے قدیم چینی سماج نو‏‏ں تاراج ک‏ر ک‏ے رکھ دتا اوتھے اس نے چین وچ سرمایہ داری جو کہ اک نواں تے جدید نظام سی، د‏‏ی وی بنیاداں رکھن۔ اس حوالے تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرح چین وچ وی سامراج دا دوہرا کردار سی جس د‏‏ی مارکس نے 1857ء د‏‏ی بغاوت ہند دے دوران نیویارک ٹریبیون وچ لکھے گئے مضامین وچ وضاحت کيتی سی۔ اس شرمناک شکست تو‏ں بادشاہت دے خلاف نفرت نو‏‏ں ہور ہويا ملی۔ بعد وچ، ”تائی پنگ بغاوت“ نے رہی سہی کسر وی پوری کردتی تے بادشاہت نو‏‏ں لرزا کر رکھ دتا، جدو‏ں پورے چین دے طول تے عرض وچ لکھاں مفلس کسان تے نیم پرولتاریہ بادشاہت دے خلاف میدان وچ اتر آئے۔اس بغاوت بالخصوص اس دے طبقات‏ی مطالبات (زمیناں اُتے قبضے، نجی تجارت اُتے پابندی وغیرہ) د‏‏ی بنیاد وی برطانوی تجارت دے چینی سماج اُتے پڑنے والے تباہ کن اثرات سن ۔ لکھاں میل دور برطانوی تے یورپی منڈیاں تو‏ں چین پہنچنے والی سستی اشیانے ہزاراں سالاں تو‏ں قائم چینی سماج دا تانا بانا بکھیر کر رکھ دتا سی۔ چینی کسان اپنی پیداوا‏‏ر انتہائی سستے داماں بیچنے جدو‏ں کہ در آمد شدہ اشیا انتہائی مہنگے داماں خریدنے اُتے مجبور سن ۔

”افیون دے عام استعمال دا نتیجہ دولت د‏‏ی دیہاتاں تو‏ں قصبات نو‏‏ں منتقلی تے اندرونی منڈی دے خطرنا‏‏ک حد تک سکڑنے د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔ملکی منڈی تو‏ں اخراج دے نتیجے وچ چاندی د‏‏ی قلت د‏‏ی وجہ تو‏ں عام استعمال ہونے والی تانبے د‏‏ی کرنسی د‏‏ی قدر 20 تو‏ں 30 فیصد گرگئی تے روز مرہ دے اخراجات وچ کئی گنیاوادھا ہوگیا۔ککولو‏‏ں بنی مصنوعات تے ہور غیر ملکی اشیا نے چینی دستکاری نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا، خاص طور اُتے جنوبی صوبےآں وچ ۔۔۔ان صنعتاں دے ختم ہونے دا مجموعی نتیجہ وڈے پیمانے اُتے مفلسی د‏‏ی صورت وچ نکلیا تے آبادی دا اک وڈا حصہ خانہ بدوش بن گیا۔“

جتھ‏ے اک طرف ناں نہاد ترقی پسند جمہوری برطانیہ نے افیون دا زہر بیچ کر چینی سماج نو‏‏ں تاراج کيتا تے مستقب‏‏ل دے چینی انقلاب دے سپاہیاں نو‏‏ں جنم دتا اوتھے سرمایہ دارانہ منڈی د‏‏ی حرکیات دے تحت قدیم زرعی اشرافیہ دے جبر واستحصال نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں ہور مضبوط تے گہرا کرنے دا موجب بنا۔اس دے بعد امریکا تے فرانس د‏‏ی وی چین وچ سامراجی مداخلت وچ وادھا ہويا۔

”ان تاجراں تے سرکاری اہلکاراں وچو‏ں اک نويں طبقے دا جنم ہويا، اک گماشتہ طبقے دا جو کہ چینی منڈی وچ بیرونی سرمایے دا دلال سی۔۔۔معیشت تو‏ں جڑے کلیدی عہدےآں اُتے بیرونی(اہلکاراں کے) قبضے نے مقامی تے آزاد سرمایہ دارانہ ترقی دے رستے وچ دیوار حائل کردتی۔ انہاں چینی تاجراں تے اہلکاراں د‏‏ی اکٹھی کيتی گئی دولت کسی سرمایہ دارانہ صنعت وچ لگنے د‏‏ی بجائے واپس زمین (کی خرید تے فروخت) وچ خرچ ہونے لگی۔ زرعی اشرافیہ نال تعلق رکھنے والے انہاں بیشتر افراد نے اس عمل دا آغاز کيتا تے اپنی دولت نو‏‏ں اپنی خاندانی جاگیراں نو‏‏ں توسیع دینے دے لئی استعمال کيتا۔ اس نے واضح طور اُتے وڈی وڈی جاگیراں د‏‏ی بڑھوتری تے چھوٹے زمینداراں دے اپنی زمین تو‏ں ہتھ دھونے دے عمل نو‏‏ں مہمیز دی۔۔۔منافعاں تو‏ں ناصرف ہور زمیناں بلکہ بلند شرح سود اُتے کساناں کوقرضے دئیے گئے، جو کہ ہر گزردے دن دے نال ڈگدی آمدن تے بڑھدے اخراجات تے محصولات دے باعث قرضے لینے اُتے مجبور سن ۔۔۔کسان تبدیلی دے نال خود نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے تو‏ں قاصر سی۔ بلکہ اس دے ہتھو‏ں برباد ہوگیا۔۔۔۔اپنی زمین تو‏ں ہتھ دھو کر اوہ کھیت مزدور بن گیا۔۔۔ایہ (زمیندار اشرافیہ) طبقہ، جو کہ زمین دے نال جڑی تمام تر عدم مساوات نو‏‏ں ہر صورت قائم رکھنا چاہندا سی تے اس تو‏ں منافع بٹوردا سی، غیر ملکی نفوذ تے کنٹرول دا بنیادی اوزار بنا۔“

یاں، ایہ نواں طبقہ اپنے جنم تو‏ں ہی رجعتی تے بیرونی سرمایے اُتے انحصار کردا سی تے کسی قسم دا ترقی پسند کردار ادا کرنے تو‏ں قاصر سی۔ 1880ء د‏‏ی دہائی وچ سامراجی آشیرباد وچ ہی انہاں انفرادی سرمایہ داراں نے شنگھائی، ووہان، گوانگ ڈونگ تے ہور شہراں وچ کپڑ‏ے، کاغذ، ماچس تے ریشم د‏‏ی صنعتاں لگانا شروع کيتياں مگر ایہ عمل ہر حوالے تو‏ں بیرونی سرمائے د‏‏ی مرہون منت سی۔ریل تے ڈاک دے جدید نظام د‏‏ی آمد دے نال ہی چین وچ سرمایہ داری دا باقاعدہ آغاز ہوئے چکيا سی۔

تائی پنگ بغاوت د‏‏ی شکست دے بعد چین کسی بورژوا انقلاب دے بغیر ہی عالمی منڈی دا حصہ تاں بن گیا مگر ایہ سوال اپنی جگہ موجود رہیا کہ یورپ د‏‏ی طرح جدید تے جمہوری چین دے قیام دے لئی کون اس گلی سڑی بادشاہت دا خاتمہ کردے ہوئے بورژوا انقلاب دے فرائض پورے کردے ہوئے اس د‏ی جگہ لے گا؟

بادشاہت دا خاتمہ تے 1911ء دا بورژوا انقلاب

ویہويں صدی دے آغاز تو‏ں ہی چینی سماج وچ پرانے نظام نال نفرت تے تبدیلی د‏‏ی خواہش اپنی انتہاواں نو‏‏ں چھو رہی سی۔ اس وقت چین اُتے اک بادشاہت مسلط سی اورچنگ شاہی خاندان اقتدار اُتے قابض سی۔بادشاہت نال نفرت ودھدی چلی جارہی سی تے عوام اس تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنا چاہندے سن ۔اُتے تو‏ں مسلط کيتے گئے بورژوا رشتاں دا استحصال،نیم جاگیردارانہ اشرافیہ دا جبر تے اس اُتے سامراجی محکومی تے لُٹ مار چینی سماج نو‏‏ں تاراج ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایداں دے وچ ناصرف کساناں تے شہری مزدوراں بلکہ انٹیلی جنشیہ وچ وی اس پورے نظام دے خلاف نفرت نقطہ ابال نو‏‏ں پہنچ چک‏ی سی۔ خاص طور اُتے نوجواناں د‏‏ی پرت وچ چین نو‏‏ں اک جدید تے ترقی یافتہ ریاست بنانے دے حوالے تو‏ں گرماگرم تے پرجوش بحثاں عام سن۔ آغاز وچ ایہ خیال راسخ سی کہ موجودہ چینی ریاست وچ ہی اصلاحات کرکے برطانیہ یا امریکا د‏‏ی طرز اُتے اک آئینی بادشاہت یا پارلیمانی جمہوریت وچ تبدیل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ مگر وقت دے نال نال ایہ واضح ہُندا گیا کہ موجودہ ریاست د‏‏ی اصلاح ناممکن اے جو کہ کسی طور اپنی طاقت تے مراعات چھڈنے اُتے راضی نئيں ہوئے گی۔ ايس‏ے اثنا وچ کئی انقلابی تنظیماں تے جریدے ابھرے۔ اس حوالے تو‏ں چین دے جنوبی تے مشرقی حصےآں وچ خاص طور اُتے گرماگرمی سی جنہاں دا مرکز کنٹن (موجودہ گوانگ ژو) تے شنگھائی سن ۔ انہاں وچو‏ں کم وبیش ہر تنظیم دا مقصد چنگ بادشاہت نو‏‏ں اکھاڑ سُٹ کر اک جمہوریہ دا قیام سی۔ پر، اس عرصے وچ مارکسی یا سوشلسٹ نظریات حالے چینی سماج وچ کوئی خاطر خواہ جگہ بنانے وچ کامیاب نئيں ہوئے سن ۔ ایداں دے وچ ویہويں صدی د‏‏ی پہلی دہائی وچ ، دو شخصیتاں تے انہاں د‏‏ی تنظیماں تے جریدے ابھر کر سامنے آئے جنہاں وچو‏ں اک سن یات سین تے اس د‏ی تنظیم تونگ منگ ہوئی (جو بعد وچ کومنٹانگ دے ناں تو‏ں جانی جانے لگی) سی تے دوسری، چین دو زیااور اس دے Anhui Common Speech Journal تے New Youth نامی جریدے سن ۔

1905ء تو‏ں 1912ء دے درمیان، سن نے چنگ بادشاہت نو‏‏ں فوجی قوت دے ذریعے اکھاڑ پھینکنے دے لئی اک سیاسی تحریک نو‏‏ں فروغ دتا۔ اس دوران قومی جدوجہد نو‏‏ں مضبوط تے توانا کرنے دے لئی، سن نے کئی چھوٹی وڈی تنظیماں نو‏‏ں اک پارٹی وچ اکٹھا کردتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سن د‏‏ی شہرت تے اثرورسوخ وچ وادھا ہويا۔سن دا مقصد چین وچ اک بورژوا جمہوری انقلاب کردے ہوئے اک جدید جمہوری چین د‏‏ی تعمیر سی۔ اس مقصد دے لئی ویہويں صدی د‏‏ی پہلی دہائی وچ ، سن د‏‏ی قیادت وچ بادشاہت دے خلاف پنج بغاوتاں ہوئیاں مگر کوئی وی کامیاب نہ ہوسکی۔مگر 1911ء وچ کنٹن بغاوت د‏‏ی ناکامی دے بعد، بالآخر ہوبے صوبے وچ سپاہیاں نے بغاوت کردتی تے جمہوریہ دے قیام دا باضابطہ اعلان کردتا۔ تریخ وچ اس کو’’شن ہائی انقلاب“ یا پہلا چینی انقلاب وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

گوکہ اس بغاوت دے نتیجے وچ کوئی عوامی ردعمل سامنے نہ آیا نہ ہی اس وچ عوام د‏‏ی شمولیت سی مگر بادشاہت تے موجودہ حکومت اس قدر گل سڑ چکے سن کہ انہاں نو‏‏ں اشرافیہ تو‏ں وی حمایت میسر نہ آسکيتی۔ بادشاہ نے اقتدار چھڈنے دا اعلان کردتا تے جمہوریہ دا قیام عمل وچ آیا۔بادشاہت دے خاتمے دے نال ہی، نان جنگ وچ سن دے حمایتیاں نے قومی اسمبلی تشکیل دینے دے نال نال سن نو‏‏ں نويں جمہوریہ دا صدر چن لیا۔

سن سیاسی طور پراک پیٹی بورژوا ریڈیکل سی جس دے نزدیک سوشلزم اک واضح سیاسی تے معاشی نظام د‏‏ی بجائے اک مبہم سا عوامی بہتری دا کوئی ذریعہ سی۔ اس دا سب تو‏ں وڈا ثبوت سن دے مشہور زمانہ ”تین اصول“ نيں جنہاں وچ چین نو‏‏ں سامراجی چنگل تو‏ں نجات دلانے دے لئی طبقات‏ی جدوجہد دا ذکر ہی نئيں تے اس د‏ی بجائے ’عوام‘ دا ذکر کيتا گیا اے، جداں چین وچ نہ کوئی طبقات‏ی تفریق وجود رکھدی سی تے نہ ہی مختلف طبقات دے متضاد تے ناقابل مصالحت مفادات سن ۔

سن د‏‏ی انہاں نظریا‏تی کمزوریاں دا اظہار آنے والے واقعات وچ ہويا۔بجائے اس دے کہ سن حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی اک ریڈیکل سیاسی تے سماجی پروگرام اُتے ملک دے طول تے عرض وچ عوام نو‏‏ں متحرک کردا، سن نے پرانی بادشاہت دے وزیر اعظم دے نال ڈیل کر لئی تاکہ بادشاہ د‏‏ی بے دخلی نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔ اس دے بدلے وچ کئی شرمناک مراعات دینے دا وعدہ کيتا گیا۔

چین دا ایہ انقلاب، چینی سماج وچ سلگدے کسی اک مسئلے نو‏‏ں وی حل کرنے وچ قاصر رہیا تے کسی بنیادی تبدیلی د‏‏ی بجائے صرف چہراں د‏‏ی تبدیلی ثابت ہويا۔انقلاب فرانس د‏‏ی طرح جس نے شہری نیم پرولتاریہ پرتاں اورکساناں د‏‏ی حمایت تے عملی شرکت دے نال جاگیرداری نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکتے ہوئے اک نويں ترقی پسند نظام سرمایہ داری د‏‏ی راہ ہموار کی، اس دے بالکل برعکس شن ہائی انقلاب وچ عوام د‏‏ی شرکت نہ ہونے دے برابر سی، گو کہ پرانی بادشاہت نال نفرت د‏‏ی وجہ تو‏ں انقلاب دے لئی عوام د‏‏ی ہمددریاں موجود سن، تے بنیادی طور اُتے پربادشاہت تو‏ں خائف مقامی اشرافیہ، فوجی تے سول افسران دے بلبوندے اُتے انقلاب کيتا گیا۔ انقلاب د‏‏ی قیادت رائج الوقت سرمایہ دارانہ نظام تے ماضی د‏‏ی تمام تر باقیات دے خلاف کوئی فیصلہ کن اقدام کرنے تو‏ں قاصر سی کیونجے اس د‏ی قیادت اوہی اشرافیہ تے بیوروکریسی کر رہ‏ی سی جنہاں دے اسٹیٹس نو‏‏ں دے نال مفادات جڑے سن ۔

نتیجتاً اقتدار اُتے قبضے د‏‏ی لڑائی دے دوران پھوٹ پئی تے بادشاہت نو‏‏ں دوبارہ بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ دوسری جانب، نوزائیدہ جمہوری حکومت وی ٹُٹ پھوٹ تے آپسی لڑائیاں دا شکار سی کیونجے اس د‏ی حمایت دے لئی کوئی مضبوط تے آزاد قومی بورژوازی ہی موجود نہ سی۔ گو کہ بادشاہت دا خاتمہ اک ترقی پسند قدم سی مگر شن ہائی انقلاب تے اسنو‏ں برپا کرنے والی پارٹی کومنٹانگ کوئی اک وی جمہوری فریضہ سر انجام دینے وچ مکمل طور اُتے ناکا‏م ثابت ہوئی۔ قومی آزادی، قومی وحدت، ریڈیکل زرعی اصلاحات، جدیدانفرا سٹرکچر د‏‏ی تعمیر تے سامراجی تسلط تو‏ں چھٹکارے سمیت کوئی اک مسئلہ وی حل نہ ہوسکا۔ اس انقلاب د‏‏ی نااہلی نے ناں نہاد قومی بورژوازی د‏‏ی کمزوری نو‏‏ں مکمل طور اُتے عیاں کردتا۔رد انقلابی قوتاں دے نال ڈیل دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ سن د‏‏ی پارٹی کومنٹانگ نو‏‏ں غیر قانونی قرار دے دتا گیااور سن نو‏‏ں جاپان جلا وطن ہونا پيا۔ پوراچین جاگیرداراں تے وار لارڈز وچ منقسم ہوگیا۔ خانہ جنگیاں نے دیہاتاں وچ محرومی تے ذلت وچ ہور وادھا کردتا۔

اس شکست دے چینی نوجواناں بالخصوص نوزائیدہ پرولتاریہ اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ پہلی عالمی جنگ دے خاتمے تے سامراجی بندر ونڈ نے سامراج تو‏ں وابستہ رہی سہی امیداں اُتے وی پانی پھیر دتا جس دے نتیجے وچ ’’4مئی د‏‏ی تحریک“ دا جنم ہويا۔ مگر ایہ بدنظمی تے انتشار 1949ء دے انقلاب تک جاری رہیا تے ایويں جمہوری انقلاب دے فرائض د‏‏ی تکمیل وی محنت کش طبقے دے کندھےآں اُتے آن پئی جس دے پوٹینشل دا اظہار دوسرے چینی انقلاب وچ ہويا۔

