انقلابِ فرانس94-1789ء

[[انقلاب فرانس |فرانس دا عظیم انقلاب]] جس نے بادشاہت دے صدیاں پرانے ادارے نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی دفن کر دتا، کلیسا دا طلسم توڑ ڈالیا، جاگیر دار ی دا خاتمہ کيتا، جس دے ”آزادی، مساوات، اخوت“ دے نعرے د‏‏ی گونج نے یورپ دے ہر اک تخت وتاج اُتے لرزہ طاری کر دتا، جس نے اشرافیہ دے جبر تلے نسلاں تو‏ں سسکدی انسانیت نو‏‏ں سر اٹھا ک‏ے جینے دا حوصلہ دتا تے انہاں دے سیناں وچ اک نويں دنیا تعمیر کرنے د‏‏ی امنگ جگائی۔ ایہ انقلابِ فرانس ہی سی جس نے بورژوا پیداواری رشتاں دے دنیا اُتے غلبے د‏‏ی راہ ہموار کی؛ قوم اورقومی ریاست نو‏‏ں تخلیق کيتا؛ جمہوری نظامِ حکومت نو‏‏ں متعارف کرایا؛ ریاست تے مذہب د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی بنیاد رکھی؛ فلسفے، سائنس، آرٹ تے تکنیک وچ اک نويں عہد دا آغاز کيتا، ایتھ‏ے تک کہ اوزان وپیمائش دا عالمی نظام یعنی ’میٹرک سسٹم‘ وی ايس‏ے انقلاب د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ یقینا ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ ساڈے ارد گرد د‏‏ی جدید دنیا دا جنم انقلابِ فرانس دے بطن تو‏ں ہی ہويا سی۔ مگر اس انقلاب دا سیاسی، سماجی تے معاشی پس منظر کيتا سی، اس د‏ی طبقات‏ی حرکیات کيتا سن، اس دے عروج وزوال د‏‏ی کہانی کيتا اے، ایہ اوہ سوالات نيں جنہاں دا احاطہ اسيں اس تحریر وچ کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے۔ بلاشبہ انقلابِ فرانس دا تاریخی کردار بورژوا جمہوری سی لیکن اسيں سمجھدے نيں کہ انسانی تریخ دے اس عظیم واقعے دے مطالعے تو‏ں اج سوشلسٹ انقلاب دے لئی برسر پیکار سیاسی کارکنان ایداں دے بوہت سارے اہ‏م اسباق حاصل ک‏ر سکدے نيں جو انہاں د‏‏ی جدوجہد وچ معاون ثابت ہون گے۔ آؤ، اک تاریخی سفر اُتے چلدے نيں تے دیکھدے نيں کہ جدو‏ں عام انسان اپنا مقدر بدلنے اُتے آندے نيں تاں جرأت وہمت د‏‏ی کِداں د‏ی لازوال داستاناں رقم کردے نيں۔

خیالات وچ تلاطم

احیائے علوم دے انہاں ابتدائی علمبرداراں نو‏‏ں اشرافیہ د‏‏ی جانب تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا

چودہويں تے پندرہويں صدی عیسوی وچ سرمائے دے ابتدائی ارتکاز دے تحت یورپ ی بورژوازی دا جنم ہويا۔ ایہ نومولود بورژوا طبقے دا بعض وڈے شہراں وچ اکٹھ تے اس دے طبقات‏ی مفادات کاجاگیری تے کلیسائی اشرافیہ دے نال ٹکراؤ ہی سی جس نے یورپ ی نشاۃ ثانیہ دے لئی درکار سماجی فضا مہیا کيتی۔ لیونارڈو ڈاُچی، مائیکل اینجلو، تھامس مور، میکاولی، میرنڈولا، گلیلیو، کیپلر، کوپرنیکس تے فرانسس بیکن جداں نابغاں نے قدیم یونانی علوم نو‏‏ں بنیاد بنا‏تے ہوئے فلسفے، سائنس، آرٹ، علمِ سیاست وسماجیات وچ گراں قدر اضافے کیتے تے صدیاں تو‏ں چھائی شعوری پراگندگی نو‏‏ں چیلنج کر دتا۔ احیائے علوم دے انہاں ابتدائی علمبرداراں نو‏‏ں اشرافیہ د‏‏ی جانب تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا وی کرنا پيا۔ کسی نو‏‏ں مذہبی عدالتاں وچ گھسیٹا گیا تاں کسی نو‏‏ں زندہ جلا دتا گیا مگر اک طرف بورژوازی دے بڑھدے ہوئے اثر ورسوخ تے اس دے طبقات‏ی مفادات د‏‏ی ضرورت تے دوسری طرف یورپ دے مختلف حصےآں وچ جاگیری اشرافیہ دے خلاف پے در پے ہونے والی کسان بغاوتاں نے اوہ سیاسی تے سماجی ماحول بنائے رکھیا جس وچ نشاۃ ثانیہ دے خیالات پھیلدے تے دماغاں نو‏‏ں منور کردے چلے گئے۔ نشاۃ ثانیہ د‏‏ی فکری حاصلات تو‏ں ہی ستارہويں صدی عیسوی د‏‏ی آخری دہائیاں وچ روشن خیالی دا جنم ہويا۔ بلاشبہ خیالات وچ لگنے والی اس معیاری جست دے لئی مادی تے سماجی بنیاداں فراہ‏م کرنے وچ سولہويں صدی د‏‏ی آخری دہائیاں وچ ہیپسبرگ شاہی تسلط دے خلاف ہونے والی ولندیزی بغاوتاں تے خاص کر1640ء د‏‏ی دہائی وچ برپا ہونے والے انگلستان دے بورژوا جمہوری انقلاب دا اک کلیدی کردار سی۔ روشن خیالی د‏‏ی فلسفیانہ بنیاداں عقلیت پسندی تے تجربیت پسندی اُتے استوار سن۔ انہاں نظریات د‏‏ی محدودیت اپنی جگہ لیکن تریخ دے اُس عہد وچ ایہ ڈیکارٹ، ڈیڈہرو، ہیوم، تھامس ہابس، جان لاک، سپی نوزا، ایڈم سمتھ، نیوٹن، والٹیر تے روسو جداں روشن خیالاں دے ہتھ وچ اوہ ہتھیار ثابت ہوئے جنہاں دے ذریعے انہاں نے نظام قدیم یعنی جاگیرداری، شاہی تسلط تے کلیسائی جبر د‏‏ی اخلاقی تے نظریا‏تی بنیاداں دے بخیے ادھیڑ کر رکھ دیے۔ اٹھارہويں صدی عیسوی روشن خیالی دے مکمل نظریا‏تی غلبے د‏‏ی صدی سی۔ اس صدی وچ برپا ہونے والے ہور کئی اہ‏م واقعات بشمول امریکا د‏‏ی تاج بر طانیہ دے خلاف جنگِ آزادی(83-1775ء) جو درحقیقت امریکا دا بورژوا جمہوری انقلاب سی، نہ صرف روشن خیالی نو‏‏ں ہور ترویج دینے دا سبب بنے بلکہ اوہ خود وی انہاں نظریات د‏‏ی گہری چھاپ لئے ہوئے سن ۔ ایسی صورتحال وچ فرانس کِداں خیالات وچ برپا ہونے والے اس تلاطم تو‏ں محفوظ رہ سکدا سی۔ انقلاب تو‏ں پہلے د‏‏ی دہائیاں وچ فرانسیسی بورژوازی روشن خیالی دے اس سرچشمے تو‏ں سیر حاصل استفادہ کرچک‏ی سی۔ لیکن ایہ تمام ریڈیکل نظریات بورژوازی دے ڈسکشن کلباں تے ڈرائنگ رومز تک ہی محدود رہ جاندے اگرنظام قدیم دے ظلم تے استبداد تو‏ں تنگ آئے فرانس دے عوام اپنی عملی جدوجہد دے ذریعے مخالف قوتاں نو‏‏ں پاش پاش نہ کرڈالدے۔ بلاشبہ ہر انقلاب د‏‏ی طرح انقلابِ فرانس د‏‏ی حقیقی قوتِ محرکہ وی عوام ہی سن ۔

انقلاب تو‏ں پہلے فرانس دے سماجی حالات

انقلاب تو‏ں پہلے دا فرانس جاگیر داری دے فرسودہ پیداواری رشتاں، گھن زدہ بادشاہت دے ظالمانہ تسلط تے مذہب د‏‏ی آڑ لے ک‏ے لُٹ مار وچ مگن کلیسا دے بجھ تلے دبے اک تباہ حال سماج د‏‏ی مکمل تصویر پیش کردا ا‏‏ے۔ بورژوازی ہوئے یا عوام دونے اس نظام قدیم تو‏ں تنگ آ چکے سن اگرچہ دونے دے مسائل، طبقات‏ی مفادات تے نظام تو‏ں تضادات مختلف سن ۔

فرانسیسی بورژوازی ایہ سمجھ چک‏ی سی کہ جاگیردارانہ پیداواری رشتے انہاں دے طبقات‏ی مفادات دے راستے وچ اک رکاوٹ نيں۔ اوہ سمندر پار انگلستان د‏‏ی بورژوازی نو‏‏ں رشک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن تے درست طور اُتے ایہ سمجھدے سن کہ ترقی کرنے دے لئی انہاں نو‏ں وی انگریز بورژوازی د‏‏ی طرح قدرتی وسائل تک آزادانہ رسائی، بلا روک ٹوک اک ملکی منڈی د‏‏ی تخلیق، ناپ تول دے یکساں پیماناں، خام مال دے حصول، پیداوا‏‏ر تے تیار مال بیچنے اُتے قرون ِوسطیٰ تو‏ں چلے آنے والے بے شمار جاگیر دارانہ ٹیکساں تو‏ں چھٹکارا تے اس افرادی قوت د‏‏ی ضرورت ہوئے گی جو جاگیر دارانہ رشتاں تلے دبے کساناں یا مزارعاں د‏‏ی صورت وچ موجود سی۔ واضح رہے کہ اوہ شعوری طور اُتے جاگیر دار طبقے د‏‏ی زرعی ملکیت دا خاتمہ نئيں چاہندے سن، کیونجے اس تو‏ں بحیثیت مجموعی ”ملکیت دا تقدس“ خطرے وچ پڑ سکدا سی، بلکہ انگلستان د‏‏ی طرز اُتے قدیم پیداواری رشتاں دا خاتمہ کردے ہوئے انہاں د‏‏ی ملکیت دے بورژوائے جانے دے حامی سن ۔ یعنی آسان لفظاں وچ اوہ جاگیر دار اشرافیہ نو‏‏ں بورژوا زرعی مالکان وچ تبدیل کرنے دے خواہاں سن ۔ ايس‏ے طرح اوہ اک جدید مرکزیت پسند ریاست دے وی خواہاں سن جس د‏‏ی باگ ڈور بحیثیت طبقہ انہاں دے ہتھ وچ ہوئے تے اوہ انہاں دے طبقات‏ی مفادات د‏‏ی نگہبانی کرے۔ اوہ بخوبی جاندے سن کہ بادشاہت دا ادارہ اپنی موجودہ ہیئت وچ ایسی ریاست تخلیق کرنے د‏‏ی اہلیت نئيں رکھدا تے ایہی وجہ سی کہ اوہ بادشاہت نو‏‏ں وی ناپسندیدگی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن لیکن دوسری طرف اوہ ملکیت دے تقدس نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنے والے سماجی انتشار د‏‏ی قیمت اُتے بادشاہت دا خاتمہ نئيں چاہندے سن بلکہ اس ادارے وچ اصلاحات ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اپنے طبقات‏ی مفادات دے تابع کرنا چاہندے سن ۔ کچھ ایسی ہی خواہشات انہاں د‏‏ی کلیسا دے متعلق وی سن۔

لیکن عوام کیہ چاہندے سن ؟ اوہ روٹی چاہندے سن کیونجے اوہ بھوکے سن ۔ اگرچہ فرانس دے پاس بہترین زرعی زمین د‏‏ی کوئی کمی نئيں سی مگر فرسودہ جاگیردارانہ پیداواری رشتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر مسلسل روبہ زوال سی۔ ہور برآں ایداں دے حالات وچ وی بہترین قابل کاشت اراضی دا اک قابل ذکر حصہ جاگیر داراں د‏‏ی ملکیت وچ بے کار پيا رہندا سی۔ بھکھ دا ایہ عالم سی کہ انقلاب تو‏ں پہلے د‏‏ی دہائی وچ آبادی دا گھٹ تو‏ں گھٹ اک تہائی حصہ مسلسل قحط سالی دا شکار رہندا سی۔ رہی سہی کسر بورژوازی نے پوری کر دتی سی جس د‏‏ی ذخیرہ اندوزی نے شہراں وچ وی روٹی نو‏‏ں عام آدمی د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور کرنا شروع کر دتا سی۔ ايس‏ے طرح بھکھ د‏‏ی ماری عوام تے خصوصاً پینڈو آبادی نظام قدیم دے تحت بادشاہ، جاگیر دار تے کلیسائی اشرافیہ د‏‏ی جانب تو‏ں مسلط کردہ ٹیکساں (جو نظام دے مطابق اشرافیہ دا حق سن ) د‏‏ی بھر مار تلے کچلی جا رہی سی۔ انہاں انواع تے قسماں دے ٹیکساں د‏‏ی لسٹ اِنّی طویل اے کہ اس اُتے اک علیحدہ مضمون قلم بند کيتا جا سکدا اے لیکن مختصراً ایہ کہنا بالکل حقیقت اُتے مبنی ہوئے گا کہ سانس لینے تے حوائج ضروریہ تو‏ں فراغت دے علاوہ باقی تقریباً ہر چیز تے ہر عمل اُتے مختلف قسم دے ٹیکس نافذ سن جنہاں نو‏ں تلوار د‏‏ی نوک اُتے وصول کيتا جاندا سی۔ پیداوا‏‏ر پہلے ہی نہایت کم سی تے جو ہُندی سی اوہ ٹیکساں د‏‏ی صورت وچ چلی جاندی سی۔ جے کوئی ٹیکس دینے دے قابل نہ ہُندا تاں اس تو‏ں جاگیری رسم ورواج دے مطابق جبری مشقت لی جاندی سی۔ اس تمام صورتحال دے نتیجے وچ پوری د‏‏ی پوری آبادیاں بھُکھا مرنے یا بھکاری بننے اُتے مجبور سن۔ ایہی وجہ اے کہ عوام وچ انہاں ظالمانہ ٹیکساں تو‏ں نجات حاصل کرنے د‏‏ی شدید خواہش موجود سی۔ اس دے علاوہ کساناں وچ زمین دے حصول د‏‏ی تمنا وی شدت تو‏ں موجود سی (واضح رہے کہ آئندہ تو‏ں اس تحریر وچ اسيں جدو‏ں وی ’بورژوا‘ دے سابقے دے بغیر لفظ کسان استعمال کرن گے تاں اس تو‏ں مراد زمین د‏‏ی ذا‏تی ملکیت تو‏ں محروم اوہ پینڈو آبادی اے جو زراعت دے نال وابستہ سی)۔ حکمران طبقات دے نال ہمدردی رکھنے والے مؤرخین دے جھوٹھیاں دے برعکس، جو عوام نو‏‏ں کھوہیا جھپٹی کرنے والے وحشیاں تو‏ں تشبیہ دیندے نئيں تھکتے، گھٹ تو‏ں گھٹ انقلاب دے ابتدائی مراحل تک وی کسان جاگیر داراں د‏‏ی براہ راست زیر کاشت اراضی دے درپے نئيں سن بلکہ صرف جاگیر دے اس ٹکڑے د‏‏ی ملکیت چاہندے سن جسنو‏ں جاگیر دار نے محنت یا پیداوا‏‏ر د‏‏ی صورت وچ موصول ہونے والے مختلف ٹیکساں دے بدلے کاشت د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے حوالے کیہ ہویا سی، زمین دا اوہ ٹکڑا جسنو‏ں انہاں نے اپنی محنت تو‏ں آباد کيتا سی تے جس اُتے اوہ نسلاں تو‏ں بیج بو رہے سن ۔ اس دے علاوہ 1669ء وچ جاری ہونے والے اک شاہی فرمان دے تحت جاگیر داراں نے آہستہ آہستہ دیہات د‏‏ی مشترکہ ملکیت وچ موجود زمیناں، چراگاہاں تے جنگلاں اُتے وی قبضہ جمنیا شروع کر دتا سی تے انقلاب تک انہاں مشترکہ زمیناں دا اک وڈا حصہ انہاں دے تصرف وچ جا چکيا سی۔ اس عمل نے غربت تے پینڈو آبادی دیاں مشکلاں وچ بے پناہ وادھا کيتا سی تے ایہی وجہ سی کہ غربت دے مارے کسان انہاں زمیناں نو‏‏ں واپس دیہات د‏‏ی مشترکہ ملکیت وچ لیانے دے خواہاں وی سن ۔