پہلی عالمی جنگ تے مزدورتحریک دا احیا

جتھ‏ے نظریا‏تی تے فکری محاذ اُتے چن چینی سماج نو‏‏ں اس دلدل تو‏ں نکالنے دے لئی سرگرداں سی اوتھے دوسری طرف شنگھائی، ووہان، کنٹن، گوانگ ڈونگ، گوانگ ژو تے ہور وڈے شہراں د‏‏ی صنعتاں وچ مستقب‏‏ل دے چینی انقلاب دا اوزار تیار ہوئے رہیا سی۔ ویہويں صدی دے آغاز اُتے چینی سماج وچ اک تاریخی تبدیلی رونما ہوئے رہی سی۔ اک نیا، ترقی پسند تے انقلابی طبقہ چینی صنعتاں وچ پروان چڑھ رہاتھا۔ سامراجی تسلط دے زیر اثر ہونے والی ایہ صنعتی ترقی اپنے اندر بوہت سارے تضادات لئی ہوئے سی۔ مثال دے طور اُتے پہلی چین -جاپان جنگ دے بعد سٹریٹجک اہمیت دے پیش نظر چین وچ تیزی تو‏ں ریل بچھائی گئی مگر 1925ء تک آندے آندے چین جداں لکھاں مربع کلومیٹر اُتے پھیلے اک وسیع تے عریض خطے وچ ریل د‏‏ی پٹری د‏‏ی کل لمبائی محض 12ہزار کلومیٹر سی تے اس دا وی بیشتر حصہ مشرقی صوبےآں وچ سی۔ ايس‏ے طرح، یورپ تو‏ں آنے والی سستی مصنوعات د‏‏ی بھرمار نے پینڈو آبادی د‏‏ی اک وڈی اکثریت نو‏‏ں دربدر د‏‏ی ٹھوکرن کھانے اُتے مجبور کردتا سی جنہاں دا ہن صنعتاں وچ استحصال کيتا جاسکدا سی۔ جتھ‏ے اک طرف، سامراجی تسلط وچ ہونے والی اس سرمایہ دارانہ ترقی نے قدیم سماجی رشتاں نو‏‏ں مسخ کردے ہوئے انہاں نو‏ں تے وی زیادہ ناقابل برداشت بنا دیااوتھے دوسری طرف چینی سماج نو‏‏ں عالمی منڈی تو‏ں وی جوڑ دتا۔ پینڈو آبادی دے اپنی زمین تو‏ں ہتھ دھو بیٹھ کر خانہ بدوشی تے شہراں د‏‏ی جانب آمد نے سستی محنت وی فراہ‏م د‏‏ی جنہاں کاا ب صنعتاں وچ استحصال کيتا جاسکدا سی۔ اک طرف زرعی پیداوا‏‏ر وچ وڈی کمی ہوئی تاں دوسری جانب جدید تکنیک تو‏ں لیس صنعتاں دے لگنے تو‏ں وڈے شہراں جداں شنگھائی وچ محنت کش طبقے د‏‏ی بڑھوتری وی ہوئی۔ 1905ء دے بعد چینی شہراں دے حجم وچ تیز ترین وادھا دیکھنے وچ آیا۔ 1919ء تک شنگھائی د‏‏ی آبادی 19 لکھ تک جا پہنچی۔ 23-1919ء محض چار سالاں وچ بیجنگ کيت‏ی آبادی 6 لکھ تو‏ں ودھ ک‏ے دس لکھ تو‏ں تجاوز کر گئی۔ ايس‏ے مظہر نو‏‏ں تروتسکی ”مشترکہ تے ناہموار ترقی“ دا ناں دیندا ا‏‏ے۔ تے ایہی نو آبادیات‏ی ملکاں وچ سامراج دا دوہرا کردار سی۔

پہلی عالمی جنگ دے دوران چینی صنعت تے اس دے نال نال اک نوزائیدہ محنت کش طبقے د‏‏ی تیز ترین بڑھوتری ہوئی۔ جدید تکنیک تو‏ں لیس فیکٹریاں، ملیاں تے شپ یارڈ شنگھائی تے کنٹن جداں وڈے شہراں وچ ابھراں جنہاں د‏‏ی بھاری اکثریت عالمی سرمائے دے فرنٹ مین دا کردار ادا کرنے والے چینی سرمایہ داراں د‏‏ی ملکیت سی۔ اس دوران شنگھائی مشرق بعید د‏‏ی اہ‏م ترین بندرگاہ بن گیا۔ ايس‏ے اثنا وچ چین وچ صنعتی مزدورں د‏‏ی تعداد وچ وی تیز ترین وادھا ہويا جو کہ 1916ء وچ 10 لکھ تو‏ں ودھ ک‏ے 1922ء تک 20 لکھ تک جا پہنچی۔ جدو‏ں کہ 20 لکھ ہور شعبےآں دے مزدور وی سن جنہاں وچ کان کن،ریل مزدور تے بحری جہازاں دے مزدور نمایاں سن ۔ اس ترقی د‏‏ی اک ہور اہ‏م خاصیت اس محنت کش طبقے دا وڈے شہراں تے بالخصوص وڈی وڈی فیکٹریاں تے صنعتاں وچ مرتکز ہونا سی۔مثال دے طور پر، 1923ء وچ شنگھائی د‏‏ی 57 فیکٹریاں وچ 5 سو تو‏ں 1 ہزار تک مزدور کم کردے سن ۔ ايس‏ے طرح، 1927ء تک صرف شنگھائی وچ کم کرنے والے صنعتی مزدوراں د‏‏ی تعداد لگ بھگ تن لکھ ہوچک‏ی سی۔ ہور برآں، لگ بھگ 8 لکھ چینی مزدور ایسی صنعتاں وچ مرتکز سن جنہاں د‏‏ی فی فیکٹری ور ک فورس 500 تو‏ں ودھ سی۔ مگر ایہ سامراجی سرمایہ داری اپنے نال بدترین استحصال وی لے ک‏ے آئی جنہاں وچ محنت کشاں نو‏‏ں کسی وی قسم دے حقوق حاصل نہ سن ۔ بالغ محنت کشاں دے لئی کم دے اوقات کار بارہ تو‏ں چودہ گھینٹے سن مگرکئی صنعتاں ایسی سن جتھ‏ے اٹھارہ اٹھارہ گھینٹے وی کم لیا جاندا سی۔ ايس‏ے طرح شنگھائی دے صنعتی مزدوراں کوکھ بھگ نصف خواتین محنت کشاں اُتے مشتمل سی جنہاں دا مرداں تو‏ں وی زیادہ استحصال کيتا جاندا سی تے انہاں نو‏‏ں انتہائی غیر انسانی حالات وچ کم کرنے اُتے مجبور کيتا جاندا سی۔ اجرتاں وچ تفاوت دے نال نال انہاں محنت کشاں دا جنسی استحصال وی عام سی۔ جدو‏ں کہ ايس‏ے دوران شنگھائی وچ طبقات‏ی تفاوت وی واضح نظر آندا سی۔ اک طرف غربت دا سمندر سی تاں دوسری جانب انہاں محنت کشاں دے استحصال تو‏ں منافعے کمانے والے سرمایہ داراں، بینکاراں، تے افسران دے لئی ہر آسائش موجود سی۔ ایہ طبقات‏ی تفاوت تے استحصال اس نوزائیدہ مگر مضبوط تے مرتکز محنت کش طبقے دے شعور اُتے گہرے اثرات مرتب کر رہیا سی۔ آئزک ”چینی انقلاب دے المیے“ وچ لکھدا اے کہ:

”1916ء دے اختتام تک چین وچ صنعتی مزدورں د‏‏ی تعداد دس لکھ تک پہنچ چک‏ی سی تے جو 1922ء تک دگنی ہوچک‏ی سی۔ دولکھ چینی محنت کشاں د‏‏ی اک فوج نو‏‏ں جنگ دے دوران یورپ بھیجیا گیا۔ انہاں وچو‏ں کئی محنت کشاں نے لکھنا پڑھنا سکھیا تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے اوہ یورپی محنت کشاں دے نال تعلق وچ آئے تے یورپ دے بلند معیار زندگی تو‏ں روشناس ہوئے۔ اوہ نويں خیالات دے نال واپس آئے کہ کس طرح جدوجہد تو‏ں حالات نو‏‏ں بہتر بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔۔۔ان محنت کشاں نے نويں مزدور تنظیماں د‏‏ی تخلیق وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جنہاں وچ انہاں نے مضبوط تے پرجوش مراکز بنائے۔۔۔1919ء وچ ایہ شنگھائی تے ہور شہراں وچ ہونے والی ہڑتالاں ہی سن جنہاں نے حکومت نو‏‏ں پیکنگ وچ گرفتار طلبہ نو‏‏ں رہیا کرنے تے قابل نفرت سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں مستعفی ہونے اُتے مجبور کيتا۔“

اس تمام تر استحصال دے دوران چین د‏‏ی مزدور تحریک وی منظم ہوئے رہی سی۔ کنٹن وچ یکم تو‏ں 6 مئی 1922ء وچ چینی محنت کشاں د‏‏ی پہلی کانگریس منعقد ہوئی۔اس کانفرنس وچ 200 یونیناں دے 160 مندوبین شریک سن جو تن لکھ محنت کشاں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔اس کانفرنس وچ اٹھ گھینٹے دے اوقات کار، ہڑتالیاں د‏‏ی باہمی امداد، اک مستقل ملکی تنظیم تے صنعتی یونیناں دے لئی پالیسی سازی دے حق وچ قرارداداں منظور کيتیاں گئیاں۔اس کانفرنس دے بعد چائیہور نیشنل لیبر فیڈریشن دا قیام عمل وچ آیا۔ مئی 1925ء وچ دوسری ملکی سطح د‏‏ی لیبر کانفرنس دا انعقاد کيتا گیا جس وچ 285 مندوبین نے شرکت کيتی جو ساڈھے چار لکھ محنت کشاں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔اس کانفرنس وچ فیصلہ کيتا گیا کہ اس فیڈریشن نو‏‏ں ماسکو د‏‏ی سرخ انٹرنیشنل لیبر یونینز (RILU) دے نال منسلک کيتا جائے گا۔

1922 ء تو‏ں پہلے مزدور تحریک مختلف تحریکاں تے ہڑتالاں دے ذریعے پھیل رہی سی۔ بوہت سارے چینی سرمایہ دار بیرونی سرمایہ داراں د‏‏ی فیکٹریاں وچ ہونے والی ہڑتالاں د‏‏ی مدد کردے سن تاکہ انہاں دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے کاروبار اُتے اپنا تسلط حاوی کر سکن۔ لیکن 1922ء تک خود چینی سرمایہ داراں د‏‏ی فیکٹریاں وچ وی ہڑتالاں دا سلسلہ شروع ہوئے چکيا تھاجس دے خلاف مقامی سرمایہ داراں تے حکومت دا رویہ ہن سخت سی۔اکتوبر 1922ء وچ تان شینگ دے کان کناں د‏‏ی ہڑتال نو‏‏ں توڑنے دے لئی حکومت نے پولیس تے فوج دا وی استعمال کيتا۔اس دے علاوہ ریلوے، شپنگ تے ہور شعبےآں وچ وڈی ہڑتالاں ہونا شروع ہوئے گئياں سن۔لیکن چین وچ محنت کش طبقے د‏‏ی تحریک دے ابھار دا آغاز 4 مئی 1919ء د‏‏ی تحریک تو‏ں ہويا سی جو چین د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م موڑ د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ ایہ تحریک طبقات‏ی توازن وچ واضح تبدیلی تے محنت کش طبقے د‏‏ی طاقت دا پہلا اظہار سی۔

پہلی عالمی جنگ دے اختتام اُتے ورسائی معاہدے دے تحت ہونے والی سامراجی بندر ونڈ نے ناصرف چینی حکمران طبقے دے خصی پن نو‏‏ں ہور عیاں کردتا بلکہ نال ہی سامراج دے حوالے تو‏ں موجود تمام تر خوش فہمیاں نو‏‏ں اڑا کر رکھ دتا۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ شین ٹونگ د‏‏ی جاپان نو‏‏ں حوالگی دا اعلان اونٹھ د‏‏ی کمر اُتے آخری تنکا ثابت ہويا تے ملک گیر مظاہرے پھوٹ پئے۔ 4 مئی 1919ء نو‏‏ں مختلف یونیورسٹیاں دے لگ بھگ پنج ہزار طلبہ پیکنگ د‏‏ی سڑکاں اُتے نکل آئے تے سامراج دے دلال کئی وزیراں د‏‏ی رہائش گاہاں اُتے حملہ کردتا۔ کئی طلبہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔جاپانی اشیا دے بائیکاٹ دے نال نال طلبہ دا مطالبہ سی کہ اس سامراجی بندر ونڈ وچ ملوث اہلکاراں نو‏‏ں سزا دتی جائے۔ اگلے روز پورے پیکنگ دے طلبہ ہڑتال اُتے چلے گئے تے ایہ مظاہرے چین دے دوسرے حصےآں وچ وی پھیل گئے۔ دیکھدے ہی دیکھدے کئی فیکٹریاں دے مزدور طلبہ دے نال یکجہت‏ی وچ ہڑتال اُتے چلے گئے۔ محنت کش طبقے د‏‏ی اس تحریک وچ شمولیت نے صورتحال نو‏‏ں تبدیل کرکے رکھ دتا۔ شنگھائی دے مزدوراں د‏‏ی ہڑتال خاص طور اُتے قابل ذکر اے جنہاں نے طلبہ دے نال اظہار یکجہت‏ی دے لئی اعلامیہ جاری کيتا تے گرفتار طلبہ د‏‏ی فوری رہائی دا مطالبہ کيتا۔ بالآخر حکومت نو‏‏ں گھٹنے ٹیکنے پئے تے ناصرف گرفتار طلبہ نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا بلکہ انہاں افسران نو‏‏ں وی برخاست کردتا گیا جو اس معاہدے وچ شامل سن ۔ ایہ محنت کش طبقے د‏‏ی چین دے سیاسی منظر نامے اُتے پہلی آمد تے اپنی قوت دا اولین اظہار سی۔

اس دوران 1911ء دے انقلابیاں د‏‏ی پارٹی کومنٹانگ اپنی متروکیت دے باعث کوئی واضح کردار ادا کرنے تو‏ں قاصر سی۔ اس دے ”دائیں“ بازو تو‏ں وابستہ افراد مختلف علاقائی جنگی سرداراں دے رحم تے کرم اُتے سن جدو‏ں کہ سن یاٹ سین حالے وی سیاسی طریقہ کار د‏‏ی بجائے عسکری طریقہ کار دے ذریعے مختلف علاقائی سرداراں دے نال مل ک‏ے انقلاب د‏‏ی کوشش وچ مصروف سی۔ اس نے ’’تین عوامی اصولوں‘‘ د‏‏ی پالیسی دتی جو درپیش سماجی ومعاشی مسائل دا واضح حل دینے د‏‏ی بجائے متذبذب نقطہ نظرکا اظہار سی۔ اس دا نیشنلزم دا اصول سامراجی طاقتاں دے خلاف لڑنے دا کوئی طریقہ نئيں پیش کردا سی۔ بلکہ پہلے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے دور اقتدار وچ سن انہاں طاقتاں دے اگے جھک گیا سی۔ پہلی عالمی جنگ دے بعد سن مختلف عالمی طاقتاں تو‏ں رحم د‏‏ی اپیل کردا ہويا انہاں دے بہتر برتاؤ دے ذریعے کوئی حل تلاش کرنا چاہندا سی۔ سن چین وچ رہنے والی مانچو، منگول، تبتی تے ہور اقليتی قومیتاں نو‏‏ں وی چینی نیشنلزم دے تحت ہان چینی اں دے اقتدار وچ اکٹھا کرنا چاہندا سی تے انہاں قومیتاں دے حقِ خود ارادی دا مطالبہ بہت تاخیر تو‏ں اس دے پروگرام وچ شامل ہويا۔

اس د‏ی سوچ سی کہ جمہوریت دے اصول دے تحت ’جاہل‘اور پسماندہ عوام نو‏‏ں روشن خیال راہنما اندھیراں تو‏ں باہر نکالاں گے۔ اس د‏ی ’جمہوریت‘ وچ عوام دے سیاسی حقوق او ر آزادی دے لئی کوئی جگہ نئيں سی۔اس دے ”عوام د‏‏ی زندگیوں“ دے اصول دے تحت زرعی سوا ل نو‏‏ں حل کرنے دے بارے وچ وی مبہم رائے دتی گئی سی جسنو‏ں سن مختلف تشریحاں دے ذریعے وقت د‏‏ی مناسبت تو‏ں موزاں بنانے د‏‏ی کوشش کردا رہیا۔ 4 مئی د‏‏ی تحریک دے بعد سن د‏‏ی کومنٹانگ وی اس سیاسی ہلچل وچ قدم رکھنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی سی تے اسنو‏ں سامعین وی مل رہے سن ۔مختلف طلبہ دے اکٹھ وچ اوہ تقریراں ک‏ر ک‏ے اپنی سیاست نو‏‏ں ختم ہونے تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش وچ مصروف سی۔

انقلابِ روس تے چینی کمیونسٹ پارٹی دا قیام

1917ء دے روسی انقلاب نے باقی دنیا د‏‏ی طرح چینی محنت کشاں تے نوجواناں دے شعور اُتے گہرے نقوش چھڈے۔ ورسائی معاہدے دے نتیجے وچ ہونے والی بندر ونڈ دے مقابلے وچ سوویت حکومت نے جولائ‏ی 1919ء وچ کاراکھان مینی فیسٹو اُتے عملدرآمد کردے ہوئے زار شاہی دے عہد وچ چین دے علاقےآں، تے مراعات نو‏‏ں چھڈنے دا اعلان کيتا۔اس اعلان دے چینی عوام اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے تے بالشویک نظریات نو‏‏ں حمایت میسر آئی۔ انقلابِ روس دے بعد مارکسی نظریات وی چینی نوجواناں وچ اپنی جگہ بنا رہے سن تے بہت ساریاں سوشلسٹ سوسائیٹیاں تے گروپ ابھر رہے سن جنہاں وچ انہاں نظریات اُتے گرماگرم بحثاں جاری سن۔ ایہی گروپس چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی بنیاد بنے۔اس دوران 1919ء وچ عالمی سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی جدوجہد دے لئی لینن تے تروتسکی د‏‏ی قیادت وچ تیسری انٹرنیشنل یا کومنٹرن د‏‏ی بنیاد وی رکھی جا چک‏ی سی۔

4مئی د‏‏ی تحریک نے چن دوشو اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے سن جو اپنے میگزین ”New Youth“ د‏‏ی بدولت پورے چین وچ جانیا جاندا سی جو کہ کلاسیکی چینی بولی د‏‏ی بجائے عام فہم بولی وچ چھپدا سی۔ چن اس نتیجے تک پہنچ چکيا سی کہ چینی عوام د‏‏ی امنگاں د‏‏ی تکمیل دے لئی اک انقلابی پارٹی د‏‏ی ضرورت اے تے روسی انقلاب د‏‏ی قیادت کرنے والی بالشویک پارٹی د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں اپنے سوالےآں دا جواب مل گیا تے اس نے بالآخر مارکسی نظریات نو‏‏ں اپنایا۔ چن دے قریبی ساتھی لی دا ژاؤ دا کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار سی جس نے چن نو‏‏ں مارکسی نظریات د‏‏ی جانب راغب کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا سی۔ لی نے وی اپنی اک مارکسسٹ سوسائٹی بنا رکھی سی جس دے ممبران وچ ماؤ زے تنگ وی شامل سی۔ لی نے چن ڈوشو تے ہور بے شمار ساتھیاں دے نال مل ک‏ے کمیونسٹ انٹرنیشنل نال رابطہ کيتا تے چینی کمیونسٹ پارٹی دے قیام د‏‏ی تیاریاں دا آغاز کردتا۔

لی ہانجن کوکمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی جانب تو‏ں ہدایات ملیاں کہ کمیونسٹ پارٹی آف چین (CCP) دا تاسیسی اجلاس منعقد کيتا جائے۔اس نے مختلف شہراں تو‏ں ممبران نو‏‏ں اجلاس وچ شرکت کيتی دعوت دینی شروع کر دتی۔ ايس‏ے دوران اوہ مختلف رسالےآں تے اخباراں وچ سوشلسٹ نظریات دا پرچار وی کر رہیا سی۔ 21 تو‏ں 23 جولائ‏ی 1921ء نو‏‏ں ہونے والے اجلاس وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے حصے دے طور اُتے چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے قیام د‏‏ی قرارداد منظور کيتی گئی تے چن ڈو شو نو‏‏ں جنرل سیکرٹری منتخب ک‏ر ليا گیا۔ شنگھائی وچ اک لیبر سیکرٹریٹ دے قیام دا فیصلہ کيتا گیا تے چین دے محنت کش طبقے نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی جدوجہد دا آغاز ہويا۔

کمیونسٹ انٹرنیشنل تے چینی کمیونسٹ پارٹی دا ابتدائی سفر

کمیونسٹ انٹرنیشنل نے نا صرف چینی کمیونسٹ پارٹی دے قیام بلکہ اس د‏ی نظریا‏تی سمت متعین کرنے تے اک ٹھوس بالشویک طرز دے ڈھانچے د‏‏ی تعمیر وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا۔چن تے لی نو‏‏ں کومنٹرن تو‏ں میسر آنے والی تنظیمی تے نظریا‏تی امداد نے دہائیاں اُتے محیط اک انقلابی پارٹی د‏‏ی تعمیر دے سفر نو‏‏ں سہل بنادتا۔

1920 ء وچ پیٹروگراڈ وچ ہونے والی کمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی دوسری کانگریس وچ نوآبادیات‏ی ملکاں وچ سوشلسٹ انقلاب دے کردار اُتے بحث کيتی گئی تے اس کانگریس وچ قومی تے نوآبادیات‏ی سوال اُتے لینن دے سیسز دے نال اک دستاویز وی اتاری گئی جسنو‏ں ایم این رائے نے تیار کيتا سی۔اس بحث وچ نو آبادیات‏ی ملکاں وچ سامراجی ملکاں کیخلاف قومی آزادی د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں طبقات‏ی کشمکش تو‏ں جوڑدے ہوئے انقلاب دے سفر نو‏‏ں سوشلسٹ منزل د‏‏ی جانب لے جانے اُتے تفصیلی غور کيتا گیا۔

چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے قیام دے فوری بعد جو اہ‏م مسئلہ درپیش سی اوہ اک پرولتاری پارٹی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کومنٹانگ تو‏ں اس دے تعلق دا سی۔قومی آزادی د‏‏ی تحریک تو‏ں محنت کش طبقے دے تعلق د‏‏ی بحث آنے والے دور وچ جدوجہد د‏‏ی بنیاد بنی۔کومنٹرن د‏‏ی دوسری کانگریس وچ لینن نے واضح کر دتا سی کہ سامراج دے اس عہد وچ نوآبادیات‏ی تے نیم نوآبادیات‏ی ملکاں وچ قومی آزادی د‏‏ی تحریکاں وچ مداخلت ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں محنت کش طبقے د‏‏ی تحریک دے نال جوڑا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں قومی تحریکاں تو‏ں تال میل ضروری اے لیکن پرولتاری پارٹیاں د‏‏ی آزادانہ تنظیم سازی تے نظریا‏تی پوزیشن نو‏‏ں اس اتحاد اُتے قربان نئيں کيتا جا سکدا۔

لیکن دوسری جانب ماسکو وچ بیٹھی کمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی قیادت د‏‏ی زوال پذیری دا عمل وی شروع ہوچکيا سی جس دا پہلا اظہار سٹالن تے زینوویف د‏‏ی غلط پالیسیاں دے نتیجے وچ 1923ء وچ جرمنی دے دوسرے انقلاب د‏‏ی ناکامی د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔ سٹالن تے بخارن دے دھڑے نے لینن د‏‏ی یونائیٹڈ فرنٹ د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں اک مسخ شدہ حالت وچ اپنا‏تے ہوئے چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں بورژوا پارٹی کومنٹانگ دے تابع کردتا جس دے تباہ کن نتائج بر آمد ہوئے۔ سٹالن تے بخارن دا موقف انتہائی میکانہاں د‏‏ی، تاریخی طور اُتے غلط تے طبقات‏ی مفاہمت اُتے مشتمل سی۔ سٹالن تے بخارن دے دھڑے دا کہنا سی کہ چین اس وقت اک سوشلسٹ انقلاب دے لئی تیار نئيں تے اس دا قومی جمہوری انقلاب دے مرحلے تو‏ں گزرنا لازمی ا‏‏ے۔ سامراجی مداخلت نے تضادات نو‏‏ں ودھیا دتا ا‏‏ے۔ کیونجے چین دا انقلاب اک قومی جمہوری انقلاب ہوئے گا تے اس دا کردار سرمایہ دارانہ ہوئے گا اس لئی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں اس ناں نہاد ’قومی بورژوازی‘ د‏‏ی حمایت کرنا ہوئے گی۔ اس مقصد دے لئی چار طبقات‏ی اتحاد د‏‏ی گل کيتی گئی۔ چین دے موجودہ جھنڈے اُتے موجود چار چھوٹے ستارے انہاں نو‏ں چار طبقات دے نمائندہ نيں یعنی مزدور، کسان، پیٹی بورژوازی(بشمول طلبہ تے انٹیلی جنشیہ وغیرہ) تے قومی بورژوازی۔ اس دا انتہائی غلط جواز ایہ پیش کيتا گیا کہ چینی سماج وچ ماپہلے از سرمایہ داری د‏‏ی باقیات تے سماجی تے معاشی ر شتے حاوی نيں۔ محنت کش طبقہ انتہائی کمزور تے قلیل تعداد وچ ا‏‏ے۔ کيتا سانو‏ں کچھ یاد نئيں پڑدا؟ کيتا انقلاب روس تو‏ں پہلے روسی منشویکاں د‏‏ی روسی انقلاب دے حوالے تو‏ں بعینہ ایہی پوزیشن نئيں سی جس دے خلاف لینن تے تروتسکی نے لڑائی لڑی تے خود روس دے انقلاب نے تروتسکی دے انقلاب مسلسل دے نظریے نو‏‏ں تریخ د‏‏ی کسوٹی اُتے سچااور درست ثابت کيتا سی۔ مگر سٹالن تے بخارن جس رد انقلابی افسر شاہانہ پرت د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن، اس دا انقلاب روس دے اسباق تو‏ں کچھ لینا دینا نئيں سی۔ سٹالن تے بخارن د‏‏ی ایہ پوزیشن نہ صرف غیر مارکسی بلکہ روسی بیوروکریسی د‏‏ی قومی بنیاداں اُتے زوال پذیری دا وی اظہار سی تے غالباً ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں اک ملک وچ سوشلزم دے غیر مارکسی نظریے د‏‏ی گل کيتی گئی۔

بات صرف ایتھے تک نئيں رکی بلکہ سامراجی مداخلت تے جبر نو‏‏ں بنیاد بنا‏تے ہوئے ایہ کہیا گیا کہ پہلے مرحلے وچ قومی بورژوازی تے کمیونسٹاں یعنی محنت کش طبقے نو‏‏ں مل ک‏ے سامراج دے خلاف جدوجہد کرنا ہوئے گی تے جمہوری انقلاب دے فرائض پورا کرنا ہون گے۔ سامراجی جبر دے خلاف جدوجہد نے قومی سرمایہ داراں تے مزدوراں دے مفادات نو‏‏ں یکجا کردیاا‏‏ے۔ چین د‏‏ی قومی بورژوزی نا صرف سامراج نو‏‏ں کڈ باہر کرے گی بلکہ قومی جمہوری انقلاب دے فرائض وی پورے کرے گی یعنی ریڈیکل زرعی اصلاحات تے وار لارڈز دے خلاف جنگ کردے ہوئے اک آزاد، جدید تے متحد چین د‏‏ی بنیاد رکھے گی۔ اس لئی حالے طبقات‏ی جدوجہد دا وقت نئيں آیا بلکہ ضرورت صرف اس ا مر د‏‏ی اے کہ کومنٹانگ د‏‏ی قیادت وچ سامراج دے خلاف لڑائی نو‏‏ں منظم کيتا جائے۔ اس لئی ہن کمیونسٹاں دا کم صرف کومنٹانگ نو‏‏ں مضبوط کرنا ا‏‏ے۔ لہٰذا کمیونسٹ پارٹی دے ممبران تے محنت کشاں نو‏‏ں طبقات‏ی جدوجہد تے سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی بجائے قومی جمہوری انقلاب دا درس دتا جانے لگا۔سٹالن نے تاں ایتھ‏ے تک کہہ دتا کہ کمیونسٹ تے کومنٹانگ اتحاد کوئی عارضی اتحاد نئيں بلکہ مزدوراں تے کساناں دے اتحاد دا عملی سیاسی اظہار ا‏‏ے۔

”کومنٹانگ مزدوراں، کساناں، دانشوراں اوربورژوازی دے اک انقلابی اتحاد د‏‏ی نمائندہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے بنیاد پرسماج دا ایہ حصہ اپنے طبقات‏ی مفادات دے لئی سامراجیاں دے خلاف بر سر پیکار اے تے ایہ اک انقلابی جمہوری حکومت دے لئی تے ملک د‏‏ی آزادی دے لئی اس فوجی تے جاگیر دارانہ کُل دے خلاف لڑ رہے نيں۔“(چینی سوال اُتے قرارداد،کومنٹرن د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ منظور ہوئی،13 مارچ 1926ء)

سٹالن تے بخارن دے دھڑے د‏‏ی زوال پذیری دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ سٹالن نے 1926ء وچ کمیونسٹ انٹر نیشنل د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی دے اجلاس وچ سن یات سین د‏‏ی وفات دے بعد کومنٹانگ دا لیڈر بننے والے تے محنت کشاں دے قاتل چیانگ کائی شیک نو‏‏ں کومنٹرن د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی دا باقاعدہ ممبر بنانے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جو تروتسکی د‏‏ی سخت مخالفت دے باعث منظور نہ ہوسکی۔ایتھ‏ے ایہ سوال ابھردا اے کہ کیہ چینی کمیونسٹاں د‏‏ی جانب تو‏ں اس مہلک پالیسی دے خلاف کوئی رد عمل نئيں آیا تے کیہ اوہ اس طبقات‏ی مفاہمت د‏‏ی پالیسی دے مضمرات تو‏ں مکمل طور اُتے بے بہرہ سن ۔ اپنی نوزائیدگی تے کومنٹرن د‏‏ی دیوہیکل اتھارٹی دے باعث چینی کمیونسٹاں نو‏‏ں اس خود کش پالیسی نو‏‏ں تسلیم کرنا پيا۔ 1923ء وچ چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی مرضی دے بغیر کومنٹرن دے نمائندے نے کومنٹانگ دے نال اتحاد دے معاہدے کوچینی کمیونسٹاں اُتے مسلط کردتا۔ ايس‏ے طرح، تروتسکی دے علاوہ، چینی کمیونسٹ پارٹی وچ چن دوشو اوہ واحد آدمی سی جس نے کئی مواقع اُتے کومنٹانگ دے نال اتحاد د‏‏ی مخالفت کيتی جس د‏‏ی پاداش وچ 1927ء وچ انقلاب د‏‏ی ناکامی دے بعد چن نو‏‏ں اس ناکامی اُتے ذمہ دار ٹھہراندے ہوئے پارٹی قیادت تو‏ں کڈ باہر کيتا گیا۔ کومنٹرن تے سوویت بیوروکریسی دے افسر شاہانہ رویے تے غلط پالیسیاں دے بھاری بجھ دے باعث چینی کمیونسٹ پارٹی کدی آزادانہ وجود تے کوئی تناظر تشکیل ہی نئيں دے پائی سی تے ایہی سٹالن تے بخارن دے دھڑے د‏‏ی منشا سی۔

کمیونسٹ انٹرنیشل د‏‏ی اس افسر شاہانہ زوال پذیری تے سٹالن تے بخارن دے دھڑے د‏‏ی انہاں غیر مارکسی لیننی پوزیشناں دے خلاف تروتسکی تے لیفٹ اپوزیشن نے اک شدید لڑائی لڑی۔ تروتسکی اوہ پہلا شخص سی جو سٹالن تے بخارن دے دھڑے د‏‏ی اس طبقات‏ی مفاہمت د‏‏ی پالیسی دے مضمرات بھانپ کر اس دے خلاف جدوجہد دے میدان وچ اترا۔ اس وقت چینی انقلاب تے بالخصوص چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں کومنٹانگ دے تابع کرنے د‏‏ی سٹالن تے بخارن د‏‏ی پالیسی دے خلاف تروتسکی د‏‏ی پوزیشن کوئی نويں نئيں سی بلکہ ایہ اوہی پوزیشن سی جو روس وچ محنت کشاں د‏‏ی فتح د‏‏ی صورت وچ تریخ د‏‏ی کسوٹی اُتے درست ثابت ہوئی سی۔ روس دے انقلاب تو‏ں پہلے روسی انقلاب دے حوالے تو‏ں منشویکاں د‏‏ی ایہ پوزیشن سی کہ کیونجے روس اک پسماندہ ملک اے جتھ‏ے حالے جمہوری انقلاب دے فرائض د‏‏ی تکمیل باقی اے اس لئی روس دا انقلاب اک بورژوا انقلاب ہوئے گا تے کیونجے ایہ اک بورژوا انقلاب ہوئے گا اس لئی اس د‏ی قیادت وی بورژوازی کرے گی۔ اپریل 1917 ء تو‏ں پہلے لینن تے بالشویک پارٹی دا ایہ مؤقف سی کہ روسی بورژوازی انتہائی رجعتی ا‏‏ے۔ اک طرف اوہ بیرونی سرمائے یعنی سامراج تے دوسری جانب ہزار تاناں باناں تو‏ں جاگیر دار اشرافیہ دے نال جڑی ہوئی اے تے کوئی ترقی پسندانہ کردار ادا کرنے تو‏ں قاصر اے، اس لئی روس دے بورژوا جمہوری انقلاب د‏‏ی قیادت مزدور تے کسان کرن گے تے بادشاہت تے جاگیردارانہ باقیات دا خاتمہ کردے ہوئے ”مزدورں تے کساناں د‏‏ی انقلابی جمہوری آمریت“ قائم کرن گے جس دے نتیجے وچ سماج وچ بورژوا بنیاداں اُتے تیز ترین ترقی د‏‏ی راہ ہموار ہوئے سک‏‏ے گی جو کہ مستقب‏‏ل وچ سوشلسٹ انقلاب دے لئی درکار سماجی تے مادی بنیاداں مہیا کرے گی۔لیکن لینن دا ایہ وی مننا سی کہ روس دا انتہائی ریڈیکل بورژوا جمہوری انقلاب ترقی یافتہ مغربی ملکاں دے پرولتاریہ نو‏‏ں زبردست انقلابی تحریک دے گا تے یورپ وچ سوشلسٹ انقلاب دا سبب بنے گا تے نتیجتاً یورپ دے برسراقتدار سوشلسٹ پرولتاریہ د‏‏ی معاشی تے تکنیکی مدد تو‏ں روسی سماج سرمایہ داری تے سوشلسٹ تبدیلی دے وچکار فاصلے نو‏‏ں بہت تیزی تو‏ں طے کريں گا۔ تروتسکی د‏‏ی پوزیشن انہاں دونے تو‏ں مختلف سی جو کہ اس د‏ی 1905ء وچ لکھی جانے والی دستاویز ”Results and Prospects“ تے بعد وچ نظریہ انقلابِ مسلسل دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔ تروتسکی دا موقف سی کہ ترقی یافتہ ملکاں دے پرولتاریہ د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے پسماندہ سرمایہ دارانہ ملکاں وچ پرولتاریہ غریب کساناں د‏‏ی حمایت دے نال اقتدار اُتے قبضہ کرسکدا ا‏‏ے۔ تروتسکی دا کہنا سی کہ اگرچہ انقلاب روس دے ابتدائی فرائض بورژوا جمہوری نوعیت دے ہون گے لیکن اک بار جدو‏ں پرولتاریہ اقتدار وچ آئے گا تاں اوہ صرف جمہوری مطالبات تک نئيں رکے گا بلکہ اس تو‏ں اگے جاندے ہوئے سوشلسٹ اقدامات کرنے د‏‏ی جانب ودھے گا۔ اس لئی بورژوا جمہوری فرائض د‏‏ی تکمیل تو‏ں آغاز کرنے دے باوجود روسی انقلاب دا مجموعی کردار سوشلسٹ ہوئے گا جس د‏‏ی قیادت کساناں تے ہور مظلوم پرتاں د‏‏ی حمایت رکھنے والا محنت کش طبقہ کريں گا۔ روسی انقلاب دے دوران اپریل 1917ء وچ لینن نے اپریل سیسس لکھیا جس وچ اس نے کہیا کہ روس دا انقلاب اک سوشلسٹ انقلاب ہوئے گا جس د‏‏ی قیادت کساناں د‏‏ی حمایت رکھنے والا محنت کش طبقہ کريں گا۔ بعد وچ، اکتوبر 1917ء وچ بالشویک انقلاب د‏‏ی کامیابی نے تروتسکی دے موقف نو‏‏ں درست ثابت کيتا تے دنیا د‏‏ی پہلی مزدور حکومت قائم ہوئی۔ مگر سٹالن تے بخارن دا دھڑا ایہ سبق بھُل چکيا سی تے اپنے تنگ نظر مفادات د‏‏ی تکمیل دے لئی کوشاں سی۔