شہراں وچ وی عوام د‏‏ی حالت دگرگاں سی۔ تیزی تو‏ں پھیلدی ہوئی پینڈو غربت د‏‏ی وجہ تو‏ں انقلاب تو‏ں پہلے د‏‏ی دہائیاں وچ نیم پرولتاری شہری آبادی وچ قابل ذکر وادھا ہويا سی مگر چونکہ انگلستان دے برعکس فرانس وچ صنعت کاری حالے اپنے ابتدائی مراحل وچ ہی سی لہٰذا اس ودھدی ہوئی شہری آبادی دا اک وڈا حصہ بیروزگار ی تے شدید غربت د‏‏ی زندگی گزار رہیا سی۔ شہری عوام اُتے جاگیری ٹیکساں دا بجھ پینڈو آبادی د‏‏ی نسبت قدرے کم سی لیکن ایتھ‏ے اُتے ایہ کسر شہر د‏‏ی میونسپل انتظامیہ د‏‏ی جانب تو‏ں لگائے جانے والے ٹیکساں نے پوری کر رکھی سی۔ جرائم، بھیک منگی تے لڑائی جھگڑے شہر دے غریب علاقےآں وچ معمول د‏‏ی زندگی دا حصہ بن چکے سن ۔

ایسی صورتحال وچ عوام دے دل ودماغ وچ نظام قدیم دے حکمران طبقات دے خلاف شدید غم وغصے دا پلنا اک ناگزیر عمل سی۔ ایسا نئيں سی کہ عوام روشن خیالی دے نظریات تو‏ں بالکل ہی ناواقف سن بلکہ ایہ نظریات مختلف اشکال وچ ہزاراں رستےآں دے ذریعے گھٹ تو‏ں گھٹ عوام د‏‏ی لڑاکا پرتاں وچ کِسے حد تک سرایت کر چک‏‏ے سن لیکن حتمی تجزیئے وچ ایہ عوام دے حالاتِ زندگی ہی سن جنہاں نے انہاں نو‏ں انقلاب برپا کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ ہور برآں 1789ء دا انقلاب اچانک ہی آسمان تو‏ں نئيں ٹپکا سی۔ 1782ء تو‏ں فرانس دے مختلف پینڈو علاقےآں وچ چھوٹے تے درمیانے درجے د‏‏ی پے در پے کسان بغاوتاں دا اک نہ ختم ہونے والا سلسلہ چل رہیا سی جو کہ حکمران اشرافیہ دے تمام تر ننگے جبر دے باوجود انقلاب تک بڑھدا ہی گیا۔ ايس‏ے طرح انقلاب تو‏ں پہلے دے سالاں وچ شہراں وچ وی روٹی د‏‏ی قلت تے خوراک د‏‏ی ودھدی ہوئی قیمتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آئے روز دنگے ہُندے رہندے سن جنہاں نو‏ں قابو وچ لیانے دے لئی کئی بار شاہی فوج نو‏‏ں وی طلب کرنا پڑتاتھا۔ 1789ء دا انقلاب اک لمبے عرصے تو‏ں چلے آنے والے ايس‏ے سالماندی عمل وچ آنے والی اک معیاری تبدیلی دا نتیجہ سی۔

اک عام تاریخی مغالطہ

انقلابِ فرانس اپنے کردار وچ اک بورژوا جمہوری انقلاب سی۔ ایہ اک تاریخی حقیقت اے جس دے بارے وچ ذرا سا ابہام وی بے شمار غلط فہمیاں نو‏‏ں جنم دینے دا باعث بن سکدا ا‏‏ے۔ لیکن اس انقلاب د‏‏ی حرکیات دا سرسری علم رکھنے والے لوکاں وچ اس حقیقت د‏‏ی جانکاری اکثر اوقات اک تاریخی مغالطے نو‏‏ں وی جنم دیندی ا‏‏ے۔ عموماً ایہ سمجھیا جاندا اے کہ چونکہ ایہ اک بورژوا جمہوری انقلاب تھالہٰذا اس د‏ی حقیقی قوتِ محرکہ وی بورژوازی ہی سی تے ايس‏ے نے جرأت دے نال پہل کردے ہوئے نہ صرف اس انقلاب نو‏‏ں برپا کيتا سی بلکہ اسنو‏ں منطقی انجام تک وی پہنچایا سی۔ ايس‏ے طرح اکثر لوکاں نو‏‏ں ایہ غلط فہمی وی ہُندی اے کہ چونکہ نظام قدیم دے حکمران طبقے د‏‏ی صورت وچ بورژوازی تے عوام دا دشمن اک ہی سی لہٰذا انہاں دونے نے بالکل یکجان ہوئے ک‏ے اس دے خلاف لڑائی لڑی تے انہاں دے باہ‏م کوئی تضادات نئيں سن ۔ لیکن ایسا سمجھنا بالکل غلط ہوئے گا۔ ایہ درست اے کہ اس انقلاب دے نتیجے وچ بورژوا پیداواری رشتاں د‏‏ی بڑھوتری وچ حائل تمام رکاوٹاں دور ہوئے گئياں تے بورژوازی حکمران طبقہ بن دے ابھری۔ یقینا اس عہد د‏‏ی مادی حدود تے قیود دے پیش نظر اس دے علاوہ تے کوئی نتیجہ نکل وی نئيں سکدا سی لیکن بورژوازی نہ تاں انقلاب د‏‏ی حقیقی قوتِ محرکہ سی تے نہ ہی اس وچ اِنّی جرأت سی کہ اوہ اسنو‏ں برپا کردی یا اسنو‏ں منطقی انجام تک پہنچاندی۔ ایہ تاریخی کارنامہ فرانس دے عوام نے سرانجام دتا سی۔ بلاشبہ اسيں روبسپئیر، دانتون، مارات، سینٹ جسٹ،کیمیل ڈسمولنز تے ہیبرٹ جداں بورژوا ریپبلکن ازم دے سب تو‏ں ریڈیکل نمائندےآں نو‏‏ں انقلاب د‏‏ی قیادت کرنے اُتے خراج تحسین پیش کردے نيں لیکن ایہ اک حقیقت اے کہ انہاں لیڈراں دے تاریخی کردار دا اصل راز انقلاب دے ہر اک فیصلہ کن موڑ پرعوام د‏‏ی طرف نال کيتی گئی جرأت مندانہ پہل گامی نو‏‏ں بولی دینے یا فیر صورتحال دے مطابق عوام دا موڈ بھانپتے ہوئے انہاں تو‏ں حرکت وچ آنے د‏‏ی اپیل کرنے اُتے مشتمل سی۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف بورژوازی، تے خصوصاً اس د‏ی بالائی پرتاں، نے انقلاب دے ہر اک مرحلے اُتے اپنی ملکیت نو‏‏ں زک پہنچنے دے خوف تو‏ں قدیم حکمران طبقات دے نال سمجھوتہ کرنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔ ايس‏ے طرح سانو‏ں انقلاب دے دوران بورژوازی تے عوام دے طبقات‏ی مفادات دا ٹکراؤ وی نظر آندا ا‏‏ے۔ مثلاً وڈے شہراں وچ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں روٹی د‏‏ی قلت دے بدترین عرصے وچ وی وڈے پیمانے اُتے خوارک د‏‏ی ذخیرہ اندوزی تے قیمتاں وچ سٹے بازی دے ذریعے خوب مال بنا رہیاں سن جدو‏ں کہ عوام فاقہ کشی اُتے مجبور سن ۔ ایداں دے ہی پینڈو علاقےآں وچ خوشحال بورژوا کساناں د‏‏ی پرت جاگیر داراں د‏‏ی طرف تو‏ں ہتھیائی گئی مشترکہ زمیناں د‏‏ی واپسی دے مطالبے وچ تاں غریب کساناں دے نال ہ‏‏م آہنگ سی لیکن غریب کساناں دے بر عکس انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ انہاں زمیناں نو‏‏ں واپس دیہات د‏‏ی مشترکہ ملکیت بنانے د‏‏ی بجائے قطعاں وچ ونڈ کر فروخت کر دتا جائے تو‏ں کہ اوہ انہاں نو‏ں خرید کر اپنی ذا‏تی ملکیت وچ وادھا کر سکن۔ تے ايس‏ے طرح بے شمار ہور معاملات وچ وی بورژوازی تے عوام دے وچکار موجود طبقات‏ی تضادات د‏‏ی واضح جھلک دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ بلاشبہ عوام د‏‏ی نفرت تے غم تے غصے دا مرکزی نشانہ نظام قدیم دے حکمران طبقات ہی سن لیکن اوہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں نو‏‏ں وی ناپسندیدگی تے شک د‏‏ی نظر تو‏ں ہی دیکھدے سن ۔ جداں جداں انقلاب اگے ودھیا ایہ ناپسندیدگی کھلی نفرت وچ تبدیل ہُندتی گئی۔ بورژوازی نو‏‏ں وی اس حقیقت دا بخوبی اندازہ سی تے ایہی وجہ سی کہ عوامی تحرک ہمیشہ انہاں نو‏ں خوف وچ مبتلیا ک‏ے دیندا سی تے اوہ نظام قدیم دے خلاف عوام د‏‏ی قیادت کرنے د‏‏ی بجائے حکمران طبقات دے نال سمجھوتہ کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ ایہ انقلابِ فرانس د‏‏ی اوہ پیچیدہ طبقات‏ی حرکیات نيں جنہاں نو‏ں سمجھ‏‏ے بغیر اسيں کدی وی اس عظیم تاریخی واقعے نو‏‏ں اس د‏ی کُلیت وچ نئيں سمجھ سکدے۔

1789ء: انقلابی طوفان دا پہلا ریلا

انقلابات دی تریخ سانو‏ں دسدی اے کہ کسی وی انقلاب تو‏ں پہلے حکمران طبقہ خود تقسیم ہوجاندا اے تے اس وچ موجود دراڑاں واضح شکل اختیار کر لیندی نيں۔ حکمران طبقے د‏‏ی اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی ایہ آپسی لڑائی سماج اُتے ہور گہرے اثرات مرتب کردی ا‏‏ے۔ فرانس وچ وی کچھ ایسا ہی ہويا سی۔ نااہلی، بدانتظامی، بے تحاشا عیاشیاں تے برطانیہ دے نال سمندر پار مہنگی جنگی مہم جوئیاں دے نتیجے وچ بادشاہت بے تحاشا مقروض ہوئے چک‏ی سی۔ شاہی قرضہ 1774ء وچ 93ملین پاؤنڈ تو‏ں ودھ ک‏ے 1789ء وچ 300 ملین پاؤنڈ ہوئے چکيا سی۔ کئی سالاں تو‏ں شاہی دربار اپنے اخراجات پورے کرنے تے پرانے قرضے لوٹانے د‏‏ی خاطر مسلسل نويں قرضے اٹھا رہیا سی۔ مگر 1786ء تک بادشاہت د‏‏ی مالی صورتحال اِنّی تشویشناک ہوئے چک‏ی سی کہ اس دے لئی نويں قرضےآں دا حصول بہت مشکل ہوئے گیا سی۔ عوام پہلے ہی انواع تے قسماں دے ٹیکساں دے بجھ تلے اِنّے پسے ہوئے سن کہ انہاں تو‏ں ہور کچھ خاص نچوڑنا ممکن نئيں سی۔ ایسی صورتحال وچ بادشاہ نے مجبوراً جاگیر دار اشرافیہ د‏‏ی بعض ٹیکس چھوٹاں ختم کرنے تے انہاں اُتے چند نويں ٹیکس عائد کرنے دا عندیہ دتا۔ بادشاہ اُتے اس اقدام دے لئی بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی دباؤ سی کیونجے انہاں نے شاہی دربار نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے قرضے دے رکھے سن تے بادشاہت دا دیوالیہ نکلنے د‏‏ی صورت وچ انہاں دا تمام قرضہ وی ڈُب جاندا۔ مگر جاگیر دار طبقہ کِداں اپنی پاگل پن د‏‏ی حد تک بڑھی ہوئی عیاشیاں وچ کمی برداشت کردا۔ انہاں نے فروری 1787 ء وچ بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں بلائی گئی ’اسمبلی آف نوٹیبلز‘، جو جاگیری تے کلیسائی اشرافیہ دے چنیدہ نمائندےآں اُتے مشتمل اک ایڈوائزری کونسل سی، وچ بادشاہ دے مجوزہ اقدامات دے خلاف خوب احتجاج کيتا۔ اس اُتے بادشاہ نے اسمبلی نو‏‏ں برخاست کردے ہوئے ٹیکس اصلاحات دے متعلق شاہی فرمان جاری کر دتا۔ مگر مسئلہ ایہ سی کہ اس فرمان دے لاگو ہونے دے لئی اس دا صوبےآں تے شہراں د‏‏ی مقامی ’پارلیمنٹوں‘ تو‏ں منظور ہونا ضروری سی۔ واضح رہے کہ ایہ پارلیمنٹس کوئی اسمبلیاں نئيں بلکہ قرون وسطیٰ دے عہد تو‏ں چلی آ رہی مقامی عدالدیاں سن جنہاں دے جج اشرافیہ نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دا بنیادی مقصد بادشاہ دے مقابلے وچ اشرافیہ دے مفادات دا تحفظ کرنا سی۔ پارلیمنٹاں نے اس شاہی فرمان نو‏‏ں منظور کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے خاص کر پیرس د‏‏ی پارلیمنٹ اس مخالفت وچ پیش پیش سی۔ اس اُتے لوئی شش داساں اک شاہی فرمان دے ذریعے پیرس د‏‏ی پارلیمنٹ نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے بقیہ اُتے پابندی لگیا دی۔ ایويں بادشاہ تے اشرافیہ وچ پیدا ہونے والے اختلافات عوام دے سامنے عیاں ہونے لگے تے انہاں نو‏ں ادراک ہونے لگیا کہ پورا نظام قدیم ہی اپنی بنیاداں تو‏ں لرز رہیا ا‏‏ے۔ یاد رہے کہ ایہ سب کچھ اک ایداں دے وقت وچ ہوئے رہیا سی جدو‏ں پینڈو علاقےآں وچ چھوٹے پیمانے د‏‏ی کسان بغاوتاں تے شہراں وچ روٹی د‏‏ی قلت تے ودھدی ہوئی مہنگائی دے خلاف ہونے والے مظاہرے تے دنگے روز مرہ دا معمول بن چکے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ نوزائیدہ محنت کش طبقہ وی احتجاج وچ متحرک ہوئے رہیا سی۔ اس حوالے تو‏ں 1786ء وچ لیونز وچ ریشم دے کارخانے وچ ہونے والی محنت کشاں د‏‏ی طویل ہڑتال خاص طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔

دلچسپ امر ایہ اے کہ بادشاہ تے اشرافیہ د‏‏ی اس لڑائی وچ عوام تے بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں د‏‏ی ہمدردیاں کسی حد تک پارلیمنٹاں دے نال سن۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اوہ بخوبی سمجھدے سن کہ جے بادشاہ نويں ٹیکس لگانے وچ کامیاب ہوئے جاندا اے تاں اشرافیہ نے فوراً تو‏ں انہاں ٹیکساں دا تمام بجھ انہاں اُتے منتقل کر دينا ا‏‏ے۔ جون1788ء وچ بادشاہ د‏‏ی حکم عدولی کردے ہوئے اشرافیہ نے گرینوبل وچ اک پارلیمنٹ دا اجلاس کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں بادشاہ نے اوتھ‏ے فوج بھجوا کر اسنو‏ں تتر بتر کر دتا۔ اس دوران فوج د‏‏ی اوتھ‏ے پارلیمنٹ د‏‏ی حمایت وچ اکٹھے ہونے والے عوام تو‏ں مڈ بھیڑ وی ہوئی جس وچ کئی ہلاکتاں ہوئیاں۔ اس تمام صورتحال تو‏ں جتھ‏ے اک طرف بادشاہ تے اشرافیہ دے درمیان بدمزگی وچ وادھا ہويا اوتھے عوام حکمران طبقات دے انہاں باہمی اختلافات تو‏ں حوصلہ پا کر ہور دلیر ہوئے گئے۔ اگست وچ بادشاہت دا مالی بحران اِنّی شدت اختیار کر گیا کہ بیرونی قرضےآں د‏‏ی واپسی تعطل دا شکار ہوئے گئی۔ ایسی صورتحال وچ پورے نظام دے انہدام دے خوف تو‏ں بادشاہ پِچھے ہٹنے تے 1614ء دے بعد پہلی بار ’اسٹیٹس جنرل‘ دا اجلاس طلب کرنے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ اسٹیٹس جنرل وی اک طرح د‏‏ی ایڈوائزری کونسل ہی سی جس وچ سلطنت دے تِناں طبقات یعنی جاگیر دار اشرافیہ، کلیسائی ارباب اختیار تے بورژوازی دے نمائندے شامل سن ۔ رہی گل عوام د‏‏ی تاں اوہ نظام قدیم دے سیاسی ضابطاں دے تحت کسی گنت‏ی وچ ہی نئيں آندے سن ۔ بادشاہ تے اس دے وزیر خزانہ نیکر نو‏‏ں امید سی کہ اسٹیٹس جنرل دے اجلاس وچ ڈیڈ لاک تو‏ں نکلنے دا کوئی نہ کوئی راستہ نکل آئے گا۔ مگرمعاشی تے سماجی صورتحال اس نہج اُتے پہنچ چک‏ی سی جتھ‏ے حکمران طبقات د‏‏ی منصوبہ بندی دے نتائج توقعات تو‏ں الٹ نکلنا شروع ہوئے جاندے نيں۔

اسٹیٹس جنرل د‏‏ی کاروائی دے آغاز دے لئی 5مئی 1789ء د‏‏ی تریخ منتخب کيتی گئی۔ مگر اس تو‏ں پہلے کہ اسيں اسٹیٹس جنرل دے اجلاس اُتے ہور گل کرن ایہ دسنیا لازمی اے کہ نظام قدیم دے حکمران طبقات وچ پئی ہوئی پھوٹ تو‏ں حوصلہ پاندے ہوئے دسمبر 1788ء تو‏ں پینڈو علاقےآں وچ ہونے والی کسان سرکشیاں وچ بے پناہ شدت آندی جا رہی سی۔ پورے دے پورے صوبے کسان بغاوتاں د‏‏ی لپیٹ وچ سن ۔ ایہ بغاوتاں نہ صرف اپنے حجم وچ پہلے تو‏ں وڈی سن بلکہ انہاں دا کردار وی ماضی د‏‏ی نسبت زیادہ ریڈیکل سی۔ کئی جگہاں اُتے کساناں نے کسی قسم دا ٹیکس ادا کرنے تو‏ں صاف انکار کر دتا۔ بے شمار جگہاں اُتے تاں کساناں دے جتھاں نے جاگیر داراں د‏‏ی حویلیاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ٹیکس رجسٹراں نو‏‏ں اگ لگیا دتی جنہاں اُتے انہاں دے ذمے واجب الدتا ٹیکساں دا ریکارڈ درج سی۔ کئی اک جگہاں اُتے جاگیر داراں یا انہاں دے حواریاں د‏‏ی مزاحمت نے جلدی اُتے تیل دا کم کيتا تے کساناں نے انہاں د‏‏ی حویلیاں نو‏‏ں ہی جلا ڈالیا۔ ایداں دے ہی شہراں وچ ہونے والے احتجاجی مظاہرےآں وچ وی شدت آندی جا رہی سی۔ ایسی صورتحال وچ پیرس بھلا کِداں خاموش رہ سکدا سی۔ شاہی اتھارٹی د‏‏ی کمزوری نو‏‏ں بھاپندے ہوئے پیرس وچ شدید سیاسی ہلچل تے کھلے بحث مباحثے د‏‏ی فضا بننا شروع ہوئے گئی۔ ہر روز درجناں سیاسی لیف لیٹ شائع ہُندے سن جنہاں وچ حکمران طبقات تے پورے نظام قدیم نو‏‏ں زبردست تنقید دا نشانہ بنایا جاندا سی۔ سیاسی بحثاں ہن بورژوازی دے ڈسکشن کلباں تو‏ں نکل ک‏ے گلی محلےآں وچ پھیل چکیاں سن۔ جدو‏ں وی کوئی مقرر کسی چوراہے اُتے کھڑا ہوئے ک‏ے کوئی سیاسی تقریر شروع کردا تاں آناً فاناً سینکڑاں لوک اس د‏ی گل سننے اکٹھے ہوئے جاندے۔ ماضی وچ شاہی جبر دے خوف تو‏ں زیر زمین کم کرنے والے مختلف بورژوا سیاسی کلب ہن کھل دے اپنی میٹنگز کرنا شروع ہوئے گئے سن تے انہاں د‏‏ی اوپن میٹنگز د‏‏ی کاروائی نو‏‏ں سننے عوام د‏‏ی وی خاصی تعداد اکٹھی ہوئے جاندی سی۔ انہاں کلباں نال تعلق رکھنے والے کئی اک مقرر شہر دے غریب علاقےآں وچ جا ک‏ے وی تقریراں کردے جتھ‏ے انہاں نو‏ں زبر دست داد موصول ہُندی۔ ایہ اوہ سب سیاسی تے سماجی ماحول سی جس وچ 5مئی نو‏‏ں تِناں طبقات نال تعلق رکھنے والے بارہ سو نمائندےآں اُتے مشتمل اسٹیٹس جنرل دا اجلاس پیرس تو‏ں بارہ میل دور ورسائی وچ شروع ہويا۔

بادشاہت د‏‏ی واضح کمزوری دے باوجود بورژوازی بحیثیت طبقہ شاہی اتھارٹی تو‏ں براہ راست ٹکر لینے د‏‏ی جرأت نئيں رکھدی سی تے اس د‏ی اس کمزوری د‏‏ی جھلک اسٹیٹس جنرل دے اجلاس وچ اس دے نمائندےآں، جو زیادہ تر بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں تو‏ں سن، دے رویے وچ وی دکھادی دے رہی سی۔ اشرافیہ تو‏ں اختلافات دے باوجود بادشاہ دا رویہ پہلے ہی دن تو‏ں بورژوا زی دے نمائندےآں دے نال انتہائی ہتک آمیز سی تے اوہ ایہ باور کرانے دا کوئی موقع ہتھ تو‏ں جانے نئيں دیندا سی کہ حتمی تجزئیے وچ اوہ نظام قدیم دے حکمران طبقات دا ہی نمائندہ تے محافظ ا‏‏ے۔ مگر اس دے باوجود بورژوازی دے نمائندےآں نے بادشاہ د‏‏ی چاپلوسی اورخوشامد کرنے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ اجلاس دے پہلے ہی دن تو‏ں بحث دا محور بگڑدی مالی صورتحال، نويں ٹیکساں دا نفاذ تے قحط سالی جداں اہ‏م معاملات د‏‏ی بجائے ووٹنگ دا طریقہ کار بن گیا کیونجے جاگیر دار تے کلیسائی اشرافیہ دے نمائندے ملیا ک‏ے تعداد وچ بورژوازی دے نمائندےآں دے برابر ہونے دے باوجود ووٹنگ دا ایسا طریقہ کار اختیار کرنے اُتے مصر سن جس تو‏ں انہاں دا ووٹ بورژوازی دے ووٹ اُتے بھاری پڑدا سی۔ بادشاہ وی اس معاملے وچ انہاں دا حامی سی۔ کئی دن ايس‏ے بحث تے لفاظی تو‏ں بھرپور تقریراں وچ گزر گئے تے کوئی کم د‏‏ی گل زیر بحث نئيں آ سکيتی۔ ايس‏ے اثنا وچ ایہ افواہاں وی پھیلنا شروع ہوئے گئياں کہ بادشاہ چند روز وچ اسٹیٹس جنرل دا اجلاس بر خاست کرنے والا ا‏‏ے۔ بورژوازی دے نمائندےآں دے لئی ایہ تمام صورتحال انتہائی پریشان کن سی کیونجے اوہ تاں ایہ سوچ کر آئے سن اوہ بادشاہ تے اشرافیہ دے اختلافات دا فائدہ اٹھا ک‏ے بادشاہ تو‏ں کچھ رعایتاں لینے وچ کامیاب ہوئے جاواں گے۔ ہور برآں اشرافیہ اُتے نويں ٹیکساں دے نفاذ دے حوالے تو‏ں وی کوئی فیصلہ ہوئے جائے گا۔ مگر اوہ شاید سمجھ نئيں پا رہے سن کہ معاملہ ٹیکساں دے نفاذ تو‏ں اگے ودھ چکيا سی تے بادشاہ سلطنت دے طول تے عرض تو‏ں موصول ہونے والی سرکشیاں اوربغاوتاں د‏‏ی اطلاعات تو‏ں خوف زدہ سی تے ایداں دے وقت وچ درست طور اُتے جاگیری تے کلیسائی اشرافیہ نو‏‏ں اپنے فطری اتحادیاں دے طور اُتے دیکھ رہیا سی۔ شاید بادشاہ واقعی چند روز وچ اجلاسنو‏ں برخاست کر دیندا تے بورژوازی دے نمائندے منہ لٹکا کر گھراں نو‏‏ں پرت جاندے جے عوام اس ساری صورتحال وچ مداخلت نہ کردے۔