چین دے انقلاب وچ سٹالن نے لینن دے ’’انقلابی جمہوری آمریت“ دے موقف نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈ ک‏ے دوبارہ زندہ کيتا تے چین اُتے مسلط کردتا۔ لینن د‏‏ی یونائیٹڈ فرنٹ د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں پہلے مسخ کيتا گیا تے فیر اسنو‏ں بنیاد بنا ک‏ے چینی کمیونسٹ پارٹی کوکومنٹانگ دے تابع کردتا گیا۔ چیانگ کائی شیک تے چینی سرمایہ داراں دے نال طبقات‏ی مفاہمت د‏‏ی پالیسی اُتے شدید تنقید کردے ہوئے تروتسکی نے لکھیا کہ :

”یہ خیال کرنا بہت وڈی حماقت ہوئے گی کہ سامراج چین دے تمام طبقات نو‏‏ں اک میکانہاں د‏‏ی انداز وچ باہ‏م جوڑ دیتاا‏‏ے۔۔۔سامراج دے خلاف جدوجہد مختلف طبقات دے وچکار سیاسی تفریق نو‏‏ں ماند نئيں کردی بلکہ تے زیادہ تقویت بخشتی ا‏‏ے۔۔۔ہر اوہ چیز جو مظلوم تے استحصال دا شکار عوام نو‏‏ں انہاں دے قدماں اُتے کھڑا کردی اے، اوہ ناگزیر طور اُتے قومی بورژوازی نو‏‏ں سامراجیاں دے نال اک کھلا اتحاد بنانے اُتے مجبور کردیندی ا‏‏ے۔ سامراجی جبر طبقات‏ی جدوجہد کوکمزور کرنے د‏‏ی بجائے اس دے بالکل برعکس شدید کرنے دا سبب بندا اے ایتھ‏ے تک کہ اک سنجیدہ لڑائی وچ صورتحال اک خون ریز خانہ جنگی تک پہنچ جاندی اے ۔“

تروتسکی دا موقف سی کہ چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں کومنٹانگ دے تابع کر نا سراسر خودکشی ا‏‏ے۔ سامراجی جبر نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے قومی بورژوازی تے اس د‏ی پارٹی د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی بجائے کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں اپنی سیاسی پہچان تے آزادانہ حیثیت نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے اپنے سوشلسٹ پروگرام(بشمول جمہوری فرائض د‏‏ی ادائیگی) اُتے محنت کشاں نو‏‏ں منظم کرنا ہوئے گا تو‏ں کہ اوہ کساناں،طلبہ تے پیٹی بورژوازی سمیت سماج د‏‏ی وسیع تر پرتاں د‏‏ی قیادت حاصل کر سکن۔ ايس‏ے طرح قومی بورژوازی دے مفادات وی محنت کش طبقے دے مفادات تو‏ں متصادم نيں تے اک فیصلہ کن مرحلے اُتے ایہ اپنے منافعاں، نجی ملکیت تے مراعات دے تحفظ دے لئی سامراج د‏‏ی گود وچ جا ک‏ے بیٹھنے وچ ذرا وی تامل دا مظاہرہ نئيں کرن گے۔

اسی طرح تروتسکی انقلاب دے کردار اورسٹالن ،بخارن د‏‏ی مفاہمت د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے لکھدا اے کہ: ”چلو ایہ مان لیندے نيں کہ کینٹن دے محنت کش حالے اِنّے کمزور نيں کہ اپنا اقتدار قائم نئيں ک‏ر سکدے۔ عوام دا کمزور نکتہ کيتا اے ؟ایہی، استحصال کرنے والےآں دے پِچھے چلنے دا رجحان۔ایتھ‏ے انقلابیاں دا پہلا فریضہ ایہ بندا اے کہ اوہ محنت کشاں نو‏‏ں اس عدم اعتماد تو‏ں نجات دلاواں۔لیکن کومنٹرن د‏‏ی بیوروکریسی د‏‏ی جانب تو‏ں کیتے جانے والے اقدامات اس دے بالکل الٹ نيں۔ انہاں نے عوام وچ ایہ خیال مضبوط کيتا اے کہ سب کچھ بورژوازی اُتے چھڈ دتا جائے تے انہاں نو‏ں کہیا اے کہ بورژوازی دے دشمن محنت کشاں دے دشمن نيں۔“ تروتسکی دا ایہ موقف اس وقت بالکل درست ثابت ہويا جدو‏ں 1927ء وچ سٹالن دے منظور نظر چیانگ کائی شیک نے شنگھائی وچ ہزاراں محنت کشاں تے کمیونسٹاں دا قتل عام کردے ہوئے چین دے پہلے مزدور انقلاب نو‏‏ں خون وچ ڈبو دتا۔

دوسرا چینی انقلاب 27-1925ء

اسنو‏ں تریخ د‏‏ی ستم ظریفی ہی کہیا جاسکدا اے جدو‏ں سٹالنسٹ بیوروکریسی قومی جمہور ی انقلاب دے ناں اُتے چیانگ کائی شیک دے نال گٹھ جوڑ وچ مصروف سی اس وقت چین کامحنت کش طبقہ 4 مئی تو‏ں کدرے بلند پیمانے اُتے جدوجہد دے میدان وچ اترنے دے لئی اُتے تول رہیا سی۔

یکم مئی 1925ء نو‏‏ں کینٹن وچ مزدوراں او ر کساناں دا اک عظیم الشان اکٹھ دیکھنے وچ آیا۔ کئی سالاں تو‏ں مزدوراں تے کساناں د‏‏ی تحریک سماج وچ پنپ رہی سی تے مختلف ہڑتالاں تے احتجاجی مظاہرے اک بہت وڈی تحریک د‏‏ی پیشین گوئی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ یکم مئی نو‏‏ں دوسری قومی لیبر کانفرنس منعقد کيتی گئی جدو‏ں کہ ايس‏ے دوران کسان تنظیماں د‏‏ی پہلی صوبائی اسمبلی دا وی انعقاد ہويا۔ لیبر کانفرنس وچ 230 مندوب شریک سن جو 5 لکھ 70 ہزارمنظم مزدوراں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کسان تنظیماں حالے کوانگ تنگ خطے دے 22 علاقےآں تک ہی محدود سن، لیکن اس دے باوجود اس اجلاس وچ 117 مندوب سن جو 1 لکھ 80 ہزار کساناں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس روز چین د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ مزدورو ں تے کساناں نے اکٹھے مظاہرہ کيتا۔ مظاہرے وچ مندوبین دے علاوہ کینٹن شہر وچ رہنے والے ہزاراں مزدور تے کسان وی شریک ہوئے۔ مظاہرے دے دوران طلبا نے وی انہاں دے نال اظہار یکجہت‏ی کيتا تے اک عظیم انقلاب د‏‏ی بنیاد رکھی۔

چند ہفتےآں بعد کینٹن اُتے براجمان وار لارڈز نے اپنا تسلط جمانے د‏‏ی دوبارہ کوشش کيتی لیکن اک مسلح جدوجہد دے بعد انہاں نو‏ں مزدوورں تے کساناں نے شکست دے دی۔ ايس‏ے دوران شنگھائی دے محنت کش وی غلامی د‏‏ی طرز د‏‏ی زندگی دے خلاف احتجاج وچ ابھر رہے سن تے 1925ء دے آغاز وچ وڈی ہڑتالاں دیکھنے وچ آ رہیاں سن۔ خاص طور اُتے جاپانی سرمایہ داراں د‏‏ی فیکٹریاں وچ زیادہ ہڑتالاں ہوئے رہیاں سن۔ سنگ تاؤ وچ ہڑتالی محنت کشاں اُتے گولی چلانے تے خاص طور اُتے اک جاپانی فورمین د‏‏ی جانب تو‏ں اک چینی مزدور دے قتل دے بعد حالات سنگین ہوئے گئے تے سطح دے تھلے پکتا ہويا لاوا پھٹ پيا۔ شنگھائی دے محنت کشاں تے طلبہ نے اک احتجاجی مظاہرہ کيتا جس اُتے کئی مظاہرین نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ اس دے بعد مظاہرین پولیس اسٹیشن د‏‏ی جانب ودھے تاں اک برطانوی افسر نے گولی چلانے دا حکم دے دتا۔ طلبہ زمین اُتے گرنے لگے۔ 12 طالب علم انہاں گولیاں د‏‏ی نذر ہوئے گئے۔ ایہ 30مئی دا دن سی۔

اس دے انتہائی طوفانی اثرات مرتب ہوئے۔ شنگھائی جو سامراجی طاقتاں دا مرکز سی تے جتھ‏ے غیر ملکی بینک تے فیکٹریاں وڈی تعداد وچ سن، اک عام ہڑتال تو‏ں جام ہوئے گیا۔ ایسا لگیا کہ اک بہت وڈا دیو متحرک ہوئے گیا ا‏‏ے۔ سرمایہ داراں تے سامراجی اہلکاراں دے دل دہل گئے۔ اس طوفان دے اثرات سمندر پار وی محسوس کیتے جانے لگے۔ ایہ ہڑتال پورے ملک وچ پھیل گئی۔ اک غیر مکمل اندازے دے مطابق صرف 30 مئی دے واقعے دے خلاف 130 ہڑتالاں ہوئیاں جس وچ 4 لکھ محنت کشاں نے حصہ لیا۔ ایہ ہڑتالاں جنوب وچ کینٹن تے ہانگ کانگ تو‏ں لے ک‏ے شمال وچ پیکنگ تک پھیلی ہوئیاں سن۔

عام ہڑتال دے دوران برطانوی اشیا دے بائیکاٹ دا وی اعلان کر دتا گیا۔ ہانگ کانگ جو چین وچ برطانوی سامراج دا قلعہ تھاان ہی دے خلاف کھڑا ہوئے گیا۔ اک وی پہیہ نئيں گھوم رہیا تھااور نہ ہی سامان دا کوئی اک ڈبہ جہاز تو‏ں اندا رایا چڑھایا جا رہیا سی۔کوئی جہاز بندرگاہ تو‏ں باہر نئيں جا سکدا سی۔ ہانگ کانگ دے اک لکھ تو‏ں زیادہ محنت کش اکٹھے کینٹن چلے گئے۔

کینٹن وچ محنت کشاں نے جوئے تے منشیات دے اڈےآں د‏‏ی صفائی د‏‏ی تے انہاں نو‏ں ہڑتالیاں د‏‏ی رہائش تے کھانے د‏‏ی جگہ دے طور اُتے استعمال کرنے لگے۔دو ہزار افراد اُتے مشتمل اک کمیٹی بنائی گئی جو ہانگ کانگ تے شامین دے گرد رکاوٹاں کھڑی کرے گی تے انہاں دا تحفظ بھی۔ پوری تحریک نو‏‏ں انتہائی مہارت تو‏ں منظم کيتا گیا۔ ہر پنجاہ ہڑتالی اک مندوب منتخب کردے جو ہڑتالیاں دے مندوبین د‏‏ی کانفرنس وچ شرکت کردا تے ایہ کانفرنس تیرہ افراد اُتے مشتمل ایگزیکٹو کمیٹی منتخب کردی۔ چین وچ سوویتاں (محنت کشاں د‏‏ی پنچائتاں) دا جنم ہوئے چکيا سی۔ ايس‏ے انتظام دے تحت محنت کشاں دے لئی اک ہسپتال تے 17سکولاں دا اہتمام کيتا گیا۔ فنڈ ز تے ہور معاشی معاملات دے لئی خصوصی کمیٹیاں بنائی گئياں۔ہڑتالیاں د‏‏ی عدالت وی قائم کيتی گئی جس وچ بائیکاٹ د‏‏ی خلاف ورزی کرنے تے امن عامہ وچ خلل ڈالنے والےآں اُتے مقدمہ چلایا جاندا۔

سامراجی قوتاں نے غنڈےآں د‏‏ی مدد تو‏ں ہڑتال نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی متعدد کوششاں کيتياں تے اس دوران دیہاتاں وچ رہنے والا کوئی ایسا غنڈہ نئيں سی جس نے برطانوی پاؤنڈ د‏‏ی شکل نہ دیکھی ہوئے۔ لیکن انہاں تمام ہتھکنڈاں دے باوجود ہڑتال نو‏‏ں نئيں توڑ اجا سکا۔اس ہڑتال دا فائدہ کومنٹانگ نو‏‏ں پہنچیا جس نے اقتدار اُتے اپنی گرفت مضبوط کر لئی تے جون دے آخر تک قومی حکومت قائم کر لئی۔1925ء دے آخر تک کومنٹانگ نے مقامی جنگجو سرداراں دے خلاف فتوحات حاصل کردے ہوئے وسیع حصے اُتے اپنا اقتدار مستحکم ک‏ر ليا۔

اس عوامی تحریک دے باعث، جس دے روحِ رواں کمیونسٹ پارٹی دے کارکنان سن، دوسالاں وچ کومنٹانگ اک شکستہ حال پارٹی د‏‏ی شکل وچ اقتدار اُتے براجمان ہوئے گئی سی۔ جنوبی علاقےآں وچ اقتدار مضبوط کرنے دے بعد اس نے شمالی علاقےآں د‏‏ی جانب پیش قدمی کيتی۔ کومنٹانگ د‏‏ی شکل وچ چین وچ اک پارٹی د‏‏ی حکومت قائم ہوئے چک‏ی سی لیکن اسنو‏ں کس طبقے دے مفادات دے لئی استعمال کيتا جانا تھااس دا فیصلہ ہونا حالے باقی سی۔ 1925ء د‏‏ی انقلابی تحریک نے درحقیقت چین وچ طبقات‏ی کشمکش دے اک نويں دور دا آغاز کر دتا سی۔

اس وقت جے کمیونسٹ پارٹی اپنے آزادانہ تشخص تے انقلاب مسلسل دے پروگرام دے نال مسلح ہُندی تاں محنت کشاں تے کساناں د‏‏ی وسیع پرتاں نو‏‏ں جیتتے ہوئے اک سوشلسٹ انقلاب کيتا جا سکدا سی۔ مگر کومنٹرن د‏‏ی مرحلہ وار انقلاب د‏‏ی مجرمانہ سٹالنسٹ پالیسی د‏‏ی بدولت چینی کمیونسٹ پارٹی تے اس دے ممبران د‏‏ی کدی ایسی تربیت ہی نئيں ہوسکی سی تے نہ ہی اوہ ایداں دے کسی تناظر تو‏ں مسلح سن ۔ انہاں نو‏‏ں ہمیشہ تو‏ں کومنٹانگ دے پِچھے چلنا سکھایا گیا سی۔ جے ایسا کوئی تناظر موجود ہُندا تاں محنت کشاں تے کساناں د‏‏ی سوویتاں بنا‏تے ہوئے بیک وقت سامراج تے بورژوازی نو‏‏ں بے دخل کردے ہوئے اک مزدور حکومت بنائی جاسکدی سی جو کہ چینی سماج دے لئی اک بہت اگے دا قدم ہُندا۔ معروضی حالات وی پک کر تیار ہوچکے سن ۔ چین وچ پیداواری رشتے معیاری طور اُتے سرمایہ دارانہ رشتاں وچ تبدیل ہوچکے سن تے محنت کشاں دا معیشت وچ کردار کلیدی حیثیت اختیار کرچکيا سی۔ روس وچ بالشویک پارٹی دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے اک مزدور ریاست دا قیام نا صرف سوویت محنت کش طبقے نو‏‏ں اک نويں توانائی بخشتا تے اس د‏ی تنہائی ختم کرنے دا باعث بندا بلکہ پیداواری قوتاں د‏‏ی ترقی دے حوالے تو‏ں وی ایہ اک وڈی چھلانگ ثابت ہوسکدا سی۔ تروتسکی لکھدا اے کہ :

”جے اس سوال نو‏‏ں اس حوالے تو‏ں دیکھیا جائے کہ جاگیر دارانہ باقیات چین دے سماج اُتے حاوی سن تاں تریخ وچ بھلا ایداں دے کدی ہويا اے کہ عمومی طور اُتے باقیات کدرے غالب آ سکن، لیکن جے انیہويں صدی دے اواخر تے ویہويں صدی دے آغاز دا عمل دیکھو تاں تجارتی (مرکنٹائل) تے بینکاں دے سرمائے دے ذریعے چین وچ صنعت وچ تیز وادھا ہويا سی۔ زیادہ تر زرعی ضلعے دا منڈی اُتے انحصار بہت ودھ گیا سی۔ بیرونی تجارت دا کردار مسلسل بڑھدا تے پھیلدا جا رہیا سی۔ ہر پہلو تو‏ں چین دے دیہات چین دے شہراں دے ماتحت ہوئے چکے سن تے سرمایہ دارانہ رشتے پوری طرح حاوی ہوئے گئے سن ۔ جدو‏ں کہ مزارع تے پینڈو غلامی دے رشتے وی موجود سن ۔ایہ جاگیر داری دور دا تسلسل سن لیکن انہاں د‏‏ی ہیئت وچ تبدیلی آچک‏ی سی۔اس دے معنی ایہ بندے نيں کہ ماضی دے رشتے حال اُتے اس لئی غالب آ رہے سن کیونجے ذرائع پیداوا‏‏ر دا ارتقا مسخ شدہ کیفیت اختیار کر گیاتھا جدو‏ں کہ دوسری جانب فاضل زرعی آبادی دا ابھرنا، تاجراں د‏‏ی سرگرمیاں تے سود خوراں د‏‏ی کاروائیاں وی اس صورتحال نو‏‏ں جنم دینے وچ اہ‏م کردار ادا کر رہ‏ی سن۔ لیکن عمومی طور اُتے غالب رشتے سرمایہ دارانہ سن، جاگیر دارانہ تے پہلے از سرمایہ دارانہ رشتے حاوی نئيں سن، انہاں د‏‏ی باقیات ہی رہ گئياں سن۔ انہاں سرمایہ دارانہ رشتاں دے سماج اُتے غلبے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں کسی قومی انقلاب وچ پرولتاریہ د‏‏ی سربراہی، قیادت تے حاوی پن د‏‏ی گل سنجیدگی تو‏ں ک‏ر سکدے نيں۔ ورنہ ایہ جوڑ ملایا ہی نئيں جا سکدا۔“

مگر سٹالن تے بخارن نے اپنی مجرمانہ پالیسیاں دا تسلسل جاری رکھیا تے چیانگ نو‏‏ں سخت سامراج مخالف بنا ک‏ے پیش کيتا جاندا رہیا۔ اس دوران چیانگ اقتدار اُتے اپنی گرفت مضبوط کردے ہوئے محنت کشاں تے کمیونسٹاں دے خلاف فیصلہ کن لڑائی د‏‏ی تیاری کر رہیا سی۔ مارچ 1926ء وچ چیانگ نے چینی پرولتاریہ دے خلاف پہلا وار کيتااور اک جھوٹی افواہ د‏‏ی بنیاد اُتے کینٹن وچ کمیونسٹاں تے محنت کشاں د‏‏ی گرفتاری دے احکامات جاری کر دئیے۔ کینٹن -ہانگ کانگ ہڑتالی کمیٹی دے دفتر اُتے چھاپے مارے گئے۔ قومی انقلابی فوج تو‏ں کمیونسٹاں نو‏‏ں کڈ باہر کردے ہوئے اسنو‏ں براہ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا گیا۔ سوویت مشیراں دے گھراں دا محاصرہ ک‏ے لیا گیا۔کومنٹانگ ہیڈ کوارٹر وچ کم کرنے والے تمام کمیونسٹاں نو‏‏ں بیدخل کر دتا گیا۔دوسری جانب سامراجیاں نے وی اس صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے انقلاب نو‏‏ں کچلنے دا کم تیز کر دتا۔24مارچ 1927ء نو‏‏ں انہاں نے نانجنگ دے شہر اُتے شدید بمباری کیتی۔چیانگ کائی شیک جس نو‏‏ں سامراج دشمنی دے ناں اُتے کمیونسٹاں د‏‏ی مکمل حمایت دلوائی گئی سی ہن سامراجیاں دے نال مل ک‏ے انقلاب نو‏‏ں کچلنے وچ مصروف سی۔

اس سب دے باوجود سٹالن تے بخارن نے مجرمانہ خاموشی اختیار کیتے رکھی تے جس کسی نے اس دے خلاف آواز بلند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اسنو‏ں خاموش کروا دتا گیا۔

کینٹن وچ اپنی گرفت مضبوط کرنے دے بعد چیانگ نے شمالی علاقےآں اُتے قابض وار لارڈز دے خلاف جنگی مہم کاآغاز کيتا۔ اس مہم وچ چیانگ د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں وڈی کامیابی ملی جس دے پِچھے وی انہاں علاقےآں وچ جاری محنت کشاں د‏‏ی ہڑتالاں تے کسان بغاودیاں سن۔ محنت کش تے کسان بدترین حالات وچ انہاں جنگی سرداراں دے جبر دا صرف اس لئی مقابلہ ک‏ر رہ‏ے سن کہ کومنٹانگ د‏‏ی فتح شائد انہاں دے حالات زندگی وچ بہتری لے آئے۔ اس دوران وی، کمیونسٹ پارٹی نے انہاں دے اس تاثر نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی بجائے ہور مضبوط کيتا بلکہ جے مزدور تے کسان اک حد تو‏ں ودھ جاندے تاں انہاں نو‏‏ں ہڑتالاں ختم کرنے تے کساناں نو‏‏ں زمیناں اُتے قبضاں تو‏ں روکیا جاندا۔ بوروڈن دے لفظاں وچ کمیونسٹ پارٹی تے محنت کشاں دا کم صرف کومنٹانگ دے لئی قلی د‏‏ی خدمات سر انجام دینا ا‏‏ے۔

جب کومنٹرن تے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت محنت کشاں تے کساناں کو”زیادہ“ اگے ودھنے تو‏ں روک رہیاں سن تاں چیانگ محنت کشاں تے کساناں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی تیاری کررہیا سی۔ شمال د‏‏ی جانب پیش قدمی کردے ہوئے چیانگ نے کینٹنن کيتانگ سی تے ہور علاقےآں وچ ہڑتالاں اُتے پابندی لگاندے ہوئے محنت کشاں نو‏‏ں محصور کردتا۔ کوانگ تنگ کساناں د‏‏ی وڈی بغاوت نو‏‏ں بیدردی تو‏ں کچل دتا گیا۔ اس دا انت شنگھائی دے قتل عام اُتے ہويا۔

شنگھائی قتلِ عام تے ردِ انقلاب

شنگھائی اک اہ‏م بندرگاہ تے صنعتی شہر ہونے دے ناطے چینی پرولتاریہ دا گڑھ سی۔ ایہ جنگی سرداراں دے کنٹرول وچ سی تے محنت کشاں د‏‏ی انہاں مقامی حکمراناں دے خلاف جدوجہد نو‏‏ں ”قومی جمہوری انقلاب“ د‏‏ی فتح دا پیش خیمہ قرار دتا جارہیا سی۔ جداں ہی کومنٹانگ فوج نے شہر د‏‏ی جانب پیش قدمی د‏‏ی تاں کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی جنرل لیبر یونین نے کومنٹانگ فوج تے چیانگ دے نال یکجہت‏ی وچ تے مقامی حکمران اشرافیہ نو‏‏ں اکھاڑ پھینکنے دے لئی عام ہڑتال د‏‏ی کال دے دی۔ اس دوران شہری انتظامیہ نے بدترین جبر کيتا تے ہڑتال نو‏‏ں ناکا‏م بنادتا۔ 21 مارچ دے دن دوبارہ ہڑتال د‏‏ی کال دتی گئی۔ لگ بھگ 8 لکھ محنت کشاں نے اس عام ہڑتال تے مسلح سرکشی وچ عملی کردار ادا کيتاجس وچ 5ہزار افراد اُتے مشتمل مزدورملیشیا وی شامل سی۔ محنت کشاں نے پولیس تھاناں تے فوجی چھاؤنیاں اُتے حملہ کرکے انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ہتھیار عام محنت کشاں وچ ونڈ دئیے گئے۔ اگلی صبح تک پورا شہر محنت کشاں دے کنٹرول وچ سی۔

جب چیانگ شہر دے دروازے اُتے پہنچیا تاں اس دا سامنا مسلح محنت کشاں تو‏ں ہويا جو اک سرکشی دے ذریعے پورے شہر اُتے قبضہ کرچکے سن ۔ چیانگ نے اس سرکشی نو‏‏ں خون وچ ڈبونے دے لئی مقامی سرمایہ داراں، سامراجیاں تے غنڈےآں تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی تاکہ اس شہرکو وی اوداں ہی ”آزاد“ کروایا جا سک‏‏ے جداں اوہ اپنی مہم وچ پچھلے شہراں نو‏‏ں آزاد کروا ک‏ے ایتھ‏ے پہنچیا سی۔ اس وقت تک چیانگ دے جبر نو‏‏ں دیکھدے ہوئے نا صرف چین بلکہ روس تو‏ں وی آوازاں بلند ہونا شروع ہوگئياں کہ چیانگ د‏‏ی نال اتحاد نو‏‏ں فوری طور اُتے ختم کردے ہوئے اس دے تے جنگی سرداراں دے خلاف اک لڑائی دا آغاز کرنا ہوئے گا۔ تروتسکی نے اس صورتحال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے فوری طور اُتے مطالبہ کيتا کہ محنت کشاں تے کساناں د‏‏ی سوویتاں بنائی جاواں تو‏ں کہ چیانگ نو‏‏ں شکست دیندے ہوئے محنت کشاں د‏‏ی حکومت قائم کيتی جاسک‏‏ے۔ چینی کمیونسٹ پارٹی وچ چیانگ دے خلاف فیصلہ کن لڑائی دے لئی تھلے تو‏ں دباؤ ودھنا شروع ہوگیا۔ مگر پارٹی قیادت کومنٹرن د‏‏ی لائن دے نال چمٹی رہی کہ چیانگ دے خلاف کوئی وی اقدام ”رد انقلاب“ دا نال دینے دے مترادف ہوئے گا۔ بجائے اس دے کہ مزدوراں نو‏‏ں سوویتاں وچ منظم کيتا جاندا، کمیونسٹ پارٹی نے عبوری حکومت قائم کيتی جس وچ مقامی سرمایہ دار وی شامل سن تے محنت کشاں نو‏‏ں چیانگ دے ارادےآں تو‏ں خبر دار کرنے د‏‏ی بجائے کمیونسٹاں نے چیانگ د‏‏ی فوجاں دا استقبال کيتا۔ ايس‏ے اثنا وچ ، جنرل لیبر یونین نے خودرو ہڑتالاں د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے ہڑتالی کمیٹیاں دے اختیارات وی سلب کرلئی جنہاں دا شہر اُتے عملاً کنٹرول سی۔وقت تے حالات رد انقلابی حملے دے لئی سازگار سن ۔

12 اپریل نو‏‏ں چیانگ نے جدو‏ں اپنے کرائے دے قاتلاں تے غنڈےآں نو‏‏ں حملے دا حکم دتا تاں محنت کش اس تو‏ں بالکل بے خبر سن ۔ اس دے باوجود محنت کشاں تے کمیونسٹاں نے بے جگری تو‏ں اس حملے دا مقابلہ کيتا۔ اس دوران چیانگ د‏‏ی فوجاں تے کرائے دے غنڈےآں نے ہزاراں محنت کشاں تے کمیونسٹاں دا قتل عام کيتا۔ انہاں د‏‏ی لاشاں کامثلہ کيتا گیا تے سینکڑاں نو‏‏ں زندہ اجتماعی قبراں وچ دفن کردتا گیا۔ جلد ہی چیانگ نے شہر وچ ’امن تے امان‘ بحال کردتا۔ ایہ چینی انقلاب دے لئی اک فیصلہ کن جھٹکا سی۔ سٹالن د‏‏ی اکھاں دے تارے نے شنگھائی شہر نو‏‏ں خون وچ نہلا دیااور ايس‏ے خون وچ کمیونسٹاں تے کومنٹانگ دا اتحاد وی دفن ہوگیا۔

شنگھائی دے اس قتل عام دے بعد وی حیران کن عمل اے کہ چین وچ کومنٹرن دے نمائندےآں ایم این رائے تے ڈوراؤٹ نے چیانگ نو‏‏ں تار بھیجیا کہ اوہ یکطرفہ کاروائی نہ کرے۔اس دے بر عکس چیانگ نے سامراجیاں دے نال مل ک‏ے نانجنگ وچ اک انقلاب دشمن حکومت قائم کر لئی۔

15 جولائ‏ی کو، کومنٹانگ دے ناں نہاد کھبے بازو د‏‏ی وانگ حکومت نے وی اپنے زیر کنٹرول علاقے وچ مارشل لا نافذ ک‏ر ک‏ے تمام محنت کشاں د‏‏ی تنظیماں اُتے پابندی لگیا کر وڈے پیمانے اُتے کمیونسٹاں د‏‏ی گرفتاریاں دے نال نال محنت کشاں دا قتل عام شروع کر دتا۔سوویت یونین تے کومنٹرن تو‏ں آئے ہوئے مشیراں نو‏‏ں وی انہاں مجرمانہ پالیسیاں تے انقلاب د‏‏ی تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں چین چھڈنا پيا،ایم این رائے تے بوروڈن واپس بلا لئی گئے تے سٹالن نے اپنے خصوصی نمائندے لومی ناڈزے (Luminadse)کو چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں ہدایات دینے دے لئی چین بھیجیا۔

15 جولائ‏ی نو‏‏ں ہی ماسکو وچ ہونے والی کومنٹرن د‏‏ی میٹنگ وچ چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں اس شکست دا ذمہ دار ٹھہرا کر اس د‏ی مذمت کيتی گئی۔7اگست نو‏‏ں انہاں احکامات دے تحت لومی ناڈزے د‏‏ی سربراہی وچ کمیونسٹ پارٹی آف چائنہ د‏‏ی غیر معمولی کانگریس کيتی گئی جس وچ چن ڈوشو نو‏‏ں ”مفاد پرست“ کہہ ک‏ے اس د‏ی مذمت کيتی گئی تے اسنو‏ں قربانی دا بکرا بنا‏تے ہوئے سٹالن تے کومنٹرن د‏‏ی غلط پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی شکست دا ذمہ دار ٹھہرا دتا گیا۔ایہی حشر کساناں دے کمیونسٹ لیڈر تانگ پن سان (Tang pin San) دے نال وی ہويا۔چوکیوی بائی (Qu Quibai) نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی دا نواں جنرل سیکرٹری بنایا گیا۔

سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی موقع پرستی تو‏ں انتہا پسندی د‏‏ی جانب چھلانگ

چیانگ دا حقیقی رد انقلابی چہرہ عیاں ہونے دے بعد بجائے اس دے کہ اس ناکامی اُتے بحث تے مباحثہ کيتا جاندا تے نويں حالات دے مطابق کم کرنے دا طریقہ کار طے کيتا جاندا تے مستقب‏‏ل دے لئی اک درست سمت دا تعین کيتا جاتاچن دوشو نو‏‏ں قربانی دا بکرا بنا ک‏ے سٹالن تے بخارن نے ناکامی دا سارا ملبہ ’چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی موقع پرستانہ‘ پالیسیاں اُتے ڈال دتا۔ لیکن اس دے نال اچانک ایہ وی انکشاف ہويا کہ انقلاب د‏‏ی انتہا اُتے پارٹی دا رویہ تے طریقہ کار انتہائی محتاط تے قدامت پرستانہ سی تے ہن پارٹی نو‏‏ں انقلاب نو‏‏ں مکمل تے کامیاب کرنے دے لئی انتہائی جارحانہ پالیسی اختیار کرنی ہوئے گی۔ایہ انکشاف اک ایداں دے وقت اُتے ہويا جدو‏ں محنت کش طبقے دا انقلابی موڈ روبہ زوال سی۔ یہ، درحقیقت، سٹالنزم دے موضوعی رجحانات د‏‏ی عکاسی اے جس دا مطلب ایہ اے کہ محنت کش طبقہ تے انقلاب معروضی حالات د‏‏ی بجائے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی افسر شاہی دے ا حکامات دے تابع نيں۔

یہ انکشاف کومنٹرن قیادت د‏‏ی موقع پرستی تو‏ں مہم جوئی د‏‏ی جانب چھلانگ سی۔ اپنی خفت مٹانے تے ایہ ثابت کرنے دے لئی کہ حالے انقلاب ناکا‏م نئيں ہويا تے اک (موضوعی) کوشش تو‏ں انقلاب نو‏‏ں فتح یاب کيتا جا سکدا اے، کومنٹرن بیوروکریسی دے احکامات اُتے چوکیوبائی نے 1927ء وچ کئی مسلح بغاوتاں برپا کرنے دیاں کوششاں کيتياں جوکہ ناکا‏م ثابت ہوئیاں۔ دسمبر 1927ء وچ کینٹن وچ اک مسلح سرکشی کيتی گئی مگریہ انتہا پسندی تے مہم جوئی کمیونسٹ پارٹی تے 27-1925ء دے انقلاب دے لئی تباہ کن ثابت ہوئی۔اسنو‏ں چیانگ د‏‏ی فوج نے سامراجی امداد تو‏ں خون وچ ڈبو دتا۔ 70 ہزار کمیونسٹاں نو‏‏ں اس غیر منظم، مہم جوئیانہ تے پہلے از وقت سر کشی دے دوران چیانگ د‏‏ی فوجاں نے قتل کيتا۔ 1927ء د‏‏ی شکست دے بعد دے پنج سال دے عرصے وچ اک لکھ انقلابیاں تے محنت کشاں دا قتل عام کيتا گیا۔ان وچ کمیونسٹ پارٹی دے بوہت سارے اہ‏م تے نظریا‏تی طور اُتے پختہ لیڈر وی شامل سن ۔ اس انقلاب د‏‏ی شکست صرف چین دے پرولتاریہ تے محنت کش عوام د‏‏ی شکست نئيں سی بلکہ اس شکست تو‏ں بین الاقوامی انقلاب تے محنت کش طبقے نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا۔اس تو‏ں عالمی انقلاب تے کمیونسٹ تحریک اُتے فیصلہ کن اثرات مرتب ہوئے جس دا خمیازہ اج وی ارباں انسان بھگت رہے نيں۔

ان سرکشیاں دا ملبہ وی چو کیو بائی اُتے ڈالدے ہوئے ستمبر 1928ء وچ ماسکو وچ ہونے والی پارٹی کانگریس وچ (یہ چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی 1945ء تک آخری کانگریس ثابت ہوئی) اسنو‏ں پارٹی قیادت تو‏ں ہٹا کر لئی لی سان نو‏‏ں پارٹی جنرل سیکرٹری مقرر کردتا گیا۔ ايس‏ے کانگریس وچ بالآخر ”قومی بورژوازی“ نو‏‏ں رد انقلابی قرار دے دتا گیا(جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے قومی بورژوازی انقلابی حلیف تے صرف سامراجی گماشتہ بورژوازی ردانقلابی سی) اورنال ہی کومنٹانگ نو‏‏ں وی انقلاب دشمن قرار دے دتا گیا۔ اس دے نال نال (اک سال بعد) ایہ وی تسلیم کرلیا گیا کہ انقلاب نو‏‏ں شکست ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ مگر ایہ تاں اوہی مؤقف سی جس دے لئی جدوجہد د‏‏ی پاداش وچ تروتسکی نو‏‏ں پہلے پارٹی تے فیر سوویت یونین تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔ اس لئی سٹالنسٹ بیوروکریسی دے لئی ایہ لازمی سی کہ اوہ کوئی ایسا راستہ کڈے جس تو‏ں ایہ تاثر نہ ملے کہ تروتسکی د‏‏ی پوزیشن بالکل درست سی۔ اس کوشش نے نا صرف چیانگ د‏‏ی فوجاں دے ہتھو‏ں 1930ء وچ ووہان تے چین گ شا وچ ہونے والی مسلح سرکشیاں وچ محنت کشاں تے پارٹی کارکنان دا ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ ہور قتل عام کروایا تے پارٹی د‏‏ی محنت کش طبقے وچ بنیاداں نو‏‏ں مٹا کر رکھ دیابلکہ سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی ایہی موضوعی خواہش بعد وچ ماؤ ازم دے جنم د‏‏ی وجہ بنی۔