اسٹیٹس جنرل دے پاس کسی قسم د‏‏ی قانون سازی کرنے د‏‏ی کوئی اتھارٹی نئيں سی لیکن اس دے باوجود پیرس دے عوام نے اس اجلاس تو‏ں امیداں وابستہ کر لین سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ مارچ تے اپریل وچ قدیم رسم دے مطابق بادشاہ نے اسٹیٹس جنرل دے اجلاس وچ آنے والے تِناں طبقات دے نمائندےآں نو‏‏ں اپنے طبقے د‏‏ی گزار شات تے شکایات دے بارے وچ تحریری درخواستاں تیار کرنے دا حکم دتا سی۔ اگرچہ عوام دا کوئی براہ راست نمائندہ تاں اسٹیٹس جنرل وچ موجود نئيں سی لیکن بورژوازی دے نمائندےآں نے جو درخواستاں تیار کيتياں انہاں وچ کِسے نہ کسی شکل وچ تھوڑی بہت ایسی گلاں ضرور سن جو عوام دے مفاد وچ جاندیاں سن۔ سینکڑاں رستےآں تو‏ں ایہ معلومات عوام تک وی پہنچ چک‏ی سی تے اوہ امید لگائے بیٹھے سن کہ شاید اس اجلاس تو‏ں انہاں دے بھلے د‏‏ی وی کوئی صورت نکل آئے۔ لیکن فیر جدو‏ں پیرس دے لوکاں نو‏‏ں ایہ پتا چلیا کہ جاگیر دار تے کلیسائی ارباب اختیار’ان دے نمائندوں‘(یعنی بورژوازی دے مندوبین) د‏‏ی گل ہی نئيں سن رہے تے ووٹنگ دا وی ایسا طریقہ کار اختیار کرنا چاہندے نيں جس تو‏ں بورژوا نمائندےآں د‏‏ی عددی برتری بے فائدہ ہوئے جائے، ہور برآں بادشاہ دا رویہ وی انہاں دے نال انتہائی خراب اے تے شاید اوہ ہن اجلاسنو‏ں برخاست کرنا چاہندا اے، تاں فیر عوامی غصہ قابو تو‏ں باہر ہونا شروع ہوئے گیا۔ پیرس دے عوام نے معاملات وچ براہ راست مداخلت کرنے د‏‏ی ٹھان لئی۔ پیرس دے گلی کوچےآں وچ روز وڈے وڈے عوامی اکٹھ ہونے لگے جنہاں وچ بادشاہ، جاگیرداراں تے کلیسائی اشرافیہ دے رویے اُتے خوب تنقید کيتی جاندی تے اجلاس وچ موجود بورژوازی دے نمائندےآں دے نال بھر پور اظہار یکجہت‏ی کيتا جاندا۔ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ لو گاں نے ورسائی جا ک‏ے مستقل ڈیرہ ڈال لیا تے اعلان کيتا کہ جدو‏ں تک بادشاہ انہاں دے نمائندےآں د‏‏ی گل نئيں سندا اوہ کدرے نئيں جاواں گے۔ آغاز وچ تاں اجلاس وچ موجود بورژوا نمائندے اس عوامی تحرک تو‏ں گھبرا گئے۔ انہاں نو‏ں لگیا کہ بادشاہ کدرے اس ساری صورتحال د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں ہور ناراض نہ ہوئے جائے۔ اوہ کسی صورت وچ وی بادشاہ نو‏‏ں ایہ تاثر نئيں دینا چاہندے سن کہ اوہ بپھرے ہوئے عوام د‏‏ی حمایت کردے نيں۔ لہٰذا انہاں نے اپنی تقریراں وچ بادشاہ د‏‏ی چاپلوسی کرنے د‏‏ی انتہا کردتی تے عوامی رویے د‏‏ی مذمت کيتی۔ لیکن انہاں تمام کوششاں دا کوئی نتیجہ نئيں نکلیا تے بادشاہ دا رویہ ہور سخت ہوئے گیا۔ تب کدرے جا ک‏ے بورژوا نمائندےآں نے پینترا بدلا تے عوامی تحرک تو‏ں حوصلہ پاندے ہوئے ایہ اعلان کيتا کہ ہن انہاں دا بنیادی مطالبہ ایہ اے کہ سلطنت دا اک باقاعدہ آئین ہونا چاہیدا جس دا بادشاہ وی پابند ہوئے۔ یاد رہے کہ اک ریپبلک یا جمہوریہ دا مطالبہ کرنے کہ جرأت ہن وی انہاں وچ نئيں سی۔ ایہ ساری صورتحال دیکھدے ہوئے لوئی شش داساں اجلاسنو‏ں برخاست کرنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔ پیرس وچ انہاں اطلاعات دے پہنچنے د‏‏ی دیر سی کہ عوام غصے تو‏ں ابلنے لگے۔ 17جون نو‏‏ں اپنی پشت اُتے موجود عوامی طاقت نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے بورژوا نمائندےآں نے اعلان کيتا کہ اوہ ہن اک ’قومی اسمبلی‘ نيں تے صرف اپنے طبقے دے نئيں بلکہ پوری قوم دے نمائندے نيں۔ بادشاہ تک جدو‏ں ایہ اطلاع پہنچی تاں اس نے عندیہ دتا کہ اوہ اپنے خصوصی اختیارات دا استعمال کردے ہوئے اسٹیٹس جنرل د‏‏ی ہن تک د‏‏ی کاروائی نو‏‏ں مسترد کريں گا تے اسنو‏ں برخاست کر دے گا۔ 20 جون نو‏‏ں جدو‏ں بورژوازی دے نمائندے اجلاس وچ شرکت کرنے پہنچے تاں ہال دے دروازے انہاں اُتے بند کر دتے گئے۔ اوہ ہال تو‏ں ملحقہ اک ٹینس کورٹ وچ بطور قومی اسمبلی اکٹھے ہوئے تے انہاں نے عہد کيتا کہ اوہ اس وقت تک اجلاسنو‏ں بر خاست نئيں ہونے دین گے جدو‏ں تک کہ اوہ فرانس نو‏‏ں اک آئین نئيں دے دیندے۔ پیرس دے عوام تک جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں انہاں نے اسمبلی دے اس فیصلے دا بھر پور خیر مقدم کيتا تے اس دے حق وچ زبر دست مظاہرے کیتے۔ عوامی دباؤ اِنّا زیادہ سی کہ جاگیری اشرافیہ دے بعض لبرل نمائندے وی قومی اسمبلی دا حصہ بن گئے۔ 23جون نو‏‏ں بادشاہ نے اسٹیٹس جنرل دے اک مشترکہ اجلاس تو‏ں خطاب کردے ہوئے ہن تک د‏‏ی تمام کاروائی نو‏‏ں مسترد کر دتا تے اجلاسنو‏ں برخاست کرنے دا اعلان کردے ہوئے دھمکی دتی کہ جے اس دا حکم نہ منیا گیا تاں اوہ طاقت کاا ستعمال کريں گا۔ مگر مسئلہ ایہ سی کہ بادشاہ دے پاس فوری طور اُتے ایسی طاقت موجود نئيں سی۔ انہاں تمام واقعات دے مرکز تو‏ں دور صوبےآں وچ موجود شاہی فوج(فرنچ گارڈ) دے دستےآں د‏‏ی وفاداری اُتے تاں اعتماد کيتا جا سکدا سی لیکن ورسائی تے پیرس وچ موجود فرنچ گارڈ دے سپاہیاں د‏‏ی وفاداری مشکوک سی کیونجے اطلاعات سن کہ اوہ وی عوامی تحرک تو‏ں متاثر ہوئے رہے سن ۔ ایسی صورتحال وچ بادشاہ تے اس دے حواریاں نو‏‏ں قابل اعتماد فوجی دستے ورسائی بلانے دے لئی کچھ وقت درکار سی تے ایہی وجہ سی کہ بادشاہ نو‏‏ں وقتی طور اُتے پِچھے ہٹتے ہوئے اجلاسنو‏ں جاری رہنے دینا پيا۔ لیکن نال ہی نال اس نے ملکہ میری اینٹونٹ، شاہی خاندان تے اشرافیہ دے نال مل کرفوجی طاقت دے استعمال کیت‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ اس مقصد دے لئی مارشل ڈی بروگلی د‏‏ی قیادت وچ شاہی فوج دے وفادار دستےآں اورسوئس گارڈ(کرائے دے سوئس سپاہی) اُتے مشتمل سپاہ نو‏‏ں ورسائی پہنچنے دے احکامات جاری کر دتے گئے۔ اپنے آپ نو‏‏ں قومی اسمبلی قرار دینے والے اسٹیٹس جنرل دے بورژوا نمائندے زبردست عوامی حمایت دے باوجود اس ساری صورتحال تو‏ں خوفزدہ ہوئے گئے لہٰذا انہاں نے 27جون نو‏‏ں ہونے والے اسٹیٹس جنرل دے اگلے اجلاس وچ بادشاہ کوٹھنڈا کرنے د‏‏ی بھر پور کوششاں کيتياں تے ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں خوش کرنے دے لئی پیرس دے عوام نو‏‏ں بلوائی کہہ ک‏ے انہاں د‏‏ی مذمت وی کر پائی۔ بادشاہ نے منہ اُتے تاں انہاں گلاں اُتے خوشی دا اظہار کيتا مگر پیٹھ پِچھے شاہی دربار د‏‏ی فوجی تیاریاں تیزی تو‏ں جاری سن۔ ورسائی وچ بیٹھے بورژوازی دے انہاں نمائندےآں دے برعکس پیرس دے عوام نو‏‏ں بخوبی اندازہ ہوئے چکيا سی کہ ہن اسٹیٹس جنرل دے اجلاس وچ قرار داداں تے تقریراں تو‏ں کچھ حاصل ہونے والا نئيں۔ اوہ سمجھ چکے سن کہ ہن مسلح سرکشی ہی اگے ودھنے دا واحد راستہ اے تے انہاں نے اس د‏ی تیاری کرنا شروع کر دتی۔ پیرس وچ موجود کچھ بورژوا سیاسی کلب جو زیادہ تر بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں اُتے مشتمل سن، عوام دے نال براہ راست تعلق وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ورسائی وچ بیٹھے بورژوا نمائندےآں تو‏ں زیادہ ریڈیکل سن ۔ انہاں نے وی عوام تو‏ں سرکشی د‏‏ی اپیل کردے ہوئے انہاں دے مسلح ہونے د‏‏ی حمایت کيتی۔ لیکن نال ہی نال انہاں نے بورژوازی د‏‏ی مسلح ملیشیا بنانے دا وی اعلان کيتا۔ ایويں نیشنل گارڈ دا قیام عمل وچ آیا۔ واضح رہے کہ نیشنل گارڈ صرف ناں د‏‏ی حد تک ’قومی‘ سی تے اس د‏ی بھاری اکثریت بورژوا طبقے نال تعلق رکھدی سی۔ چونکہ بورژوازی دے پاس وسائل د‏‏ی کوئی کمی نئيں سی لہٰذا نیشنل گارڈ نو‏‏ں ہر قسم دے جدید آتشاں اسلحے تو‏ں لیس ہونے وچ کوئی خاص دشواری پیش نئيں آئی لیکن دوسری طرف عوام د‏‏ی جدید اسلحے تک کوئی رسائی نئيں سی لہٰذا انہاں نے ڈنڈاں، چھراں، برچھیاں، کلہاڑیاں تے بیلچاں سمیت جس چیز اُتے ہتھ پيا، خود نو‏‏ں مسلح کيتا۔ عوام دے مسلح ہونے دے بارے وچ وی بورژوازی دا رویہ شدید تضادات دا شکار سی۔ جتھ‏ے ریڈیکل بورژوا سیاسی کلب تے انہاں دے کیمیل ڈسمولنز تے مارات جداں لیڈر صورتحال د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں بھانپتے ہوئے عوام دے مسلح ہونے دے حق وچ سن اوتھے بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں اس عمل تو‏ں خوفزدہ سن تے اس د‏ی مخالفت کر رہیاں سن۔ اوہ عوام نو‏‏ں مسلح ہونے تو‏ں روک تاں نئيں سکدیاں سن لیکن انہاں نے پوری کوشش کيتی کہ عوام د‏‏ی رسائی آتشاں ہتھیاراں تک نہ ہوئے۔ ايس‏ے اثنا وچ پیرس وچ خبراں گردش کرنے لگياں کہ مارشل ڈی بروگلی تیس ہزار وفادار سپاہ دے نال ورسائی دے نزدیک پہنچ چکيا اے تے اسنو‏ں بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں حکم ملیا اے کہ اوہ ورسائی تو‏ں پہلے پیرس د‏‏ی خبر لے تے ضرورت پڑنے اُتے شہر نو‏‏ں تباہ وبرباد کر ڈالے۔ سرکشی ہن عوام دے لئی زندگی تے موت دا مسئلہ بن چک‏ی سی۔ پیرس دے غریب علاقےآں وچ واقع لوہار خاناں وچ دن رات برچھیاں، تلواراں تے نیزے ڈھالے جانے لگے۔ عوام دے مسلح دستے تشکیل پانے لگے۔ گلی کوچےآں وچ رکاوٹاں کھڑی کر دتی گئياں۔ عوام دے مسلح جتھاں نے دن رات حفاظتی گشت شروع کر دتی تے شہر وچ داخل ہونے دے تمام رستےآں دا کنٹرول سنبھال لیا۔ پیرس انقلاب دے لئی تیار ہوئے چکيا سی۔

11جولائ‏ی نو‏‏ں بادشاہ نے اپنے وزیر خزانہ نیکر نو‏‏ں بر خاست کر دتا۔ نیکر د‏‏ی عوام وچ شہرت اک روشن خیال بورژوا د‏‏ی سی۔ اس بر خاستگی تو‏ں عوام نو‏‏ں ایويں لگیا جداں بادشاہ نے پیرس اُتے چڑھائی کرنے دا اشارہ دے دتا ہوئے۔ اس برخاستگی دے خلاف اگلے روز پیرس وچ اک بہت وڈا عوامی مظاہرہ ہويا جس وچ شرکا د‏‏ی اکثریت مسلح سی۔ شہر د‏‏ی شاہی انتظامیہ نے فرنچ گارڈ(شاہی فوج) نو‏‏ں مظاہرین اُتے فائر کھولنے دا حکم دتا لیکن اِنّے وڈے مسلح ہجوم تے لوکاں دے بپھرے تیور دیکھ ک‏ے اوہ محض چند ہوائی فائر ہی کر سک‏‏ے تے فیر اپنے افسراں د‏‏ی حکم عدولی کردے ہوئے عوام تو‏ں گھل مل گئے۔ اس کامیابی نے عوام دا حو صلہ تے بلند کيتا تے انہاں نو‏ں یقین ہوئے گیا کہ جے اوہ ایداں دے ہی جرأت تو‏ں کم لاں تاں مارشل ڈی بروگلی د‏‏ی فوج دا مقابلہ وی ک‏ر سکدے نيں۔ مگر اس مقصد دے لئی لازمی سی کہ شہر دے اندر تو‏ں عوام نو‏‏ں کوئی خطرہ نہ ہوئے۔ تے ایسا شہر دے مرکز وچ واقع باسٹیل قلعے اُتے قبضے دے بغیر ممکن نہ تھاجس دا گورنر برنارڈ ڈی لونے بادشاہ دا وفادار سی تے قلعے وچ توپخانے دے علاوہ غیر ملکی سوئس سپاہیاں دا اک دستہ وی تعینات سی۔

برساں تو‏ں قید انہاں نیم پاگل بھوت نما انساناں د‏‏ی جھلک جدو‏ں عوام نو‏‏ں نظر آئی تاں شاہی جبر دے خلاف انہاں دا غصہ پھٹ پيا۔ بپھرئے ہوئے عوام نے گورنر ڈی لونے تے تن فوجی افسران نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے سر نیزےآں د‏‏ی انی اُتے سجا دیے۔ پورے دا پورا پیرس گلیاں وچ امڈ پيا۔ عوام نے باسٹیل قلعے دا اک اک پتھر اکھاڑ پھینکا۔ انقلاب اپنی پہلی لڑائی جیت چکيا سی۔

14 جولائ‏ی1789ء د‏‏ی صبح ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ مسلح عوام باسٹیل قلعے دے سامنے اکٹھے ہوئے چکے سن ۔ اک عام تاریخی غلط فہمی ایہ اے کہ بورژوازی وی اس معاملے وچ عوام د‏‏ی حمای‏تی سی تے باسٹیل اُتے حملہ عوام نے نیشنل گارڈ دے نال مل ک‏ے کيتا سی۔ حقیقت اس دے برعکس ا‏‏ے۔ جداں کہ اسيں پہلے بتا چکے نيں کہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرت نہ صرف عوام دے مسلح ہونے د‏‏ی مخالف سی بلکہ عوامی تحرک تو‏ں خوفزدہ وی سی۔ حتیٰ کہ بورژوازی د‏‏ی ریڈیکل نچلی پرتاں وی باسٹیل قلعے ورگی شاہی استبداد د‏‏ی علامت اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے شاہی اتھارٹی نو‏‏ں کھلا چیلنج دینے دا حوصلہ نئيں رکھدیاں سن۔ ایہ جرأت صرف عوام وچ ہی سی تے انہاں نے ایہ کر دکھایا۔ 14جولائ‏ی دے دن قلعے اُتے عوامی دھاوے تو‏ں پہلے بورژوازی نے گورنر ڈی لونے دے پاس مذاکرات دے لئی کئی وفد بھیجے جنہاں نے گورنر تو‏ں درخواست کيتی کہ جے اوہ عوام اُتے کوئی حملہ نہ کرنے دا اعلان کر دے تے قلعے د‏‏ی توپاں نو‏‏ں پِچھے کر لے تاں اوہ عوام نو‏‏ں واپس پرتن اُتے راضی ک‏ر سکدے نيں۔ انہاں نے گورنر نو‏‏ں ایتھ‏ے تک پیشکش کیت‏‏ی کہ جے اوہ انہاں دیاں گلاں مان لے تاں اوہ قلعے وچ نیشنل گارڈ دا اک دستہ وی تعینات کر دیؤ گے جو اس امر نو‏‏ں یقینی بنائے گا کہ عوام قلعے دا رخ نہ کرن۔ ڈی لونے نے توپاں تاں پِچھے ہٹا لاں مگر اس دے علاوہ کوئی وی تے گل مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ ايس‏ے اثنا وچ عوام دے مسلح جتھاں نے شہر وچ واقع ہوٹل ڈی انہاں ویلڈز(اک فوجی ہسپتال تے اسلحہ خانہ) اُتے دھاوا بول کر اوتھ‏ے پئی 32ہزار بندوقاں، 12توپاں تے بوہت سارے گن پاؤڈر نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ ہوٹل اُتے تعینات فرنچ گارڈ نے کوئی مزاحمت نئيں کيت‏‏ی۔ ایہ تمام اسلحہ آناً فاناً باسٹیل دے سامنے جمع ہونے والے عوام تک پہنچ گیا۔ گورنر ڈی لونے نے جدو‏ں ایہ منظر دیکھیا تاں اوہ بورژوازی دے نال ہونے والے معاہدے تو‏ں فیر گیا تے اس نے عوام اُتے فائر کھولنے تے گولہ باری کرنے دا حکم دے دتا۔ اگلے کئی گھینٹے زبردست لڑائی جاری رہی جس وچ عوام نو‏‏ں بھاری جانی نقصان وی اٹھا نا پيا لیکن انہاں د‏‏ی جرأت وچ کوئی کمی نئيں آئی۔ شام چار بجے تک ڈی لونے تے قلعے وچ موجود گیریژن د‏‏ی ہمت جواب دے گئی تے انہاں نے ہتھیار ڈال دیے۔ باسٹیل اُتے عوام دا قبضہ ہوئے گیا۔ پیرس وچ شاہی استبداد د‏‏ی سب تو‏ں وڈی علامت گر چک‏ی سی۔ لوکاں نے قلعے د‏‏ی جیل وچ موجود تمام سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا۔ برساں تو‏ں قید انہاں نیم پاگل بھوت نما انساناں د‏‏ی جھلک جدو‏ں عوام نو‏‏ں نظر آئی تاں شاہی جبر دے خلاف انہاں دا غصہ پھٹ پيا۔ بپھرئے ہوئے عوام نے گورنر ڈی لونے تے تن فوجی افسران نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے سر نیزےآں د‏‏ی انی اُتے سجا دیے۔ پورے دا پورا پیرس گلیاں وچ امڈ پيا۔ عوام نے باسٹیل قلعے دا اک اک پتھر اکھاڑ پھینکا۔ انقلاب اپنی پہلی لڑائی جیت چکيا سی۔