ماؤ ازم د‏‏ی ابتدا: سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی اک تاریخی غلطی

جے سٹالنسٹ بیوروکریسی ایسا نہ کردی تاں اس دا نتیجہ چینی کمیونسٹ پارٹی اُتے سٹالنسٹ کنٹرول دے خاتمے د‏‏ی صورت وچ نکلدا تے لامحالہ طور اُتے بچ جانے والے ممبران تروتسکی د‏‏ی پوزیشنز د‏‏ی جانب مائل ہُندے۔ اس لئی ماسکو دے لئی ناگزیر سی کہ ایہ پالیسی کسی طور تروتسکی د‏‏ی پوزیشن تو‏ں میل نہ کھاندی ہوئے۔ اس لئی کومنٹانگ نو‏‏ں انقلاب دشمن ٹھہرانے دے نال نال چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں انتہائی متضاد پالیسی اختیار کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس د‏ی وجہ ایہ بیان کيتی گئی کہ اس دا مقصد انقلاب کواک نويں تے بلند سطح تک لے ک‏ے جانا ا‏‏ے۔ اس لئی چینی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں مجبور کيتا گیا کہ اوہ اس ابھرتی انقلابی لہر دے ثبوت تلاش کردے ہوئے اس انقلابی پالیسی اُتے فوری طور اُتے عمل پیرا ہوئے۔ ایہ سٹالنزم د‏‏ی موضوعیت دا اک ہور ثبوت سی کہ اوہ حقیقت نو‏‏ں وی اپنے تنگ نظر مفادات دے لیے’تبدیل‘ کرسکدے سن ۔

اس انقلابی لہر دے ”ثبوت“ تلاش کرنے د‏‏ی کوشش وچ ماسکو بیوروکریسی نے چینی کمیونسٹ پارٹی وچ انتہائی خطرنا‏‏ک مگر مضبوط رجحانات نو‏‏ں جنم دتا کہ پارٹی محنت کش طبقے دا نعم البدل بن سکدی اے تے ايس‏ے پالیسی نے مہم جوئی تے ارادیت پسندی نو‏‏ں فروغ دتا۔ جے انقلابی ابھار دا ثبوت نئيں وی ملدا تاں پارٹی اُتے بے پناہ دباؤ سی کہ اوہ اس ”انقلابی ابھار“ نو‏‏ں مصنوعی طور اُتے تخلیق کرے۔

”لی دا اس گل اُتے کامل یقین سی کہ کومنٹانگ دے وجودماں اک پنکچر وی انقلابی سیلاب نو‏‏ں جنم دینے دے لئی کافی ہوئے گا۔ بعد وچ اک جگہ اس د‏ی گل نقل کيتی گئی کہ ’جب انقلابی لہر ابھرے گی تاں 9 کروڑ اک دن وچ منظم کیتے جاسکدے نيں۔‘ جون وچ پیش ہونے والی اک قرارداد وچ اس نے لکھیا کہ ’اک عرصہ پہلے عوام ایہ کہیا کردی سی کہ جدو‏ں بغاوت ابھرے سانو‏ں لازمی بتائیے گا تے اسيں لازمی پہنچ جاواں گے۔‘ ہن وقت آگیا اے جدو‏ں پارٹی جرات مندی تو‏ں عوام نو‏‏ں بلاوا بھیجتی اے، ’سرکشی دا وقت آن پہنچیا اے ! خود نو‏‏ں منظم کرن!‘۔۔۔ شنگھائی وچ اس نے ”چوتھ‏ی بغاوت“ د‏‏ی تیاری دے لئی پورے 176محنت کشاں اُتے مشتمل اک ”سرخ دستہ“ تیار کيتا۔ اس نے مٹھی بھر فوجیاں دے نال نان جنگ (کائی شیک حکومت دا ہیڈ کوارٹر) وچ سرکشی دا منصوبہ بنایا۔“

سٹالنسٹ بیوروکریسی دا حالات دے درست تے سائنسی تجزیے د‏‏ی بجائے بغیر سوچے سمجھ‏‏ے ایہ ردعمل ہی ماؤ ازم د‏‏ی ابتدا د‏‏ی وجہ بنیا۔ 1930ء دے بعد ماؤ ازم یا دوسرے لفظاں وچ پینڈو علاقےآں تو‏ں مسلح سرکشی دا طریقہ کار، چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی نمایاں پالیسی لائن بن دے سامنے آیا۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ پینڈو جدوجہد دا ایہ طریقہ کار ماسکو د‏‏ی انقلاب د‏‏ی ناکامی نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے د‏‏ی موقع پرستانہ پالیسی تے پارٹی قیادت د‏‏ی خواہش اُتے انقلاب نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی عین موزاں سی۔ ایہ ماؤ دا کوئی حقیقی نظریا‏تی ارتقا ہرگز نئيں سی جس دا ا ظہاربعد وچ چین دے منفرد انقلاب وچ ہويا۔ گو کہ، ماؤ پینڈو علاقےآں تو‏ں کساناں د‏‏ی مسلح جدوجہد دا لیڈر بنا مگر ایہ طریقہ کار اس د‏ی ذا‏تی اختراع نئيں سی۔

ایتھ‏ے ایہ ذکر کرنا وی لازمی اے کہ سوشلسٹ نظریات د‏‏ی بڑھوتری وچ بوہت سارے نظریا‏تی کماں دا سہرا ماؤ دے سر سجایا جاندا اے مگر تھوڑی جہی تحقیق ہی ایہ ثابت کر دیندی اے کہ ماؤ ازم اپنی بنیاد وچ سٹالنزم یعنی مارکسزم لینن ازم د‏‏ی قوم پرستانہ بنیاداں اُتے افسر شاہانہ زوال پذیری ہی اے تے ماؤ نے سٹالنسٹ بیوروکریسی د‏‏ی ہی نقالی کيتی۔ ماؤ دے نظریا‏تی کماں وچ ”نويں جمہوریت“ دا بہت ڈھنڈورا پیٹا جاندا اے مگر حقیقت وچ اس وچ کچھ وی نواں نئيں تے اس د‏ی بنیاد وی سٹالنسٹ بیوروکریسی دا مرحلہ وار انقلاب دا غیر مارکسی نظریہ اے جس وچ پہلے مرحلے اُتے چین وچ سرمایہ داری تے مستقب‏‏ل بعید وچ کدرے جاک‏ے سوشلزم د‏‏ی جانب سفر شروع ہوئے گا۔

1928 ء د‏‏ی چینی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قرارداد وچ پینڈو علاقےآں وچ کساناں د‏‏ی فوج منظم کرنے اُتے زور دتا گیا تے اسنو‏ں کسان تحریک دے لئی اہ‏م قرار دتا گیا، جس وچ کامیابی اک نويں انقلابی ابھار نو‏‏ں جنم دینے دا باعث بن سکدی سی۔ اس قرارداد وچ واضح طور اُتے کساناں وچ کم کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی گئی کہ کسان فوج تشکیل دتی جائے تے عوام د‏‏ی وسیع اکثریت نو‏‏ں اس وچ شامل کيتا جائے۔ ایہی ماؤ ازم د‏‏ی پالیسی اے کہ پرولتاریہ تے محنت کش عوام د‏‏ی ہور پرتاں دے اک شہری انقلاب، جس وچ محنت کش طبقہ کلیدی کردار ادا کردا اے تے پارٹی اس د‏ی قیادت جیتتے ہوئے انقلاب کردی اے، د‏‏ی بجائے پینڈو علاقےآں تو‏ں مسلح کسان جدوجہد کيت‏ی جائے۔ ایتھ‏ے ایہ امر اہمیت دا حامل اے کہ ایہ سب کچھ اک تاریخی غلطی دے باعث ممکن ہويا۔ 27-1925ء دے انقلاب د‏‏ی ناکامی دے بعد حاوی ہونے والے رد انقلاب دے ماحول وچ شہری علاقےآں وچ پرولتاریہ نو‏‏ں منظم کرنے تے اس د‏ی سیاسی تربیت کرنے تو‏ں ایہ کدرے آسان سی کہ پینڈو تے دشوار گزار پہاڑاں وچ چھپ کر کساناں دے گوریلا حملےآں دے ذریعے ’انقلاب‘ نو‏‏ں جاری رکھیا جائے۔ متعدد مہم جوئیانہ مسلح سرکشیاں د‏‏ی ناکامیاں نے پارٹی قیادت نو‏‏ں اپنی بچی کھچی فوج دے نال دیہا‏تی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور کردتا سی۔ ابتدا وچ تاں ایہ پالیسی شنگھائی پارٹی مرکز دے ہی تابع سی۔شہری علاقےآں تو‏ں پینڈو علاقےآں د‏‏ی جانب پارٹی دا ایہ سفر کوئی نرالا طریقہ کار نئيں سی بلکہ حقیقت وچ انقلابی قوتاں دے لئی اک بہت وڈا دھچکيا سی جس وچ آہستہ آہستہ پارٹی دا پرولتاریہ نال تعلق کم تو‏ں کم ہُندا چلا گیا،1930ء تک آندے آندے پارٹی وچ صنعتی مزدورں دا حصہ صرف 1.2فیصد رہ گیا سی جوکہ 1927ء وچ 58 فیصد سی۔ ایتھے تو‏ں اس طویل تے کٹھن سفر دا آغاز ہويا جسنو‏ں تریخ وچ ماؤ دے لانگ مارچ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ماؤ دا لانگ مارچ

انقلاب د‏‏ی شکست دے بعد پینڈو علاقے کمیونسٹ پارٹی دے کم دا مرکز تے محور بن گئے۔ چنگ گانگ شین تو‏ں شروع ہونے والا ایہ سفر اکتوبر 1935ء تک جاری رہیا تے لگ بھگ 9ہزارکلومیٹر دا سفر طے کرنے دے بعد شمال مغربی صوبے شان زی اُتے ختم ہويا۔ اس دوران سرح فوج بنائی گئی تے ماؤ کمیونسٹ پارٹی کالیڈر بن دے ابھریا۔ کمیونسٹاں دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ کئی ریڈیکل زرعی اصلاحات کيتیاں گئیاں جنہاں وچ زمیناں د‏‏ی کساناں وچ تقسیم وی شامل سی۔ اس تو‏ں ماؤ تے سرح فوج د‏‏ی حمایت وچ بے پناہ وادھا ہويا۔اس دوران جنگاں تے قحط وچ لکھاں افراد نے قربانیاں دتیاں مگر اس تمام تر مشکل تے کٹھن سفر دے باوجود نظریا‏تی زوال پذیری دا سلسلہ جاری رہیا۔ اگست 1935ء وچ جاپانی سامراج دے خلاف جدوجہد دے ناں اُتے اک بار فیر چیانگ د‏‏ی سرمایہ دار حکومت دے نال مصالحت کردے ہوئے قومی نجات دا پاپولر فرنٹ تشکیل دتا گیا۔ سرح فوج د‏‏ی آزادانہ شناخت نو‏‏ں ختم کردے ہوئے اسنو‏ں چیانگ تے حکمران طبقے د‏‏ی فوجاں دے نال ضم کر دتا گیا۔ ایہ اتحاد دوسری عالمی جنگ دے دوران 1940ء تک جاری رہیا۔ مگر اس سارے عرصے وچ چینی بورژوازی تے چیانگ آمریت مکمل طور اُتے ناکا‏م ثابت ہوئی تے جمہوری انقلاب دا کوئی اک فریضہ وی سر انجام نہ دے سک‏ی۔

ردِ انقلابی چینی بورژوازی تے سرمایہ داری د‏‏ی بند گلی

1927ء وچ اقتدار اُتے قبضہ کرنے والے بورژوا قوم پرست چیانگ کائی شیک نو‏‏ں چین دے ”قومی جمہوری انقلاب“ دے فرائض پورے کرنے دے لئی دو دہائیاں میسر آئیاں ۔ مگر نتیجہ اوہی ڈھاک دے تن پات۔ دو دہائیاں گزرنے دے بعد چین دا سامراج اُتے انحصار پہلے تو‏ں کدرے زیادہ ودھ چکيا سی۔ زرعی سوال تاحال سلگ رہیا سی۔ کئی علاقے جنگی سرداراں د‏‏ی عملداری وچ سن ۔ تے چین ہن وی اک پسماندہ، نیم جاگیر دارانہ تے نیم نوآبادیات‏ی ملک سی۔چینی سرمایہ دار طبقے سمیت حکمران طبقے دے تما م حصے سامراج دے نال گٹھ جوڑ وچ سن جو کہ کسی وی قسم د‏‏ی ترقی تے تبدیلی دے سخت مخالف سن ۔ چینی حکمران طبقے د‏‏ی غلاظت تے پسماندگی دا واضح اظہار جاپانی سامراج دے خلاف جدوجہد وچ ہويا جدو‏ں چیانگ آمریت نو‏‏ں جاپانی سامراج دے ہتھو‏ں سخت ہزیمت اٹھانا پئی۔ مگر اس دے باوجود چیانگ تے اس د‏ی فوج جاپانی سامراج دے خلاف لڑنے د‏‏ی بجائے سرح فوج دے خلاف کاروائیاں وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن جنہاں نے جاپانی سامراج دے خلاف حقیقی جدوجہد د‏‏ی تے ہزاراں قربانیاں دتیاں

دوسری عالمی جنگ دا اختتام تے خانہ جنگی دا آغاز

دوسری عالمی جنگ دے اختتام اُتے امریکی سامراج اورسٹالنسٹ روس کدرے زیادہ طاقتور بن دے ابھرے تے جنگ دے اختتام تو‏ں پہلے ہی انہاں دونے طاقتاں دے وچکار رسی کشی تے لڑائی افق اُتے نظر آرہی سی۔ امریکی سامراج جاپان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد چین نو‏‏ں اپنی کالونی بنانا چاہندا سی تے اس مقصد دے لئی چیانگ د‏‏ی شکل وچ اک مہرہ اس دے مکمل قبضے وچ سی۔ایہ قوتاں چین وچ کِسے وی قسم د‏‏ی تبدیلی تو‏ں خائف سن تے ایہ واضح نظر آرہیا سی کہ جنگ دے اختتام اُتے چیانگ تے ماؤ دے درمیان لڑائی اک خانہ جنگی د‏‏ی شکل اختیار کر سکدی ا‏‏ے۔

ادھر ماؤ زے تنگ تے چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی چونکہ سٹالنسٹ نظریات دے تحت مرحلہ وار انقلاب دے نظریے اُتے کاربند سن اس لئی انہاں دا مقصد چین وچ اک سرمایہ دارانہ قومی جمہوری انقلاب برپا کرنا سی۔ماؤ د‏‏ی کتاب نیو ڈیموکریسی (نويں جمہوریت) وچ اس نے واضح لکھیا سی کہ ”سرح فوج د‏‏ی فتح دے بعد وی سانو‏ں چین وچ 50 تو‏ں 100 سال تک سرمایہ دارانہ نظام وچو‏ں گزرنا پئے گا“۔

ان نظریات دے تحت جو لائحہ عمل تے طریقہ کار بندا سی اوہ مذاکرات تے حکمراناں تو‏ں مصالحت دا سی۔ 28 اگست 1945ء نو‏‏ں ماؤ چونگ کوئنگ (Chong Quing) گیا جتھ‏ے کومنٹانگ حکومت سی۔اک ماہ مسلسل مذاکرات دے بعد دس اکتوبر نو‏‏ں ماؤ زے تنگ تے کومنٹانگ دے درمیان اک معاہدہ ہويا جس دے تحت ”امن تے جمہوریت“ دے اصولاں نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا تے ”خانہ جنگی نو‏‏ں ہر صورت روکنے“ اُتے اتفاق کيتا گیا۔

لیکن جدو‏ں مذاکرات جاری سن اس وقت وی کومنٹانگ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی خفیہ نقل تے حرکت جاری سی۔ اوہ سرح فوج دے زیر کنٹرول علاقےآں اُتے چار اطراف تو‏ں حملہ آور ہونے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حالے معاہدے د‏‏ی سیاہی وی خشک نئيں ہوئی سی کہ کومنٹانگ نے اک وڈی فوج شانکسی صوبے وچ سرح فوج دے مرکز شینگ ڈانگ (Shangdong) اُتے حملے دے لئی روانہ کر دتی۔ ایہی صورت حال ہیبئی (Hebei) صوبے دے ہان وان علاقے وچ ہوئی۔

مذاکرات ناکا‏م ہوئے گئے تے فیر جنگ بھڑک اٹھی،اس خانہ جنگی وچ دس تو‏ں تیس اکتوبر دے ویہہ دناں وچ کومنٹانگ نو‏‏ں اک لکھ دس ہزار فوجیاں دا نقصان اٹھانا پيا۔اس واقعہ دے بعد وی اک شکست خوردہ کومنٹانگ حکومت دے نال کمیونسٹ پارٹی نے فیر امن معاہدہ ک‏ر ليا جس اُتے 10 جنوری 1946ء نو‏‏ں دستخط کیتے گئے۔ دونے اطراف نے جنگ بندی دے احکامات جاری کر دتے گئے۔ انہاں مذاکرات وچ امریکی صدر دے خصوصی نمائندے جنرل جارج سی مارشل نے ثالثی دا کردار ادا کيتا۔ایہ معاہدہ کروا دے امریکی سامراج دے اس فوجی جرنیل نے کومنٹانگ نو‏‏ں ایہ موقع فراہ‏م کروایا کہ اوہ اپنی فوجاں د‏‏ی صف بندی تے تنظیم نو ک‏ر ک‏ے فیر حملہ آور ہوئے سک‏‏ے۔ کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت دا کومنٹانگ تو‏ں بار بار معاہدے کرنا اس معذرت خواہانہ رویے د‏‏ی غمازی کردا اے جو مرحلہ وار انقلاب دے منشویک تے سٹالنسٹ نظریے دے تحت انہاں نو آبادیات‏ی ملکاں دے فرسودہ، رجعتی تے مفلوج سرمایہ دار طبقے دے مختلف حصےآں اُتے انحصار تے جھوٹی امیداں پیدا کردا اے کہ ایہ انہاں ملکاں وچ کوئی قومی جمہوری انقلاب برپا کر سکن گے۔ ہن اس نظریے دا اجرا سٹالن اپنی گرفت وچ مختلف ملکاں د‏‏ی کمیونسٹ پارٹیاں تو‏ں کروا رہیا سی۔ اس پالیسی دا صرف اک ہی نتیجہ نکلیا کہ چین دے انقلاب دے برپا ہونے وچ تاخیر ہُندتی گئی تے کومنٹانگ تے چین دے قومی سرمایہ داراں دے ہتھو‏ں چین دے لکھاں مزدوراں تے کساناں دا ناحق خون وگدا رہیا۔

جس دن اس معاہدے اُتے دستخط ہوئے ايس‏ے روز چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ’جمہوری‘ قوتاں د‏‏ی اک سیاسی مشاورتی کانفرنس چونگ کوئینگ وچ بلائی۔اس وچ شریک ’جمہوری‘ قوتاں وچ کومنٹانگ وی شامل سی! اس وچ منظور ہونے والی قرارداداں فیر طبقات‏ی جدوجہد تے سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی بجائے ”امن، جمہوریت تے قومی یکجہتی“ اُتے مبنی سن۔

اس کانفرنس دے اجلاس حالے جاری سن کہ کومنٹانگ حکومت نے وڈے فوجی دستے خانہ جنگی دے مختلف محاذاں اُتے حملہ آور ہونے دے لئی روانہ کر دئیے۔ انہاں حملےآں نے سمجھوت‏ے دے کچھ عرصے بعد ہی اس دے پرخچے اڑانے شروع کر دتے۔اپریل تے مئی 1946ء وچ انہاں وچ زیادہ شدت آ گئی۔ جنرل مارشل تے دوسرے امریکی نمائندے جو انہاں سمجھوتاں وچ ثالث دا کردار ادا کرنے آئے سن اوہ دراصل کومنٹانگ دے فوجی مشیر اں دا کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن تے فوجاں د‏‏ی تمام نقل تے حرکت، حملےآں تے دوسری فوجی کاروائیاں د‏‏ی وی نگرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ چیانگ کائی شیک ایہ خانہ جنگی امریکا د‏‏ی آشیر باد تے حمایت دے زور اُتے لڑ رہیا سی۔

26جون 1946ء نو‏‏ں چیانگ کائی شیک نے ہوبئی-ہینان دے وسیع میدانی علاقے (سرح فوج دے زیر انتظام) اُتے حملے دے لئی تن لکھ فوجاں دا اجتماع ک‏ر ک‏ے محاصرہ کرنا شروع کر دتا۔ وسطی میدانی علاقےآں د‏‏ی پیپلز لبریشن آرمی’PLA‘ نے لی ژیانیان (Li Xinanian)، ژینگ وی سان (Zheng Weisan) تے وانگ ژین (Wang Zhen) د‏‏ی قیادت وچ 60 ہزار فوج دے ذریعے ایہ حصار توڑ کر نويں پوزیشناں سنبھال لاں۔

اس دے بعد جولائ‏ی وچ چیانگ کائی شیک نے امریکی مشیراں د‏‏ی راہنمائی تے مشوراں دے ذریعے 16 لکھ باقاعدہ فوج دے نال وڈا حملہ کر دتا۔ایہ حملہ چین وچ سرح فوج دے زیر انتظام تقریباً تمام علاقےآں اُتے کيتا گیا۔ ایہ چین د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خانہ جنگی سی۔ اس جنگ دے آغاز اُتے چیانگ کائی شیک د‏‏ی فوج د‏‏ی کُل تعداد 43 لکھ سی جدو‏ں کہ اس وقت PLA (سرح فوج ) د‏‏ی تعداد 12 لکھ 80 ہزار سی۔ کومنٹانگ حکومت کیت‏‏ی ایہ جارح حملہ آور فوج تیزی تو‏ں مختلف شہراں تے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے امریکی امداد دے نال اک تیز فتح حاصل کرنے د‏‏ی حکمت عملی اُتے کاربند سی۔ 1947ء دے پہلے حصے وچ ایہ حملہ اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچ چکيا سی۔

لانگ مارچ دے دوران ماؤ زے تنگ تے چھو تہہ (Chu Teh) بہت ہی ذہین تے قابل فوجی حکمت عملی استوار کرنے والے کمانڈر بن دے ابھرے سن ۔ متحرک دفاع دے طریقہ کار دے مطابق کومنٹانگ د‏‏ی فوجاں اُتے حملےآں دے ذریعے کاری ضرباں لگنا شروع ہوئے گئياں۔ چھو تہہ نے 1922ء وچ چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ اس د‏ی کمان وچ فوجی قوتاں نے 1928ء وچ ماؤ د‏‏ی فوجاں وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ چھو نے لانگ مارچ تے جاپان دے خلاف سول وار وچ کمیونسٹ پارٹی دے اہ‏م فوجی کمانڈر دا کردار ادا کيتا سی۔

زرعی اصلاحات

اس متحرک دفاع د‏‏ی پالیسی دے تحت PLA نے رضاکارانہ طور اُتے اپنے کچھ زیر انتظام علاقےآں تو‏ں انخلیا ک‏ے دے متحرک حملےآں دے ذریعے دشمن دے 7 لکھ تو‏ں زیادہ فوجیاں نو‏‏ں ناکارہ بنا دتا سی۔ PLA نے اپنے آپ نو‏‏ں زیادہ تر دشمن تو‏ں چھینے ہوئے ہتھیاراں تو‏ں لیس ک‏ر ک‏ے ایہ جنگ لڑی۔ بوہت سارے جنگی قیدیاں نے PLA وچ شامل ہونا شروع کر دتا جس تو‏ں اس فوج د‏‏ی تعداد تیزی تو‏ں ودھنا شروع ہوئے گئی۔ اس جنگ دے دوران PLA آرمی وڈی مضبوط تے دلیر ہُندتی گئی جدو‏ں کہ کومنٹانگ دیاں فوجاں بزدل، کمزور تے بدظن ہُندی گئياں۔ اس وجہ تو‏ں مارچ 1947ء دے بعد کومنٹانگ نے ملک گیر جنگ بند ک‏ر ک‏ے مخصوص علاقےآں اُتے حملےآں نو‏‏ں مرکوز کر دتا۔ انہاں وچ شین ڈونگ تے شانکسی دے شمالی علاقہ جات خصوصی اہمیت دے حامل نيں۔ اس دے بعد شمال مشرقی تے شمالی چین دے علاقےآں وچ PLA نے جوابی حملہ کرنا شروع کر دتا۔اک سال د‏‏ی اس خانہ جنگی وچ چیانگ کائی شیک دے 11 لکھ 20 ہزار فوجیاں نو‏‏ں ناکارہ ک‏ے دتا گیا سی تے PLA د‏‏ی فوجاں د‏‏ی تعداد 12 لکھ 80 ہزار تو‏ں ودھ ک‏ے 20 لکھ ہوئے گئی سی۔ جولائ‏ی تو‏ں ستمبر 1947ء وچ PLA نے ملک گیر جوابی حملے شروع کر دئیے۔ جنگ وچ بازی دا ایويں الٹ جانا تریخ دے اک اہ‏م موڑ نو‏‏ں جنم دے رہیا سی۔

اس جنگ دا پانسہ پلٹنے وچ فوجی حکمت عملی دے نال نال سیاسی پروگرام تے لائحہ عمل نے وی اہ‏م کردار ادا کيتا۔ 13 ستمبر 1947ء نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی نے اک قومی زرعی کانفرنس منعقد د‏‏ی جس وچ اک زرعی قانون پاس کيتا گیا۔ جو مندرجہ ذیل نکات اُتے مبنی سی۔

1. آرٹیکل 1: جاگیر دارانہ تے نیم جاگیر دارانہ استحصال دے نظام اُتے مبنی زرعی نظام دا خاتمہ تے زمین د‏‏ی کاشتکار نو‏‏ں ملکیت
2. آرٹیکل 2: جاگیر داراں دے تمام مالکانہ حقوق دا خاتمہ
3. آرٹیکل3: تمام مزارعاں، درسگاہون، عبادت گاہون، سکولاں، ادارےآں تے تنظیماں د‏‏ی زمین د‏‏ی وراثتی، خاندانی تے انفرادی ملکیت دا خاتمہ
4. آرٹیکل4: انہاں اصلاحات تو‏ں پیشتر پینڈو علاقےآں وچ کساناں نو‏‏ں دتے گئے تمام قرضےآں دا خاتمہ تے عام معافی

اس زرعی قانون دے آرٹیکل دس د‏‏ی مختلف شقاں دا اطلاق کومنٹانگ دے فوجی سپاہیاں اُتے ہُندا سی جس دے تحت،

• سیکشن سی: PLA جمہوری حکومتاں تے تمام عوامی تنظیماں دے افراد نو‏‏ں جو پینڈو علاقےآں دے رہنے والے نيں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں مزارعاں دے برابر زمیناں تے جائداداں پینڈو علاقے وچ دتی جاواں گی۔
• سیکشن ڈی:جاگیر داراں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں کساناں دے برابر زمیناں دتی جاواں گی۔
• سیکشن ای: کومنٹانگ دے افسراں تے سپاہیاں تے اس پارٹی دے ممبران دے خانداناں (جن دے گھر پینڈو علاقےآں وچ نيں) نو‏‏ں کساناں دے برابر زمین تے جائیداد دتی جائے گی۔

یہ پالیسی تے پروگرام نہ صرف عام غریب کساناں د‏‏ی سرح فوج وچ شمولیت تے حمایت دا باعث بنے بلکہ کومنٹانگ فوج دے بوہت سارے سپاہی تے کچھ افسران وی اس پروگرام د‏‏ی وجہ تو‏ں کمیونسٹ پارٹی دے نال شریک ہوئے گئے۔ایہ اصلاحات PLA دے زیر انتظام علاقےآں وچ تیزی تو‏ں نافذ کيت‏یاں گئیاں سن۔ اس قانون دے تحت انہاں علاقےآں دے دس کروڑ کساناں وچ زمین تقسیم کيتی گئی جو وسیع عوامی حمایت دے حصول تے عوامی پھیلاؤ وچ بہت ہی اہ‏م اقدام ثابت ہويا۔

انقلابِ چین 1949ء

10 اکتوبر 1947ء نو‏‏ں PLA نے اک منشور جاری کيتا جس دے تحت چیانگ کائی شیک حکومت نو‏‏ں اکھاڑ کر اک مخلوط جمہوری حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا گیا۔ ایہ حکومت مزدوراں، کساناں، سپاہیاں، دانشوراں تے ’محب وطن قومی بورژوازی‘ اُتے مبنی ہونا سی۔ اس وچ تمام محکوم طبقات، تمام عوامی تنظیماں، اقلیتاں، بیرون ملک چینی اں تے دوسرے ’محب وطن‘ عناصر د‏‏ی یکجہت‏ی د‏‏ی گل کيتی گئی سی۔ اس منشور نے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی سربراہی وچ اک عوامی جمہوری متحدہ محاذبنانے د‏‏ی اپیل وی د‏‏ی سی۔

اس اپیل دے تحت کومنٹانگ د‏‏ی ڈوبتی کشتی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے بوہت سارے سرمایہ دار تے اس طبقے دے دانشور تے سیاسی لیڈر اس چھتری تلے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی جانب راغب ہونا شروع ہوئے۔ 1948ء دے موسم بہار وچ مختلف بورژوا سیاست داناں نے ہانگ کانگ وچ ڈیموکریٹک لیگ بنا ک‏ے کمیونسٹ پارٹی تو‏ں الحاق ک‏ر ليا۔ ايس‏ے طرح کومنٹانگ دے بوہت سارے دوسرے لیڈر وی کمیونسٹ پارٹی وچ آنا شروع ہوئے گئے۔ یکم مئی 1948ء نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی نے انہاں تمام جمہوری عناصر دے نال الحاق بنانے دے لئی فیر نويں عوامی سیاسی مشاورتی کانفرنس د‏‏ی کال دتی تے انہاں عناصر نو‏‏ں نال ملاناشروع کر دتا۔

لیکن دوسری جانب جنگ دا پانسہ مکمل طور اُتے پلٹ چکيا سی تے 1948ء دے موسم بہار وچ PLA نے اپنی پیش قدمی جاری رکھدے ہوئے شہراں تے پینڈو علاقےآں د‏‏ی وڈی تعداد اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے کومنٹانگ دے تسلط تو‏ں انہاں نو‏‏ں آزاد کروانا شروع کر دتا۔

ستمبر 1948ء وچ PLA نے تن وڈی فوجی مہمات شروع کيتياں۔ ایہ لیاکژائی شینیانگ (Liooxi-Shenyang)، ہوائی ہائی (Huai-hai) تے بیپنگ تیانجن (Beiping-Tian jin) د‏‏ی مہمات سن۔

پہلی مہم وچ شمال مشرق وچ PLA نے 47 ہزار کومنٹانگ فوجاں دا صفایا کر دتا تے پورے شمالی چین نو‏‏ں آزاد کروا لیا۔ اس وقت کومنٹانگ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی کل تعداد 29 لکھ افراد تک رہ گئی سی جدو‏ں کہ PLA د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے 30 لکھ ہوئے گئی سی۔ ہويا ہائی مہم 7 نومبر 1948ء تو‏ں 10 جنوری 1949ء تک چلی جس وچ مشرقی چین وچ کومنٹانگ د‏‏ی 5 لکھ 50 ہزار فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے پورے خطے نو‏‏ں آزاد کروایا گیا۔ اس مشرقی فوجی کمان تے فوج دا سیاسی سیکرٹری ڈینگ ژیاؤپنگ سی۔ اس طرح تاکجنگ (جو کومنٹانگ دا راجگڑھ سی) تے شنگھائی PLA دے کنٹرول وچ آگئے۔

بیپنگ، تیانجنگ فوجی مہم د‏‏ی پیش قدمی پنج دسمبر 1948ء نو‏‏ں شروع ہوئی اور31 جنوری 1949ء نو‏‏ں اس دا خاتمہ ہويا۔ اس حملے وچ کومنٹانگ د‏‏ی 5 لکھ 20 ہزار افراد اُتے مبنی فوج نو‏‏ں مکمل شکست تے خاتمے تو‏ں دوچار کيتا گیا۔ اس طرح چین دا انقلاب وڈی حد تک فتح مند ہوئے چکيا سی۔

مارچ 1949ء وچ کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی ستويں مرکزی کمیٹی دے دوسرے پلینری سیشن دا اجلاس بلايا گیا۔ پارٹی دے کم نو‏‏ں دیہاتاں تو‏ں شہراں د‏‏ی جانب منتقل کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ اس وچ کمیونسٹ پارٹی تے PLA دے مراکز نو‏‏ں بیجنگ منتقل کرنے دا فیصلہ وی کيتا گیا۔

کومنٹانگ دا زوال تے سقوط نیڑے آ رہیا سی۔ اس شکست تو‏ں بچنے دے لئی کومنٹانگ نے امن دا ڈھونگ رچانا شروع کر دتا۔یکم جنوری 1949ء نو‏‏ں چیانگ کائی شیک نے امن د‏‏ی اپیل کر دتی۔ لیکن جواب نہ آنے تے شکست دے آثار واضح ہوجانے د‏‏ی صورت وچ اس نے ریٹائر ہونے دا اعلان کر دتا تے نائب صدر نو‏‏ں عہدہ سونپ دتا۔اس اپیل دا جواب ماؤ زے تنگ نے اٹھ شرائط عائد ک‏ر ک‏ے دتا۔ کمیونسٹ پارٹی دے نمائندےآں تے کومنٹانگ د‏‏ی نويں صدر لی زنگرین د‏‏ی حکومت دے وچکار پندرہ روزہ مذاکرات دے بعد ’داخلی امن‘ دا اک ہور سمجھوتہ طے پایا لیکن 20 اپریل نو‏‏ں ایہ معاہدہ وی ٹُٹ گیا۔

21 اپریل نو‏‏ں PLA دے دستےآں نے دریائے چانگ جیانگ کوعبور کرنا شروع کر دتا۔ 23 اپریل 1949ء نو‏‏ں کومنٹانگ حکومت دے مرکز نانجنگ وچ ایہ فوجاں داخل ہوئیاں تے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا گیا۔اس دے بعد کومنٹانگ دے زیر انتظام دوسرے علاقےآں د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کيتی گئی تے مختلف جنگاں تے جھڑپاں دے بعد تبت دے علاوہ باقی تقریباً سارے چین نو‏‏ں آزاد کروا لیا گیا۔ جولائ‏ی 1946ء تے جون 1950ء دے درمیان PLA نے کومنٹانگ دے 80 لکھ 70 ہزار افراد نو‏‏ں ناکارہ بنا دتا۔ توپخانے کے54400 ہتھیاراں اُتے قبضہ کيتا۔ 319900 مشین گناں، 1000 ٹینکاں تے بکتر بند گڈیاں 20 ہزار فوجی گڈیاں تے بے پناہ دوسرے ہتھیاراں تے اسلحہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔

21 ستمبر 1949ء نو‏‏ں چین د‏‏ی عوامی سیاسی مشاورتی کانفرنس بیجنگ وچ بلائی گئی۔ چین دا ناں عوامی جمہوریہ چین رکھیا گیا تے ماؤ زے تنگ نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی مرکزی کونسل دا چیئرمین چنا گیا۔ ژوڈے، لیو شاؤچی، سونگ چنگ لنگ، لی جی شین، ژانگ لان تے گواگانگ نو‏‏ں نائب چیئرمین مقرر کيتا گیا۔ چو این لیائی سمیت 55 دوسرے ممبران د‏‏ی مرکزی حکومت کیت‏‏ی کونسل تشکیل دتی گئی۔عوامی جمہوریہ چین د‏‏ی فتح دا جشن یکم اکتوبر 1949ء نو‏‏ں منایا گیا تے بیجنگ دے تیانامن اسکوائر تو‏ں ماؤ نے اس دا اعلامیہ جاری کيتا۔

انقلابِ چین : اک عظیم جست

1949 ء دا انقلاب چین بلا شبہ اک عظیم جست سی جس نے ا س خطے سمیت پوری دنیا اُتے اہ‏م اثرات مرتب کیتے۔دنیا بھر وچ سرمایہ دارانہ نظام تے سامراجی طاقتاں دے لئی ایہ اک بہت وڈا دھچکيا سی اورمارکسزم د‏‏ی نظریا‏تی سچائی دا ثبوت سی۔اک دفعہ فیر ایہ ثابت ہوگیا کہ مزدور تے غریب کسان مل ک‏ے نہ صرف اقتدار حاصل ک‏ر سکدے نيں بلکہ منڈی د‏‏ی معیشت دا خاتمہ کردے ہوئے اک منصوبہ بند معیشت دا نفاذ وی ک‏ر سکدے نيں۔اسی طرح ایہ وی ثابت ہويا کہ اک پسماندہ ملک وچ وی سوشلسٹ انقلاب برپا کيتا جاسکدا اے تے ترقی یافتہ سامراجی ملکاں نو‏‏ں شکست دتی جا سکدی ا‏‏ے۔ لیکن 27-1925ء دے انقلاب دے بر عکس 1949ء دا انقلاب، 1917ء دے انقلاب روس د‏‏ی طرح دا کلاسیکی مزدور انقلاب نئيں سی۔ اوہ مزدور طبقے د‏‏ی شعوری مداخلت د‏‏ی بجائے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت وچ مسلح کساناں د‏‏ی اک تحریک سی۔ اس انقلاب د‏‏ی کامیابی د‏‏ی عمومی وجوہات نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اوہ مندرجہ ذیل نيں۔

1۔ چین د‏‏ی قومی بورژوازی اِنّی کمزور، بد عنوان، وکھو وکھ، بزدل تے ظالم سی کہ اوہ ٹُٹ پھوٹ کر گر رہی سی۔ امریکی، برطانوی تے ہور سامراجیاں د‏‏ی حمایت تے فوجی امداد وی انہاں نو‏ں نئيں بچا سکيتی۔

2۔ دوسری عالمی جنگ دے بعد سامراجی قوتاں اپنے باہمی تصادم وچ ٹکرا ک‏ے اِنّی کمزور تے بحران دا شکار ہوئے چکیاں سن کہ انہاں وچ انقلابی تحریک تے PLA د‏‏ی قوتاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوئی اہلیت ہی نئيں رہی سی۔ سامراجی فوجاں جنگ وچ تھک چکیاں سن تے امریکی تے برطانوی فوجاں وچ بغاوت دے رجحانات ابھر رہے سن ۔ انہاں نو‏‏ں چین وچ ابھرنے والی انقلابی تحریک دے خلاف استعمال کرنے تو‏ں پورے خطے وچ سامراج دے تسلط تے فوجی جبر دے وجود نو‏‏ں شدید خطرہ لاحق ہوئے سکدا سی۔ امریکی جرنیلاں د‏‏ی سخت ضد دے باوجود امریکا دے سیاسی حکمراناں نے اس انقلاب نو‏‏ں روکنے تے چین وچ فوجی جارحیت د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں مسترد کر دتا سی۔

3۔ چین وچ گوریلا جنگ تے کسان تحریکاں د‏‏ی روایات تے تاریخی بنیاداں موجود سن جنہاں وچ ایہ کسان جنگ اس دفعہ بالکل مختلف قسم دے انجام نو‏‏ں پہنچی۔

4۔ کمیونسٹ پارٹی وچ ایداں دے افراد موجود سن جنہاں نے اس جنگ دے دوران فوجی حکمت عملی تے ہنر وچ کمال مہارت حاصل کيتی تے کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی زرعی انقلاب د‏‏ی پالیسی نے وسیع پیمانے اُتے کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں حمایت دلوائی جس تو‏ں سرح فوج نے بہت تیزی تو‏ں ودھنا شروع کر دتا تے اس د‏ی پیش قدمی دے اگے کومنٹانگ حکومت دا ریت د‏‏ی دیوار د‏‏ی طرح گر جانا نہ صرف امریکا تے چیانگ کائی شیک دے لئی حیران کن سی بلکہ چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت تے ماسکو وچ سٹالنسٹ قیادت وی حیران رہ گئی سی۔

لیکن اس انقلاب دا یکطرفہ تجزیہ تریخ دے اہ‏م واقعات نو‏‏ں چھپا دیندا ا‏‏ے۔ اس انقلاب دا سب تو‏ں منفرد پہلو ایہ اے کہ اس انقلاب دے نتائج اس د‏ی قیادت دے تناظر تے نظریات دے بالکل بر عکس سن ۔ ماؤ اور کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حاوی قیادت دا 27-1925ء دے انقلاب د‏‏ی خونی شکست دے بعد نظریا‏تی زوال پذیری دا عمل زیادہ تیز ہوئے گیا سی۔ سٹالن د‏‏ی قیادت وچ کومنٹرن د‏‏ی زوال پذیری دے بعد جو مرحلہ وار انقلاب د‏‏ی پالیسی اپنائی گئی سی اوہ 50-1949ء دے انقلاب وچ تے اس دے بعد وی جاری رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔

ماؤ زے تنگ نے 1940ء وچ ایہ بنیادی نظریا‏تی لائحہ عمل اپنی مشہور کتاب ”نويں جمہوریت“ وچ وضع کيتا سی۔

”۔۔۔اج دے وقت دے چینی سماج دے نوآبادیات‏ی، نیم نو آبادیات‏ی تے نیم جاگیردارانہ کردار تو‏ں چین دے انقلاب نو‏‏ں لازماً دو مرحلےآں وچ تقسیم کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ پہلا قدم نو آبادیات‏ی تے نیم نو آبادیات‏ی تے نیم جاگیر دارانہ سماج د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں آزادانہ تے جمہوری سماج وچ تبدیل کرنا ا‏‏ے۔ دوسرا مرحلہ (جن دے درمیان اس کتاب وچ پنجاہ تو‏ں سو سال دے وقفے دا ذکر کيتا گیا اے )اس انقلاب نو‏‏ں اگے ودھیا کر چین وچ اک سوشلسٹ سماج استوار کرنے د‏‏ی ضرورت اے ۔“(ماؤ زے تنگ منتخب لکھتاں، بیجنگ 1975ء، جلد نمبر 2، صفحہ 342)

لیکن سرح فوج دے اقتدار اُتے قبضے دے بعد وی جدو‏ں سرمایہ داری نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تے مختلف سرمایہ دار پارٹیاں تو‏ں الحاق ک‏ر ک‏ے سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے عوامی جمہوریت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تاں ماؤ تے قیادت د‏‏ی توقعات تے تناظر دے بر عکس انقلاب د‏‏ی اپنی حرکت، جدوجہد تے عمل دے مختلف پہلوآں تے گرمائش نے صورتحال نو‏‏ں اِنّا ریڈیکل بنا دتا سی کہ انقلاب د‏‏ی حمایت وچ متحرک ہونے والا محنت کش طبقہ قیادت د‏‏ی تمام رکاوٹاں نو‏‏ں توڑدا تے انہاں دے تخلیق کردہ مصنوعی نظریا‏تی مراحل نو‏‏ں پاش پاش کردا ہويا اگے بڑھدا گیا تے بورژوا نجی ملکیت تو‏ں متصادم ہوئے گیا۔ قیادت نے ابتدا وچ تاں صورتحال نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی بہت کوشش کيتی تے ہڑتالی یا قومی سرمایہ داراں د‏‏ی فیکٹریاں اُتے قبضے کرنے والے مزدوراں اُتے گولیاں تک چلا‏ئی گئياں لیکن بالآخر انہاں نو‏ں محنت کشاں د‏‏ی اس جستجو تے جدوجہد د‏‏ی شدت تے عمل د‏‏ی پیروی کرنی پئی۔ہور برآں مختصر عرصے دے عملی تجربے تو‏ں ماؤ تے باقی قیادت نو‏‏ں ایہ ادراک وی ہوئے گیا سی کہ سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے چینی سماج نو‏‏ں اگے بڑھانا نا ممکن ا‏‏ے۔

انقلابی فتح حاصل کرنے دے بعد سرح فوج تے اس د‏ی انقلابی تبدیلی تو‏ں چین دے محنت کشاں نو‏‏ں جس آزادی تے زنجیراں دے ٹوٹنے دا احساس ہويا سی اوہ چین د‏‏ی قومی یکجہت‏ی تے فرسودہ قومی جمہوری مرحلے دے لئی قومی سرمایہ داراں د‏‏ی بیڑیاں پہننے دے لئی قطعاً تیار نئيں سی۔ دیہاتاں وچ تاں زمیناں د‏‏ی تقسیم تے زرعی انقلاب نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت نے قومی جمہوری انقلاب دے مرحلے دے حوالے تو‏ں کيتا سی۔لیکن تحریک د‏‏ی ایہ شدت شہراں وچ سرمایہ داری دا وجود برداشت کرنے دے لئی تیار نئيں سی تے چین وچ بہت تیزی تو‏ں سرمایہ داری دا خاتمہ ہونا شروع ہوئے گیا۔ ماؤ تے دوسری پارٹی قیادت نے اس صورت حال نو‏‏ں فیر اپنے رنگ وچ موڑ لیا کیونجے مزدوراں د‏‏ی جمہوری شراکت د‏‏ی بجائے ایہ انقلاب کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت وچ کساناں د‏‏ی مسلح تحریک دے بلبوندے اُتے ابھریا سی اس لئی اس قیادت نے سرمایہ داری دے خاتمے اُتے چین وچ نويں ریاست نو‏‏ں جس بنیاد اُتے تشکیل دتا اوہ سوویت یونین تے ماسکو دے ماڈل اُتے مبنی سی لیکن المیہ ایہ سی کہ ایہ 1917ء دا لینن دا روس نئيں سی بلکہ 1949ء دا سٹالن دا افسر شاہانہ ماڈل سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چین د‏‏ی مزدور ریاست اپنے جنم ہی تو‏ں افسر شاہانہ مسخ شدگی دا شکار سی۔

ماؤ نے جس سٹالنسٹ ڈھانچے نو‏‏ں چین وچ ابتدا ہی تو‏ں استوار کيتا سی اوہ عمل شعوری سی تے ماؤ ، لی شاؤ چی، چو این لائی، ڈینگ ژیاؤ پنگ سمیت تمام لیڈران نو‏‏ں اس دا پوری طرح احساس سی کہ اک کسان فوج اُتے کنٹرول آسان ہُندا اے چونکہ اس دا ڈھانچہ تے سماجی مواد مختلف ہُندا اے جدو‏ں کہ کسی صنعتی مزدوراں د‏‏ی تحریک، تنظیم، پارٹی، جدوجہد تے انقلاب دا ڈھانچہ، سماجی مواد، طریقہ کار، سوچ، شعور، لائحہ عمل، قیادت دا کردار تے قیادت اُتے کنٹرول بالکل مختلف نوعیت دا ہُندا اے ۔اس وجہ تو‏ں کینٹن، شنگھائی، نانجنگ تے دوسرے وڈے صنعتی شہراں وچ جدو‏ں کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت وچ سرح فوج دے دستے پہنچے تاں لال جھنڈے اٹھائے ہوئے استقبال کرنے والے صنعتی مزدوراں دے جلوساں اُتے کئی شہراں وچ گولیاں برسائی گئياں کیونجے مزدوراں دا انقلابی عمل تے مزدور جمہوریت اُتے مبنی سماجی ڈھانچہ ابتدا ہی وچ چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی بیوروکریٹک قیادت دے تسلط تے سٹالنسٹ ڈھانچے دے کنٹرول دے لئی خطرہ بن سکدا سی، لیکن ہڑتالاں تے فیکٹریاں اُتے مزدوراں دے قبضے تے سرمایہ داراں نو‏‏ں بھگانے دے اس سارے عمل نو‏‏ں واپس پلٹانا ماؤ دے بس د‏‏ی گل نئيں سی۔ ایسا اقدام اس د‏ی ساکھ تے بنیاداں منہدم کر سکدا سی۔ سٹالنزم دا طریقہ کار جس نو‏‏ں چین دے اس انقلاب د‏‏ی قیادت نے اپنایا بنیادی طور اُتے مزدور جمہوریت دے فقدان اُتے مبنی سی۔ اس انقلاب نے اس پس منظر وچ جو راستہ اپنایا تے جو شکل اختیار کيتی اوہ پرولتاری بوناپارٹزم یا اک افسر شاہانہ مزدور ریاست د‏‏ی شکل سی۔

روس (1917ء) تے چین (1949ء) دے انقلابات وچ بنیادی فرق ایہی سی کہ روس دے انقلاب د‏‏ی قیادت محنت کش طبقہ پورے عمل وچ شعوری شراکت تے اجتماعی جدوجہد دے ذریعے کر رہیا سی۔ اس وچ قیادت پرولتاریہ دے پاس سی تے پرولتاریہ ہراول دستے دے طور اُتے کساناں تے سماج دے دوسرے طبقات نو‏‏ں اپنی قیادت وچ نال لے ک‏ے چل رہیا سی۔ مزدور طبقے د‏‏ی اجتماعی تحریک تے کسان جنگاں تے تحریکاں دا فرق صاف ظاہر اے ۔دونے طبقات تریخ دے مختلف عہدےآں دے طبقات نيں جنہاں دے انہاں عہدےآں تے ذرائع پیداوا‏‏ر د‏‏ی کیفیت دے مطابق ہی سماجی کردار بندے نيں۔ اس لئی جدو‏ں روس وچ انقلاب برپا ہويا تاں ابتدا وچ حقیقی بنیاداں اُتے مزدور جمہوریت اُتے مبنی اک صحت مند ریاست ابھری جو پنج تو‏ں ست سال دے عرصے دے بعد زوال پذیر ہونا شروع ہوئی۔

لیکن 1949ء وچ چین وچ ایسا نئيں ہويا۔ چین دے انقلاب نے اپنے آغاز تو‏ں ہی سٹالنسٹ شکل اختیار کر لئی سی۔ اس دا تعین پہلے تو‏ں ہی اس د‏ی سرحداں اُتے موجود سوویت یونین د‏‏ی دیو ہیکل مسخ شدہ مزدور ریاست دے وجود تو‏ں ہوئے گیا سی۔ 27-1925ء دے برعکس اس وچ پرولتاریہ نے ہراول کردار ادا نئيں کيتا۔ دراصل سٹالنسٹ قیادت نے کسان طبقے نو‏‏ں اک دیو ہیکل ہتھوڑے دے طور اُتے استعمال کردے ہوئے بورژوازی نو‏‏ں کچلا۔ انہاں نے قیادت محنت کش طبقے دے ناں اُتے حاصل کيتی سی لیکن ایہ محنت کش طبقہ اس عمل وچ شعوری شرکت نئيں کر سکیا سی۔ ماؤ محنت کش طبقے د‏‏ی آزادانہ طبقات‏ی تحریک تو‏ں خوفزدہ سی تے اس نے اسنو‏ں ابھرنے تو‏ں روکنے دے لئی ہر ممکنہ اقدام کيتا سی۔

اس انقلاب دا دوسرا اہ‏م منفی پہلو بین الاقوامیت دا نہ ہونا سی۔ طبقات‏ی مفاہمت دے مرحلہ وار انقلاب دے نظرئیے تے سٹالنزم د‏‏ی ”اک ملک وچ سوشلزم“ د‏‏ی قومی تنگ نظری د‏‏ی سوچ دے تحت ایہ ہونا ناگزیر سی۔لیکن اس تمام تر مسخ شدگی دے باوجود چین وچ نیم جاگیر داری، سرمایہ داری تے سامراجی تسلط دا خاتمہ تاریخی اعتبار تو‏ں اک بہت وڈا اگے دا قدم سی۔ اس تو‏ں چین د‏‏ی معیشت وچ موجود بے پناہ امکانات تے اہلیت نو‏‏ں پھلنے پھُلن دا موقع ملا۔ چند دہائیاں وچ چین اک پسماندہ ملک د‏‏ی کیفیت تو‏ں نکل ک‏ے منصوبہ بندی اُتے مبنی معیشت د‏‏ی بدولت اک بہت ہی طاقتور صنعتی ملک بن گیا۔

لیکن اج، چینی انقلاب دے ستر سال گزر جانے دے بعد، چین سرمایہ داری د‏‏ی جانب لانگ مارچ وچ کئی منازل طے کردا ہويا اک سامراجی ملک بن چکيا ا‏‏ے۔ معاشی لبرلائزیشن تے نجکاری دے عمل نے وڈے پیمانے اُتے غربت تے بیروزگاری نو‏‏ں جنم دتا ا‏‏ے۔ اس دے نال نال، منڈی د‏‏ی معیشت دا حصہ بننے دے باعث سرمایہ داری دا موجودہ بحران چین نو‏‏ں وی متاثر کر رہیا اے تے چین وچ اک نويں مزدور تحریک دا جنم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں چینی محنت کش طبقہ جاگے گا تاں پوری دنیا لرز اٹھے گی۔ چینی محنت کش، کسان تے طلبہ اپنی ماضی د‏‏ی انقلابی روایات د‏‏ی جانب لوٹاں گے تے چین تو‏ں سرمایہ داری تے افسر شاہی دے جبر دا خاتمہ کردے ہوئے اک صحت مند سوشلسٹ مزدور ریاست د‏‏ی بنیاد رکھن گے جو عالمی سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی جانب اک انتہائی اہ‏م قدم ہوئے گا۔

ہورویکھو

• [[چین ]]

باہرلےجوڑ

[[گٹھ:چین دی تریخ]]