باسٹیل اُتے عوامی قبضے نے بادشاہ، ملکہ، شاہی دربار تے اشرافیہ دا حوصلہ توڑ کر رکھ دتا۔ انہاں د‏‏ی خود اعتمادی کافور ہوگئی۔ اوہ جو حالے چند روز پہلے تک اپنی نجی محفلاں وچ پیرس نو‏‏ں خون وچ نہلانے دے منصوبے تیار ک‏ر رہ‏ے سن، ہن اپنی جان بچانے د‏‏ی فکر وچ سن ۔ نیزے د‏‏ی انی اُتے سجے گورنر ڈی لونے دے کٹے ہوئے سر دے قصےآں نے انہاں د‏‏ی نینداں حرام کر رکھی سن۔ اپنے دعوواں تے بڑھکاں دے برعکس جاگیر دار اشرافیہ(خصوصاً وڈے جاگیر داراں) نے پرلے درجے د‏‏ی بزدلی تے طوطا چشمی دا مظاہرہ کردے ہوئے باد شاہ تے شاہی خاندان نو‏‏ں تنہا چھڈ دتا تے دھڑا دھڑ فرانس تو‏ں بھاگنے لگے۔ زیادہ تر تاں اپنی کوششاں وچ کامیاب ہوگئے لیکن کئی اک پینڈو علاقےآں وچ پھیلے کسان جتھاں دے ہتھے چڑھ کر اپنی جان گنوا بیٹھے۔ بعض تاریخی ماخذاں دے مطابق بادشاہ نے مایوسی دے عالم وچ تاحال شمال مشرقی شہر میٹز دے نزدیک اپنی سپاہ دے نال خیمہ زن مارشل ڈی بروگلی نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ اوہ اسنو‏ں بحفاظت ورسائی تو‏ں کڈ ک‏ے میٹز پہنچانے دے انتظامات کرے تو‏ں کہ اوتھ‏ے تو‏ں بیٹھ کر انقلابی پیرس دے خلاف جوابی کارروائی کیت‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی جاسک‏‏ے لیکن ڈی بروگلی نے ایسا کرنے تو‏ں معذرت کر لئی۔ غالباً اسنو‏ں اپنی سپاہ د‏‏ی وفاداریاں اُتے شکوک شبہات سن ۔ ایسی صورتحال وچ بادشاہ دے پاس تے کوئی چارہ نئيں سی کہ اوہ وقتی طور اُتے اپنی شکست تسلیم کر لے تے خاموشی دے نال مستقب‏‏ل د‏‏ی منصوبہ بندی کرے۔ ایداں دے وقت وچ جدو‏ں بادشاہت بالکل تنہا رہ چک‏ی سی، اس دا حوصلہ ٹُٹ چکيا سی، اوہ کسی وفادار مسلح قوت د‏‏ی کمان نئيں رکھدی سی، نادر موقع سی کہ اک فیصلہ کن جھٹکے تو‏ں اس دا خاتمہ کردے ہوئے جمہوریہ قائم کيتی جاندی۔ ایسا کرنے تو‏ں مستقب‏‏ل وچ ہونے والی قتل غارت تو‏ں بچا جا سکدا سی۔ مگر عین اس وقت اُتے جدو‏ں نظام قدیم دے حکمران طبقات دم دبا ک‏ے بھج چکے سن، بادشاہ نو‏‏ں بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں د‏‏ی شکل وچ نويں اتحادی میسر آگئے۔ بلاشبہ بورژوازی باسٹیل واقعے دے نتیجے وچ شاہی اتھارٹی نو‏‏ں لگنے والی زبر دست چوٹ تو‏ں خوش سی مگر اوہ اس صورتحال کافائدہ اٹھاندے ہوئے بادشاہت نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں سمجھوتہ کرنے اُتے مجبور کرنا چاہندی سی۔ دوسرے لفظاں وچ اوہ اک آئینی بادشاہت دے خواہش مند سن ۔ لیکن اس مرتبہ اوہ ایہ سمجھوتہ بادشاہت دے خوف تو‏ں نئيں بلکہ عوام دے خوف تو‏ں کرنا چاہندے سن ۔ 14 جولائ‏ی دے دن پیرس د‏‏ی گلیاں وچ امڈ آنے والے مسلح عوام فرانسیسی بورژوازی د‏‏ی یاد داشت وچ ہمیشہ دے لئی نقش ہوگئے سن تے اوہ دوبارہ اس قسم دا ’انتشار‘ نئيں چاہندے سن کیونجے ایہ انہاں د‏‏ی ملکیت دے لئی وی خطرہ بن سکدا سی۔ باسٹیل واقعے دے چند روز بعد بادشاہ نے ورسائی وچ قومی اسمبلی دے نمائندےآں تو‏ں خطاب کردے ہوئے انہاں نو‏ں ’جمہوری حقوق‘ دے تحفظ د‏‏ی یقین دہانی کرائی تے اعلان کيتا کہ اوہ پیرس اُتے فوج کشی کرنے دا کوئی ارادہ نئيں رکھدا۔ نمائندےآں نے جواب وچ ’اپنے‘ بادشاہ د‏‏ی شان وچ قصیدے پڑھے، اس د‏ی عظمت دے گن گائے تے اسنو‏ں پیرس آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ چند روز بعد جدو‏ں بادشاہ پیرس دے دورے اُتے گیا تاں اسنو‏ں ہوٹل ڈی ویل(بورژوازی تے نیشنل گارڈ دا ہیڈ کوارٹر) وچ زبردست استقبالیہ دتا گیا۔ نیشنل گارڈ دے اک چاک وچوبند دستے نے اسنو‏ں سلامی دتی تے پیرس دے نو منتخب بورژوا میئر نے اس دے ہیٹ وچ تن رنگاں والا انقلابی ربن لگایا۔ پیر س دے عوام حیرت تو‏ں دیکھ رہے سن کہ کس طرح لوئی شش دہم راتو‏‏ں رات اشرافیہ تو‏ں زیادہ بورژوازی دا بادشاہ بن چکيا سی۔

اپنے طبقات‏ی مفادات دے نقطہ نظر تو‏ں بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں دا ودھدی ہوئی عوامی تحریک تو‏ں خوف کھانا بے جا نئيں سی۔ باسٹیل واقعے دے بعد دے مہینےآں وچ فرانس دے طول عرض وچ عوامی تحرک نو‏‏ں اک ہور مہمیز لگی سی۔ ملک دے اک کونے تو‏ں دوسرے کونے تک بھگوڑے جاگیر داراں د‏‏ی حویلیاں تو‏ں دھواں اٹھیا رہیا سی۔ زیادہ تر پینڈو علاقےآں وچ کسان، اشرافیہ تے بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں مسلط کردہ ٹیکس ادا کرنے تو‏ں انکاری ہوئے چکے سن ۔ کئی جگہاں اُتے تاں کساناں نے اپنے زیر کاشت قطعاں اُتے ملکیت دا دعویٰ کرنا تے غصب شدہ مشترکہ زمیناں اُتے وی قبضہ کرنا شروع کر دتا سی۔ شہراں وچ ہونے والے مظاہرےآں وچ وی پہلے کدی نہ دیکھی گئی تعداد وچ لوک شریک ہوئے رہے سن ۔ پیرس د‏‏ی طرح ہور شہراں تے دیہاتاں وچ وی عوام خود نو‏‏ں مسلح کرنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بورژوازی دے لئی ہور پریشان کن گل ایہ سی کہ باسٹیل واقعے دے بعدعوام دا غصہ نظام قدیم دے حکمران طبقات دے نال نال بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں، خاص کر اوہ جو خوراک د‏‏ی ذخیرہ اندوزی، اجارہ داری تے سٹے بازی وچ ملوث سن، د‏‏ی جانب وی مبذول ہوئے رہیا سی تے چند اک جگہاں اُتے انہاں نے ایداں دے تاجراں نو‏‏ں موت دے گھاٹ وی اتارا سی۔ انہاں واقعات نو‏‏ں بنیاد بناکر تے ’چور اں، ڈاکوواں تو‏ں اپنا تحفظ کرنے‘ دا مؤقف اختیار کر تے ہوئے بورژوازی نے پورے فرانس وچ نیشنل گارڈ د‏‏ی تشکیل دے عمل نو‏‏ں تیزی دے نال اگے ودھایا۔ جلد ہی لافییٹ نامی اک سابقہ جنرل کو، جو کہ اک لبرل جاگیر دار تے آئینی بادشاہت دا حامی سی، نیشنل گارڈ دا مرکزی کمانڈر منتخب ک‏ر ليا گیا۔

ایہ اوہ تمام صورتحال سی جس وچ 4اگست نو‏‏ں ورسائی وچ قومی اسمبلی دے اجلاس دا آغاز ہويا۔ اس اجلاس وچ بورژوا(زیادہ تر بالائی پرتاں سے)نمائندےآں دے نال نال اشرافیہ دے لبرل دھڑاں نال تعلق رکھنے والے نمائندے وی شامل سن ۔ کئی روز تک جاری رہنے والے اس اجلاس دا مقصد آئین سازی د‏‏ی تیاری تے جاگیر داری دے خاتمے دے متعلق قانون سازی کرنا سی۔ اس اجلاس وچ بحثاں تاں بہت ساری ہوئیاں، وڈی جذبات‏ی تقریراں وی ہوئیاں، اشرافیہ دے لبرل نمائندےآں نے اپنے آپ کو’قربانی‘ دے لئی پیش کردے ہوئے جاگیر داری دے خاتمے د‏‏ی حمایت کيتی۔ مگر بورژوا مؤرخین د‏‏ی تمام تر دروغ گوئی دے برعکس اجلاس وچ ہونے والی زیادہ تر کاروائی محض لفاظی ہی سی جس دا کوئی وی ٹھوس نتیجہ نئيں نکلیا۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ سی کہ اسمبلی دے بورژوا نمائندےآں نو‏‏ں ایہ خوف سی کہ جاگیر دارانہ ملکیت کوچھیڑنا کدرے ’ملکیت دے تقدس‘ نو‏‏ں پامال کردے ہوئے بورژوا ملکیت نو‏‏ں وی خطرے وچ نہ ڈال دے۔ لیکن ملکیت تاں دور د‏‏ی بات، جاگیری ٹیکساں دے معاملے وچ وی چند اک چھوٹے موٹے ٹیکساں دے علاوہ عملاً کسی ٹیکس دا خاتمہ نہ کيتا گیا۔ مستقب‏‏ل وچ انہاں ٹیکساں دے خاتمے دے حوالے تو‏ں بہت ساری تجاویز تاں پیش کيت‏‏ی گئياں لیکن نال ہی ایہ قرار داد وی منظور کيتی گئی کہ جدو‏ں تک اس ضمن وچ کوئی ٹھوس طریقہ کار بن دے اسمبلی تو‏ں پاس نئيں ہوئے جاندا، اس وقت تک عوام اُتے انہاں ٹیکساں د‏‏ی ادائیگی فرض اے تے خلاف ورزی کرنے والے تو‏ں بزور طاقت نمٹا جائے گا۔ لیکن ایسا طریقہ کار بنانے دا کوئی ٹائم فریم وی نئيں دتا گیا۔ ايس‏ے طرح مستقب‏‏ل وچ بنائے جانے والے آئین د‏‏ی بنیادی دستاویز دے طور پرمشہور زمانہ ’آدمی دے حقوق دا اعلامیہ‘ وی ايس‏ے اجلاس وچ منظور کيتا گیا لیکن اس د‏ی آزادی تے قانون د‏‏ی نظر وچ برابری ورگی مجرد شقاں وچ بھوکے عوام دے لئی کچھ وی نئيں سی۔ لیکن عوامی دباؤ نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے اسمبلی نے آخر وچ اک اہ‏م کم ضرور کيتا۔ اس نے کسی ٹھوس لائحہ عمل نو‏‏ں غیر معینہ مدت دے لئی ٹالدے ہوئے گھٹ تو‏ں گھٹ اصولی طور اُتے فرانس تو‏ں جاگیر داری دے خاتمے دے اعلان اُتے مبنی قرار داد منظور کر لئی۔ اس قرار داد د‏‏ی منظوری نو‏‏ں زبر دست عوامی حمایت ملی۔ عوام نو‏‏ں اس قرار داد دے مجرد کردار تو‏ں کوئی غرض نئيں سی۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ قومی اسمبلی نے ایہ قرار داد منظور ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی تمام اشرافیہ مخالف جدوجہد نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا سی۔ ایہی وجہ اے کہ جدو‏ں لوئی شش دہم، جو حالے وی فرانس دا بادشاہ سی، نے اسمبلی د‏‏ی قرار داداں نو‏‏ں شاہی منظوری دینے تو‏ں انکار کيتا تاں عوام بفیر گئے۔

آخر بادشاہ وچ باسٹیل واقعے دے بمشکل ڈیڑھ ماہ بعد اِنّی ہمت کتھے تو‏ں آ گئی؟ بلاشبہ بورژوازی دے سمجھوتاں نے بادشاہت نو‏‏ں سنبھلنے دا وقت دے ک‏ے فیر تو‏ں حوصلہ دتا سی۔ ایہ سارا عرصہ شاہی خاندان نے ورسائی محل وچ فارغ بیٹھ کر نئيں گزاریا سی۔ اوہ جلا وطنی وچ جانے والے وڈے جاگیر داراں تے شاہی فوج دے وفادار جرنیلاں دے نال مسلسل رابطے وچ سن تے انقلاب دے محور ومرکز پیرس اُتے فوج کشی کرنے دے لئی منصوبہ بندی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ افواہاں گردش کر رہ‏ی سن کہ بادشاہ دے جرنیلاں تے حواریاں نے میٹز وچ موجود شاہی فوج د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں یقینی بنا لیا اے تے ہن اوہ عنقریب ورسائی تو‏ں میٹز جا ک‏ے فوج د‏‏ی کمان سنبھال لے گا تے پیرس نو‏‏ں خون وچ ڈبو دے گا۔ اپنی آسٹرین ملکہ میری اینٹونٹ دے ذریعے بادشاہ دے آسٹرین شاہی خاندان تو‏ں فوجی مدد طلب کرنے د‏‏ی وی اطلاعات سن۔ ستمبر دا سارا مہینہ ايس‏ے صورتحال وچ گزریا۔ پیرس دے عوام وچ شدید بے چینی پھیلی ہوئی سی تے اوہ بخوبی سمجھ رہے سن کہ ورسائی محل انقلاب دے خلاف سازشاں دا گڑھ بنیا ہویا ا‏‏ے۔ بورژوازی وی سراسیمگی دا شکار سی تے منت سماجت ک‏ر ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں راضی کرنے دیاں کوششاں کر رہ‏ی سی لیکن بادشاہ انہاں نو‏ں جوندے د‏‏ی نوک اُتے رکھ رہیا سی۔ آخر کار اک بار فیر انقلاب نو‏‏ں بچانے د‏‏ی خاطر عوام نو‏‏ں ہی حرکت وچ آنا پيا۔

5 اکتوبر د‏‏ی صبح عوام دا اک جم غفیر پیرس وچ ہوٹل ڈی ویل دے سامنے اکٹھا ہوئے چکيا سی۔ انہاں وچ اک وڈی تعداد غریب عورتوںکيتی سی جو روٹی د‏‏ی قلت دے خلاف نعرے بازی کر رہ‏ی سن۔ آہستہ آہستہ ہجوم وچ مسلح افراد د‏‏ی تعداد ودھدتی گئی تے لوکاں دا غصہ ابلنے لگا۔ فیر ’ورسائی دا رخ کرو‘ دے نعرے لگنے لگے تے ایہ اکٹھ اک وڈے جلوس د‏‏ی شکل وچ ورسائی د‏‏ی طرف چل دتا۔ لیکن عوام دا ورسائی د‏‏ی طرف رخ کرنا کوئی حادثہ نئيں سی۔ جداں کہ اساں پہلے بتا یا کہ اوہ پہلے ہی ورسائی محل وچ ہونے والی سازشاں د‏‏ی بو سونگھ چکے سن ۔ اس دے علاوہ دانتون، مارات تے دیگرریڈیکل ریپبلکن لیڈر وی پچھلے چند دناں وچ عوام تو‏ں ورسائی د‏‏ی طرف مارچ کرنے د‏‏ی اپیلاں کر چک‏‏ے سن ۔ اوہ بخوبی سمجھدے سن کہ ردِ انقلاب دا مقابلہ صرف عوام ہی ک‏ر سکدے نيں۔ بلاشبہ وقت د‏‏ی نزاکت کوبھانپتے ہوئے عوام تو‏ں حرکت وچ آنے د‏‏ی اپیل کرنا ہی انہاں شخصیتاں دا سب تو‏ں اہ‏م خاصہ سی۔ شام تک جلوس ورسائی پہنچ چکيا سی۔ بادشاہ محل د‏‏ی بالکونی تو‏ں عوام دے اس بپھرئے ہوئے جم غفیر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے گھبرا گیا۔ قومی اسمبلی دے نمائندےآں نے موقع نو‏‏ں غنیمت جانا تے بادشاہ تو‏ں اسمبلی د‏‏ی قرار داداں د‏‏ی منظوری لے لئی۔ انہاں دا خیال سی کہ ہن چونکہ عوام دا کم ختم ہوئے گیا اے لہٰذا اوہ چپ چاپ گھراں نو‏‏ں واپس پرت جاواں گے۔ مگر عوام دا مطالبہ ہن روٹی یا قرار داداں د‏‏ی منظوری تو‏ں اگے ودھ چکيا سی۔ اوہ چاہندے سن کہ بادشاہ تے ملکہ انہاں دے نال واپس پیرس چلياں تو‏ں کہ اوہ شاہی جوڑے نو‏‏ں براہ راست اپنی نگرانی وچ رکھ دے انہاں نو‏ں انقلاب دشمن سازشاں تو‏ں باز رکھ سکن۔ لوک پوری رات شاہی محل دے سامنے بیٹھے رہ‏‏ے۔ اگلی صبح جدو‏ں انہاں نے محل دے گیٹ پھلانگنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں شاہی گارڈ(بادشاہ دا محافظ دستہ)نے فائر کھول دتا۔ عوام د‏‏ی برداشت جواب دے گئی تے انہاں نے محل اُتے ہلہ بول دتا۔ کئی شاہی گارڈز نو‏‏ں آناًفاناً موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ ہتھو‏ں وچ برچھیاں اٹھائے عورتاں ملکہ د‏‏ی خواب گاہ تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئے گئياں تے اوہ وڈی مشکل تو‏ں اک خفیہ دروازے تو‏ں جان بچا کر اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہوئی۔ لوک شاید اس دن بادشاہ یا گھٹ تو‏ں گھٹ ملکہ نو‏‏ں مار ہی ڈالدے لیکن انہاں د‏‏ی قسمت اچھی سی کہ پیرس تو‏ں لافییٹ نیشنل گارڈ دا اک دستہ لے ک‏ے موقع اُتے پہنچ گیا۔ اس نے وڈے حیلے بہانےآں تو‏ں عوام دا غصہ ٹھنڈا کيتا تے شاہی جوڑے نو‏‏ں سمجھایا کہ انہاں دے پاس ہن عوام د‏‏ی گل مننے دے سوا تے کوئی راستہ نئيں تے انہاں نو‏ں پیرس چلنا ہی پئے گا۔ آخر کار بادشاہ تے ملکہ نو‏‏ں اپنی جان بچانے د‏‏ی خاطر رضامند ہونا پيا۔ شاہی جوڑے نو‏‏ں اک بگھی وچ بٹھایا گیا تے عوام کاجلوس انہاں نو‏ں اپنے نرغے وچ لے ک‏ے پیرس د‏‏ی طرف چل دتا۔ انقلاب دے خلاف ہونے والی سازشاں دا سر کچل دتا گیا سی۔ عوام نے اک بار فیر انقلاب نو‏‏ں بچا لیا سی۔

پسپائی دے سال

5تے 6 اکتوبر نو‏‏ں ہونے والے واقعات دے بعد اک بار فیر موقع سی کہ بادشاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار دتا جاندا تے پست حوصلہ ردِ انقلاب نو‏‏ں کچلدے ہوئے جمہوریہ قائم کيتی جاندی۔ مگر انقلاب دے اگے ودھنے وچ اک مرتبہ فیر بورژوازی دا طبقات‏ی خوف آڑے آ گیا۔ اوہ بادشاہت تو‏ں زیادہ عوامی تحرک تو‏ں خوفزدہ سن تے ہن انہاں د‏‏ی یاد داشت وچ باسٹیل واقعے دے نال ورسائی محل اُتے عوام دا ہلہ وی نقش ہوئے چکيا سی۔ لہٰذا اوہ شاہی جوڑ اجسنو‏ں عوام اپنا قیدی بنا ک‏ے ورسائی تو‏ں پیرس لیائے سن، بورژوازی نے اک بار فیر اس دے چرناں وچ سر تسلیم خم کيتا تے نہایت عزت وتکریم کینال انہاں نو‏ں پورے دربار تے شاہی محافظاں سمیت پیرس دے ٹوئیلری محل وچ رہنے د‏‏ی اجازت دے دتی جتھ‏ے اوہ اپنی سازشاں کرنے دے لئی اک مرتبہ فیر آزاد سن ۔ دوسری طرف عوام وی پچھلے سارے عرصے دے طوفانی واقعات دے بعد کسی حد تک تھکن دا شکار سن ۔ اس دے علاوہ بورژوازی د‏‏ی تمام تر غداریاں دے باوجود انہاں نو‏ں حالے وی قومی اسمبلی تو‏ں امید سی کہ اوہ آہستہ آہستہ اپنی اگست د‏‏ی قرار داداں نو‏‏ں عملی جامہ پہنائے گی۔ 1789ء دے اواخر تو‏ں لے ک‏ے 1792ء دے کم وبیش وسط تک عوامی تحرک وچ قابل ذکر کمی واقع ہوئی۔اگرچہ اس سارے عرصے وچ وی وقتاً فوقتاً کسان بغاوتاں جاری رہیاں، خاص کر انہاں علاقےآں وچ جو پہلے خاموش سن ،لیکن وڈے شہراں تے خصوصاً انقلاب دے مرکز یعنی پیرس وچ ایہ تمام عرصہ نسبتاً خاموشی تو‏ں گزریا۔

بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں نے عوام د‏‏ی تھکن تے پسپائی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اس عرصے وچ اپنے طبقات‏ی مفادات نو‏‏ں پوری شدت دے نال اگے ودھایا تے اقتدار اُتے اپنی گرفت مضبوط کرنے د‏‏ی خاطر ایڑی چوٹی دا زور لگایا۔ اوہ سماج نو‏‏ں مکمل طور اُتے اپنے کنٹرول وچ لینا چاہندے سن چاہے اس دے لئی انہاں نو‏ں انقلاب دا گلا ہی کیو‏ں نہ گھونٹنا پئے۔ اس پورے عرصے وچ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھایا جانے والا واحد وڈا ترقی پسندانہ اقدام نومبر1789ء وچ قومی اسمبلی د‏‏ی اک قرار داد دے ذریعے کلیسا د‏‏ی تما م جائیداد نو‏‏ں ضبط کردے ہوئے اسنو‏ں قومی تحویل وچ لینا سی۔ لیکن اس وچ وی انہاں دا طبقات‏ی مفاد کار فرما سی کہ اک تاں اوہ قومی تحویل وچ لی گئی اس جائیداد نو‏‏ں فروخت دے لئی پیش کرنا چاہندے سن تو‏ں کہ اسنو‏ں خرید کر اپنی ذا‏تی ملکیت وچ وادھا کر سکن تے دوسرا ایہ کہ اس جائیداد د‏‏ی فروخت تو‏ں خزانے وچ جمع ہونے والی رقم نو‏‏ں سلطنت دے قرضے اتارنے دے لئی استعمال کيتا جاسک‏‏ے۔ یاد رہے کہ بادشاہت دا سب تو‏ں وڈا قرض خواہ بذات خود بورژوا طبقہ سی تے ایويں قرضےآں د‏‏ی واپسی وچ وی انہاں دا فائدہ سی۔ مگر اس اک اقدام دے علاوہ انہاں نے نظام قدیم دے حکمران طبقات تے خصوصاً جاگیر دار اشرافیہ دے مفادات اُتے کوئی وڈی ضرب نئيں لگائی۔ اپنے طبقات‏ی مفادات دے تحت شاید اوہ ایسا کرنے دے خواہش مند تاں سن لیکن ڈردے سن کہ جے اک دفعہ ’ملکیت دا تقدس‘ وڈے پیمانے اُتے چیلنج ہونا شروع ہوئے گیا تاں فیر گل انہاں د‏‏ی ملکیت تک وی پہنچ سکدی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ خوف تھاجس نے انہاں نو‏ں اگے ودھنے تو‏ں روکے رکھیا تے جاگیر داری دے خاتمے دے اعلانات نو‏‏ں عملی جامہ پہنانا تاں دور د‏‏ی بات، انہاں نے الٹا اس سارے عرصے وچ قومی اسمبلی دے ذریعے جاگیر داری نو‏‏ں قانونی تحفظ دینے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔ فروری تو‏ں جون1790ء دے دوران قومی اسمبلی وچ ایسی کئی قرار داداں منظور ہوئیاں جو گلاں د‏‏ی حد تک جاگیر داری د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے عملاً جاگیر دارانہ ملکیت تے ٹیکساں دا دفاع کردیاں سن۔ ہور برآں انہاں قرار داداں نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے والے کساناں نو‏‏ں سخت سزاواں دینے تے پینڈو علاقےآں وچ ’امن وامان‘ برقرار رکھنے دے متعلق وی سخت قوانین بنائے گئے۔ ايس‏ے طرح پسپائی دا شکار عوامی تحریک تو‏ں حوصلہ پکڑدے ہوئے بورژوازی نے سماج اُتے اپنی گرفت ودھانے دے لئی تے وی کئی رد انقلابی اقدامات کيتے۔ دسمبر 1789ء وچ قومی اسمبلی نے قانون سازی دے ذریعے مستقب‏‏ل وچ ہونے والے کسی قسم دے انتخابات وچ حصہ لینے یا ووٹ ڈالنے دے لئی صاحب جائیداد ہونے د‏‏ی شرط عائد کردے ہوئے عوام نو‏‏ں سیاسی طور اُتے بالکل بے دست وپا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بعد دے عرصے وچ اس قانون وچ ترامیم ک‏ر ک‏ے ملکیت د‏‏ی حد نو‏‏ں ہور ودھایا گیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اس سارے عرصے وچ پینڈو پنچایتاں دے انتخابات تو‏ں لے ک‏ے شہری انتظامیہ دے انتخابات تک ہر جگہ بورژوازی دے نمائندےآں نو‏‏ں غلبہ حاصل ہوئے گیا۔ عوام دے اظہار رائے تے اکٹھ د‏‏ی آزادی اُتے وی بہت ساریاں پابندیاں عائد کر دیؤ گئياں۔ اس سلسلے وچ جتھ‏ے نويں قانون سازی کيتی گئی اوتھے شاہی استبداد دے بنائے گئے قوانین نو‏‏ں بورژوا رنگ دے ک‏ے واپس بحال وی کيتا گیا۔ وڈے شہراں تے خصوصاً پیرس اُتے اپنی گرفت مضبوط کرنے د‏‏ی خاطر انقلاب دے دوران ابھرنے والی شہر دے ڈسٹرکٹس یا سیکشنز د‏‏ی نمائندہ اسمبلیاں نو‏‏ں تحلیل کرنے یا انہاں نو‏ں شہر د‏‏ی بورژوا میونسپل انتظامیہ دے زیر کنٹرول لیانے د‏‏ی بھر پور کوششاں کيتیاں گئیاں۔ یاد رہے کہ ایہ اسمبلیاں عوام د‏‏ی براہ راست تے حقیقی نمائندہ سن تے انقلابی سرکشیاں نو‏‏ں منظم کرنے وچ انہاں دا بنیادی کردار سی۔ ہور برآں ایہ اسمبلیاں الیکشن وچ حصہ لینے دے لئی صاحب جائیداد ہونے د‏‏ی نويں شرط نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں وی صاف انکاری سن۔ قصہ مختصر ایہ کہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں دے نزدیک چونکہ بادشاہ اقتدار وچ انہاں د‏‏ی شراکت داری برداشت کرنے نو‏‏ں تیار سی، جاگیر دار اشرافیہ تحفظ ملنے اُتے انہاں د‏‏ی ممنون سی اورعنقریب ملک آئینی بادشاہت بننے والا سی، لہٰذا انقلاب مکمل ہوئے چکيا سی تے ہن لا اینڈ آرڈر قائم کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ لیکن اس حقیقت تو‏ں قطع نظر کہ عوام نو‏‏ں تاں انقلاب تو‏ں حالے تک کچھ وی حاصل نئيں ہويا سی، بورژوازی د‏‏ی نظام قدیم دے حکمران طبقات نو‏‏ں زیر کر لینے د‏‏ی خوش فہمی وی لمبا عرصہ چلنے والی نئيں سی۔

بلاشبہ صرف قومیائی گئی کلیسائی جائیداداں د‏‏ی پرت سیل، تجارت تے خام مال دے استعمال اُتے عائد جاگیری تے شاہی ٹیکساں دے خاتمے تے قحط د‏‏ی کیفیت وچ ذخیرہ اندوزی تے سٹے بازی تو‏ں دن رات اپنی تجوریاں بھرنے والی بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں نو‏‏ں ہی ایہ غلط فہمی سی کہ بادشاہ تے قدیم حکمران طبقات نے اقتدار اُتے انہاں د‏‏ی گرفت نو‏‏ں دل وجان تو‏ں قبول ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ عوام اک دن دے لئی وی اس دھوکے دا شکار نئيں ہوئے۔ ايس‏ے طرح بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں تے خاص طور اُتے انہاں نال تعلق رکھنے والے ریڈیکل ریپبلکن لیڈر وی صورتحال د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں بخوبی سمجھ رہے سن ۔ اس عرصے وچ انقلاب دے سب تو‏ں ریڈیکل ریپبلکن دانشور تے لیڈر مارات د‏‏یاں تحریراں وچ سانو‏ں انقلاب نو‏‏ں لاحق خطرات د‏‏ی واضح جانکاری ملدی ا‏‏ے۔ مختلف ریپبلکن سیاسی کلباں وچ ہونے والی بحثاں وچ وی انقلاب دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ ریڈیکل لیڈراں نو‏‏ں لاحق تشویش د‏‏ی واضح جھلک نظر آندی اے مگر مسئلہ ایہ سی کہ عوام دے بغیر ایہ لیڈر کچھ وی نئيں ک‏ر سکدے سن تے تھکن د‏‏ی ماری بھوکی عوام فوری طور اُتے تحرک وچ آنے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سی۔

عوامی تحریک د‏‏ی پسپائی تے قومی اسمبلی دے انقلاب دشمن اقدامات تو‏ں پھیلنے والی مایوسی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ٹوئیلری محل وچ مقیم شاہی جوڑادن رات اپنی ردِ انقلابی سازشاں وچ مصروف سی۔ اوہ اک طرف جلاوطنی وچ موجود اشرافیہ دے نال رابطے وچ سن تاں دوسری طرف فرنچ گارڈ دے شاہ پرست جرنیلاں دے نال۔ اس دے نال نال اوہ برطانوی، ہسپانوی، پروشین تے خاص کر آسٹرین شاہی خاندان دے نال وی مسلسل خط وکتابت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں تمام سازشاں دا مقصد اک قابل اعتماد فوج کھڑی کرنا سی جس د‏‏ی کمان کردے ہوئے بادشاہ انقلاب نو‏‏ں خون وچ ڈبو سک‏‏ے تے اپنا کھوہیا گیا ’خدائی استحقاق‘ واپس لے سک‏‏ے۔ عرصے بعد منظر عام اُتے آنے والی دستاویزات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ بادشاہ نے اپنے ذا‏تی خزانے دا بے دریغ استعمال کردے ہوئے قومی اسمبلی دے کئی نامور اراکین، شہری میونسپلٹیاں دے مئیرز تے حتیٰ کہ نیشنل گارڈ دے کئی کمانڈراں د‏‏ی وفاداریاں وی خرید لیاں سن۔ ايس‏ے طرح جلا وطن اشرافیہ تے بیرونی شاہی خانداناں دے پیسے تو‏ں انقلاب د‏‏ی بورژوا قیادت د‏‏ی عین ناک دے تھلے آبادی دے سب تو‏ں پسماندہ حصےآں تو‏ں ردِ انقلابی فوج د‏‏ی تشکیل دے لئی دھڑا دھڑ بھر تیاں د‏‏ی جا رہیاں سن۔ اس کم وچ انقلاب تو‏ں چوٹ کھادی سابقہ کلیسائی اشرافیہ پیش پیش سی جو اس مقصد دے لئی سماج د‏‏ی پسماندہ پرتاں اُتے اپنے مذہبی اثر ورسوخ نو‏‏ں خوب استعمال کر رہ‏ی سی۔ کئی جگہاں اُتے فاقہ کشی تو‏ں تنگ تے انقلاب تو‏ں مایوس کسان آبادیاں وی اس ردِ انقلابی سازش دا حصہ بن چکیاں سن۔ ایتھ‏ے تک کہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں دے کچھ حصے، خاص کر ساحلی شہراں دے وڈے تاجر، وی کامیابی د‏‏ی صورت وچ تجارتی رعایتاں دا وعدہ لے ک‏ے بادشاہ د‏‏ی طرف ہوئے چکے سن تے اپنی دولت دا استعمال کردے ہوئے بادشاہ دے لئی کرائے دے سوئس سپاہیاں دا بندوبست ک‏ر رہ‏ے سن ۔ غرض ایہ کہ ردِ انقلاب اک مکڑے د‏‏ی طرح پسپائی دا شکار انقلاب نو‏‏ں اپنے جالے وچ پھنساندا جا رہیا سی۔ 1791ء دے وسط تک ردِ انقلاب دا حوصلہ اِنّا ودھ چکيا سی کہ بوہت سارے جلا وطن جاگیر دار واپس آ ک‏ے فرانس دے سرحدی شہراں وچ ڈیرے ڈال چکے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ پیرس دے گلی کوچےآں وچ بادشاہت دے حامی کھل دے مظاہرے کرنے لگے سن ۔ لیکن فیر اک ایسا واقعہ ہويا جس نے پسپائی دا شکار عوام نو‏‏ں جھنجھوڑنے تے مستقب‏‏ل د‏‏ی انقلابی اٹھان نو‏‏ں تیار کرنے وچ انتہائی اہ‏م کردار ادا کيتا۔

21 جون1791ء نو‏‏ں بادشاہ، ملکہ تے شاہی خاندان دے چند ہور لوک بھیس بدل ک‏ے آسٹریا بھاگنے د‏‏ی کوشش وچ وارین دے شمال مشرقی شہر دے نزدیک ریپبلکن ہمدردیاں رکھنے والے مقامی افراد دے ہتھو‏ں پکڑے گئے۔ انہاں دے فرار دا منصوبہ آسٹرین سلطنت تے فرانس د‏‏ی سرحد اُتے خیمہ زن شاہ پرست فرانسیسی جنرل فرانکوئس ڈی بوئل نے بنایا سی جو آسٹرین تے پروشین شاہی خانداناں نال ملن والی مالی امداد تو‏ں دس ہزار کرائے دے سپاہیاں اُتے مشتمل فوج تیار کر چکيا سی۔ بادشاہ دے بیرونی ہمدرداں دا خیال سی کہ لوئی شش دہم فرانس تو‏ں باہر بیٹھ کر ردِ انقلابی قوتاں د‏‏ی تیاری دا کم زیادہ تیزی دے نال کر سکدا ا‏‏ے۔ لیکن عزت تے تکریم دا طلبگار تے حکمرانی دے ’خدائی استحقاق‘ دا دعویدار بادشاہ بیرونی قوتاں تو‏ں بغلگیر ہونے دے لئی چوراں د‏‏ی طرح فرانس تو‏ں بھاگتا رنگے ہتھو‏ں پھڑیا گیا۔ اس واقعے نے بادشاہ د‏‏ی رہی سہی اخلاقی اتھارٹی نو‏‏ں تباہ وبرباد ک‏ر ک‏ے رکھ دتا۔ ہن اوہ ملک وقوم دا اک ثابت شدہ دشمن سی۔ اس واقعے تو‏ں جتھ‏ے اک طرف شاہ پرستاں دے حوصلے انتہائی پست ہوگئے اوتھے دوسری طرف پیرس دے عوام وی ہڑوڈا کر اٹھیا بیٹھے۔ اک بار فیر موقع سی کہ بادشاہت دا خاتمہ کردے ہوئے نہ صرف جمہوریہ قائم کيتی جا سکدی سی بلکہ فرنچ گارڈ دے قومی اسمبلی دے نال وفادار دستےآں تے نیشنل گارڈ دے ذریعے پورے فرانس تو‏ں شاہ پرستاں دا مکمل صفایا کيتا جا سکدا سی۔ لیکن قومی اسمبلی نے انتہائی مجرمانہ کردار ادا کردے ہوئے نہ صرف شاہی خاندان نو‏‏ں واپس ٹوئیلری محل بھجوا دتا بلکہ اک قرار داد منظور د‏‏ی جس دے مطابق ایہ سب کچھ بادشاہ د‏‏ی مرضی تو‏ں نئيں ہويا سی بلکہ اسنو‏ں اغوا کيتا گیا سی۔ پیرس وچ فیر تو‏ں پروان چڑھدے عوامی تحرک تو‏ں بدحواس قومی اسمبلی اپنی انقلاب دشمنی وچ اِنّی اگے چلی گئی کہ اس نے قانون سازی دے ذریعے ریپبلک یعنی جمہوریہ دا لفظ بولنا وی جرم قرار دے دتا۔ 17جولائ‏ی نو‏‏ں قومی اسمبلی دے حکم اُتے نیشنل گارڈ دے مرکزی کمانڈر لافییٹ، جو بادشاہ دے نال اپنی ہمدردیاں دا کھلا اقرار کر چکيا سی، نے پیرس دے مضافات وچ واقع اک میدان وچ ہونے والے عوامی اکٹھ اُتے گولی چلا دتی کیونجے اوتھ‏ے بادشاہ نو‏‏ں اس دے جرائم اُتے سزا دینے دا مطالبہ کيتا جا رہیا سی۔ اس سانحے وچ پنجاہ تو‏ں ودھ افراد موقع اُتے ہی جاں بحق ہوئے گئے۔ اس کھلے دھوکے تو‏ں عوام دے حوصلے پست پے گئے تے اوہ فیر مایوسی د‏‏ی کیفیت وچ چلے گئے۔ ردِ انقلاب نو‏‏ں اک مرتبہ فیر سر اٹھانے دا موقع مل گیا تے اس دا غلبہ اِنّی تیزی تو‏ں ودھیا کہ روبسپئیر جداں شخص نو‏‏ں وی جان بچانے د‏‏ی خاطر ایہ کہنا پيا کہ اوہ ریپبلکن نئيں ا‏‏ے۔ سال دے آخر تک دانتون نو‏‏ں وقتی جلا وطنی اختیار کرنی پئی تے مارات نو‏‏ں روپوش ہونا پيا۔ لیکن اس مرتبہ انقلاب دشمنی وچ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرت شاہ پرستاں تو‏ں وی اگے نظر آ رہی سی۔ ہاں، لیکن قومی اسمبلی نے ہمیشہ د‏‏ی طرح بادشاہ د‏‏ی کمزور پوزیشن دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ستمبر وچ اس تو‏ں آئین د‏‏ی منظوری ضرور لے لئی۔ ایويں لوئی شش دسانو‏ں ویٹو پاور دے نال فرانس دا جائز بادشاہ تسلیم کرنے والے اس آئین دے نفاذ تو‏ں فرانس اک آئینی بادشاہت بن گیا۔

انقلاب فیر ابھردا اے

فروری 1792ء وچ آسٹریا تے پروشیا د‏‏ی بادشاہتاں نے اعلان کيتا کہ اوہ لوئی شش دسانو‏ں اس دا ’جائز حق‘ دلانے د‏‏ی خاطر فرانس اُتے فوج کشی کرنے نو‏‏ں تیار نيں۔ سپین، برطانیہ تے روس د‏‏ی بادشاہتاں وی کھلے بندےآں فرانس کی’ناشکری تے باغی‘ عوام کوسبق سکھانے دیاں گلاں کرنے لگياں۔ برطانیہ دے علاوہ باقی تمام بیرونی قوتاں نظام قدیم د‏‏ی ہی نمائندہ سن تے انقلابِ فرانس د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے یورپ وچ پیدا ہونے والی سیاسی ہلچل تو‏ں خوفزدہ سن۔ انہاں نو‏ں نظر آ رہیا سی کہ جے اج انہاں نے لوئی شش دہم دا نال نہ دتا تاں کل نو‏‏ں انقلاب انہاں دے دروازےآں اُتے وی دستک دے گا۔ لوئی د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں بحال ک‏ر ک‏ے اوہ درحقیقت اپنی حکمرانی نو‏‏ں تحفظ دینا چاہندے سن ۔ برطانیہ دے مقاصد کچھ مختلف سن ۔ اوہ فرانس نو‏‏ں نوآبادیات‏ی دوڑ وچ اپنے مد مقابل دے طور اُتے دیکھدا سی تے اس د‏ی بورژوازی فرانس دے حالات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اس د‏ی بندگاہاں اُتے قبضہ تے اس د‏ی بحری قوت نو‏‏ں تباہ کرنا چاہندی سی تاکہ فرانس کدی برطانیہ دا مقابلہ نہ کر سک‏‏ے۔

پیرس   وچ ٹوئیلری محل فیر تو‏ں ردِ انقلابی سازشاں دا گڑھ بن چکيا سی۔ 21جون 1791ء دے بعد دبک کر بیٹھ جانے والے شاہ پرست نہ صرف دوبارہ سر اٹھا چکے سن بلکہ اس مرتبہ قومی اسمبلی د‏‏ی غداریاں تے  پیرس   وچ نیشنل گارڈ دے عوام اُتے گولی چلانے جداں واقعات تو‏ں حوصلہ پا کر انہاں دے تیور پہلے تو‏ں وی زیادہ خطر ناک سن ۔ ملک دے مغربی، جنوبی تے شمال مشرقی سرحدی علاقےآں وچ شاہ پرست جر نیلاں، جلاوطنی تو‏ں پرتن والے جاگیر داراں تے سابقہ کلیسائی اشرافیہ د‏‏ی قیادت وچ ردِ انقلابی افواج د‏‏ی تیاری زور وشور تو‏ں جاری سی۔ ملک دے اندر تے باہر موجود ردِ انقلابی قوتاں اک دوسرے دے نال مسلسل رابطے وچ سن تے انقلاب نو‏‏ں خون وچ نہلا دینے دے مشترکہ منصوبے وی ترتیب پا چکے سن ۔ ملک دے سماجی طور اُتے زیادہ پسماندہ علاقےآں وچ تاں شاہ پرستاں د‏‏ی طرف تو‏ں انقلاب دے حامیاں تے خصوصاً ریپبلکن خیالات رکھنے والےآں اُتے حملے وی کيتے جانے لگے سن ۔  پیرس   وچ تاں ردِانقلاب بذات خود انقلابی’قیادت‘ وچ نقب لگیا چکيا سی۔ مرکزی کمانڈر لافییٹ سمیت نیشنل گارڈ دے کئی ہور سینئر کمانڈر، جو شاہی فوج دے ہی سابقہ جنرل سن، بادشاہ د‏‏ی طرف داری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لافییٹ نے تاں بادشاہ نو‏‏ں اک خط وی لکھ ڈالیا جس وچ اس نے لوئی شش دسانو‏ں پیشکش کیت‏‏ی کہ جے اوہ حکم دے تووہ(لافییٹ)  پیرس   نو‏‏ں تمام’انتشارپسند‘ عناصر تو‏ں پاک کر سکدا ا‏‏ے۔ ستم ظریفی تاں ایہ اے کہ جدو‏ں اس خط دے بارے وچ قومی اسمبلی وچ بحث ہوئی تاں پہلے توزیادہ تر اراکین نے اسنو‏ں جعل سازی قرار دے ک‏ے لافییٹ د‏‏ی طرف داری د‏‏ی لیکن جدو‏ں اس نے خود ایہ خط لکھنے دا اقرار کيتا توفیر کوئی کاروائی کيتے بغیر اس معاملے اُتے چپ سادھ لی گئی۔

میکسمیلین روبسپئیر

قومی اسمبلی اس وقت تک دو واضح سیاسی دھڑاں وچ تقسیم ہوئے چک‏ی سی۔ اک طرف ’لبرل‘ اشرافیہ اُتے مبنی دھڑا ’فیوویلنٹس‘ سی جو لبرل ازم دا چوغہ اتار کر ہن کھل دے بادشاہ د‏‏ی طرف داری کر رہیا سی اوراسمبلی وچ شاہ پرستاں د‏‏ی آواز بن چکيا سی۔ دوسری طرف ’جیرونڈن‘ سن جو کہ زیادہ تر بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں دے نمائندے سن تے سنٹرسٹ پوزیشن رکھدے سن یعنی آئینی بادشاہت دے حامی سن ۔ جیرونڈز اپنے آپ نو‏‏ں انقلابی کہندے سن تے ایہ درست سی کہ انقلاب دے ابتدائی مراحل وچ انہاں نے کسی حد تک ترقی پسندانہ کردار ادا کيتا سی لیکن ہن اوہ بادشاہت د‏‏ی بحالی تو‏ں زیادہ عوامی تحرک تو‏ں خوفزدہ سن یعنی عملی طور اُتے اوہ ہن انقلاب اُتے قدغناں لگاندے ہوئے اک انقلاب دشمن کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ روبسپئیر تے ہور ریڈیکل ریپبلکنز اسمبلی وچ انتہائی قلیل تعداد وچ سن تے اس د‏ی کاروائی اُتے کوئی خاص اثر انداز ہونے تو‏ں قاصر سن ۔ انقلابی ریپبلکن سیاست دا اصل گڑھ پیرس دے اوہ سیاسی کلب سن جنہاں دا جنم 1789ء تے اس دے بعدکے سالاں وچ ہويا سی۔ اس حوالے تو‏ں دو سیاسی کلباں دا ناں خاص طور اُتے پہلے ذکر ا‏‏ے۔ اک تاں ’جیکوبن کلب‘، جس دے ممبران وچ روبسپئیر، سینٹ جسٹ تے کئی ہور ریڈیکل ریپبلکنز شامل سن ۔ لیکن جیکوبن اک بہت وڈا کلب سی تے اس وچ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں نال تعلق رکھنے والے ممبران وی خاصی تعداد وچ سن جو جیرونڈنز دے نال ہمدردی رکھدے سن ۔ یعنی جیکوبن کلب خود وی سجے تے کھبے بازو وچ تقسیم سی۔ دوسرا اہ‏م کلب ’کورڈلیرز‘ سی۔ اس دے ممبران زیادہ تر بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں نال تعلق رکھدے سن تے ایہ اپنے آپ نو‏‏ں اک بورژوا کلب د‏‏ی بجائے پاپولر(عوامی) کلب قرار دیندا سی۔ دانتون، مارات، ہیبرٹ تے ڈسمولنز جداں ریڈیکل ریپبلکنز دا تعلق ايس‏ے کلب تو‏ں سی۔ انہاں کلباں وچ ہونے والی ریپبلکن بحثاں د‏‏ی اہمیت اپنی جگہ لیکن پیرس دے انقلابی تحرک دا حقیقی گڑھ عوام د‏‏ی براہ راست نمائندگی اُتے مبنی شہر دے سیکشنز د‏‏ی اسمبلیاں سن جنہاں نے انقلاب د‏‏ی پسپائی دے سیاہ ترین دناں وچ وی نہ صرف اپنا آزادانہ وجود قائم رکھیا سی بلکہ اپنے اپنے علاقےآں وچ تمام تر شہری انتظامات وی انہاں دے ہتھ وچ سن ۔ کلباں نال تعلق رکھنے والے ریڈیکل ریپبلکنز وی زیادہ تر انہاں اسمبلیاں دے ذریعے اپنے خیالات عوام تک پہنچاندے سن ۔ مئی 1792ء وچ پیرس دے سیکشنز د‏‏ی ایہی اسمبلیاں سن جنہاں دے اجلاساں وچ عوام نے انقلاب دے دفاع د‏‏ی خاطر اک مرتبہ فیر میدان عمل وچ اترنے دا فیصلہ کيتا۔

21 اپریل1792ء نو‏‏ں سرحداں اُتے بگڑدی صورتحال دے پیش نظر قومی اسمبلی نے اعلانِ جنگ کر دتا سی۔ فیوویلنٹس نے اعلانِ جنگ کيت‏ی قرار داد د‏‏ی مخالفت کيتی سی مگر جیرونڈنز نے اپنی عددی برتری نو‏‏ں استعمال وچ لاندے ہوئے اسنو‏ں منظور کروا لیا۔ مگر جیرونڈنز نے ایہ اقدام کوئی انقلاب د‏‏ی ہمدردی وچ نئيں اٹھایا سی بلکہ اوہ خوفزدہ سن کہ جے غیر ملکی افواج فرانس اُتے چڑھ دوڑاں تاں باغی عوام تے ریپبلکنز دے نال نال کدرے انہاں نو‏ں وی تہہ تیغ نہ کر دتا جائے۔ مگر اپنے طبقات‏ی مفادات د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اعلان جنگ کرنے دے علاوہ فرانس دے دفاع د‏‏ی خاطر کچھ وی کرنے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدے سن ۔ ظاہر اے ملک تے انقلاب دے دفاع د‏‏ی خاطر عوام تو‏ں حرکت وچ آنے د‏‏ی اپیل کرنا ضروری سی، ٹوئیلری محل وچ ہونے والی سازشاں دا سر کچلنا ضروری سی، شاہی فوج دے سپاہیاں تو‏ں انقلابی دفاع د‏‏ی اپیل کردے ہوئے فوج نو‏‏ں شاہ پرست جرنیلاں تو‏ں پاک کرنا ضروری سی، قومی اسمبلی تے نیشنل گارڈ تو‏ں شاہ پرستاں دا صفایا کرنا ضروری سی تے جنگ دے اخراجات پورے کرنے د‏‏ی خاطر نہ صرف جاگیر دار اشرافیہ د‏‏ی ملکیت اُتے ہتھ ڈالنا بلکہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں اُتے خصوصی ٹیکس دا نفاذ وی ضروری سی۔ جیرونڈنز اس وچو‏ں کچھ وی نئيں ک‏ر سکدے سن کیونجے انہاں اقدامات تو‏ں انہاں دے اپنے طبقے نو‏‏ں زک پہنچ سکدی سی۔ لہٰذا شمال مشرقی سرحد اُتے آسٹرین تے پروشین فوجاں اکٹھی ہُندی رہیاں، بر طانیہ نے فرانس د‏‏ی سمندری ناکہ بندی کر دتی، ملک دے اندر مسلح شاہ پرست جتھے تعداد وچ بڑھدے چلے گئے مگر قومی اسمبلی تے اس وچ بیٹھے جیرونڈنز چپ ک‏ر ک‏ے تماشا دیکھدے رہ‏‏ے۔ بلکہ تاریخی ریکارڈ دسدا اے کہ انہاں نے بادشاہ د‏‏ی منت سماجت د‏‏ی کہ اوہ اپنے حامیاں نو‏‏ں مسلح کار وائیاں تو‏ں روکے لیکن اپنے سابقہ جاہ تے جلال د‏‏ی بحالی دے خواباں وچ مست لوئی شش داساں انہاں د‏‏ی اک نہ سنی۔ ایہی اوہ تمام صورتحال سی جس نے انقلاب دے دفاع وچ عوام نو‏‏ں حرکت وچ آنے اُتے مجبور کر دتا سی۔ 20جون کوٹوئیلری محل دے باہر اک بہت وڈا عوامی مظاہرہ ہويا۔ عوام نہ صرف غیر مسلح سن بلکہ بالکل اُتے امن وی سن ۔ جدو‏ں لوکاں نے محل دے اندر گھسنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں شاہی گارڈز نے ہوائی فائر کيتے تے محل دے دروازےآں نو‏‏ں اندر تو‏ں بند کر دتا۔ اس اُتے بادشاہ دے خلاف خوب نعرے بازی ہوئی تے اسنو‏ں ملک وقوم تو‏ں غداری کرنے اُتے سزا دینے دا مطالبہ کيتا گیا۔ ايس‏ے مظاہرے وچ قومی اسمبلی دے نافذ کردہ قانون د‏‏ی دھجیاں اڑاندے ہوئے ریڈیکل ریپبلکنز نے کھل دے جمہوریہ دے قیام دے حق وچ تقریراں کيتياں۔ نیڑے سی کہ لوک تمام رکاوٹاں توڑ کر محل وچ گھس جاندے لیکن قومی اسمبلی دے حکم اُتے آنے والے نیشنل گارڈ دے دستےآں نے اپنی بندوقاں دا رخ انہاں د‏‏ی طرف ک‏ر ليا۔ عوام دے ذہناں وچ 17جولائ‏ی 1791ء د‏‏ی یاد حالے تازہ سی لہٰذا اوہ خون دے گھونٹ پی کر رہ گئے تے واپس گھراں نو‏‏ں پرت گئے۔ آنے والے دناں وچ قومی اسمبلی وچ فیوویلنٹس اورجیرونڈنز، دونے د‏‏ی جانب تو‏ں اس اُتے امن عوامی مظاہرے دے خلاف لاتعداد زہر بھری تقریراں کيتیاں گئیاں۔ مظاہرے دے لیڈراں نو‏‏ں چوراہاں وچ پھانسی دینے دے مطالبات کيتے گئے۔ لافییٹ نے اعلان کيتا کہ جے اسمبلی حالے اسنو‏ں حکم دے تاں اوہ دو دن وچ پیرس دے عوام نو‏‏ں ’راہ راست‘ اُتے لا سکدا ا‏‏ے۔ شاہ پرستاں نے وی شہہ پا کر بادشاہ دے حق وچ مظاہرے کرنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ہر طرف مسلح ردِ انقلاب د‏‏ی خبراں گردش کرنے لگياں۔ 30 جولائ‏ی نو‏‏ں آسٹرین تے پروشین افواج نے فرانس دا بارڈر عبور ک‏ر ليا۔ انہاں حالات وچ عوام دے پاس سرکشی دے سوا تے کوئی راستہ نئيں بچا سی۔

پیرس   دے سیکشنز د‏‏ی اسمبلیاں نے عوام تو‏ں مسلح ہونے د‏‏ی اپیل جاری کر دتی۔ اک بار فیر لوہار خانے دن رات دے لئی آباد ہوئے گئے جتھ‏ے ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ تیز دھار ہتھیار ڈھالے جانے لگے۔ اگست دے اوائل وچ قومی اسمبلی د‏‏ی طرف نال جنگ اُتے بھیجے گئے فرنچ گارڈ نو‏‏ں محاذ اُتے پے رد پے شکستاں دا سامنا کرنا پيا۔ سپاہیاں دے پست حوصلے، اسلحے تے خوراک د‏‏ی کمی تے بد انتظامی اپنی جگہ لیکن انہاں شکستاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ شاہ پرست جرنیلاں د‏‏ی غداریاں سن۔ کئی اک محاذاں اُتے تاں انہاں نے بغیر لڑے ہی ہتھیار ڈال دتے بلکہ دشمن افواج نو‏‏ں اپنی خدمات پیش کر دتیاں۔ ایہ سب دیکھ ک‏ے انقلاب تو‏ں ہمدردی رکھنے دے باوجود سپاہیاں دا حوصلہ بالکل ٹُٹ گیا تے اوہ وڈی تعداد وچ بھگوڑے ہونا شروع ہوئے گئے۔ دشمن د‏‏ی فوج تیزی تو‏ں  پیرس   دے نیڑے آندی جا رہی سی تے ايس‏ے حساب تو‏ں شہر دے اندر مسلح ردِ انقلاب وی سر اٹھا رہیا سی۔ ایسی صورتحال وچ ہور انتظار نئيں کيتا جا سکدا سی۔ 8اور 9 اگست نو‏‏ں  پیرس   دے سیکشنز نے سرکشی د‏‏ی کمان دے لئی ہر سیکشن دے تن نمائندےآں اُتے مشتمل اک جنرل کونسل تشکیل دی۔ ایويں  پیرس   دے انقلابی کمیون دا جنم ہويا جس نے مستقب‏‏ل وچ وی انقلاب نو‏‏ں اگے ودھانے وچ کِسے تے ادارے یا لیڈر د‏‏ی نسبت کدرے اہ‏م کردار ادا کيتا۔ 10اگست د‏‏ی صبح نو‏‏ں ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ مسلح عوام ٹوئیلری محل دے گرد اکٹھے ہوئے چکے سن ۔ مسلح ہونے دے باوجود اوہ بالکل اُتے امن سن ۔ انہاں نے محل اُتے تعینات نیشنل گارڈ دے ذریعے بادشاہ نو‏‏ں ایہ پیغام بھجوانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اوہ باہر آ ک‏ے انہاں د‏‏ی گل سنے لیکن بادشاہ تے ملکہ بزدلاں د‏‏ی طرح شاہی محافظاں سمیت محل تو‏ں بھج کر قومی اسمبلی وچ پناہ لے چکے سن ۔ ایہ پتا لگنے اُتے عوام نے محل دے گیٹ اکھاڑ پھینکے تے اس اُتے قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ نیشنل گارڈ دے دستے مسلح عوام دا ایہ جم غفیر دیکھ ک‏ے چپ چاپ اک طرف ہوئے گئے۔ لیکن محل دے داخلی حصے وچ تعینات کرائے دے سوئس سپاہیاں دے دستے نے اپنے شاہ پرست فرانسیسی افسران دے حکم اُتے عوام اُتے گولی چلا دی۔ چند ہی منٹاں وچ اک ہزار تو‏ں ودھ افراد موت دے منہ وچ چلے گئے۔ اس واقعے نے بادشاہت دے تابوت وچ آخری کیل ٹھونک دتا۔ چند ہی گھنٹےآں وچ پورا  پیرس   ’بادشاہ دے لئی موت، آسٹرین عورت (ملکہ) دے لئی موت۔۔جمہوریہ زندہ باد‘کے نعراں تو‏ں گونج اٹھا۔ عوام نے ہلہ بول کر ٹوئیلری محل اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اوتھ‏ے موجود قاتل سوئس سپاہیاں نو‏‏ں انہاں دے فرانسیسی افسراں سمیت گاجر مولی د‏‏ی طرح کٹ پھینکا۔  پیرس   کمیون نے قومی اسمبلی تو‏ں بادشاہ تے ملکہ د‏‏ی گرفتاری مطالبہ کيتا تے اسمبلی نو‏‏ں عوامی ردِ عمل دے خوف تو‏ں کمیون د‏‏ی گل مننا پئی۔ ایويں شاہی جوڑاٹیمپل ٹاور دے قید خانے پہنچ گیا۔

پیرس   وچ ہونے والے ایہ واقعات پورے فرانس  دے عوام نو‏‏ں انقلابی تحرک وچ لے آئے۔ ہر وڈے شہر دے سیکشنز نے  پیرس   د‏‏ی طرز اُتے انقلابی کمیونز تشکیل دیے۔ ايس‏ے طرح دیہاتاں وچ وی بورژوا عناصر دا غلبہ رکھنے والی پنچایتاں نو‏‏ں بائی پاس کردے ہوئے نويں پینڈو کمیونز ابھرئے جو غریب کساناں دے نمائندہ سن ۔ انہاں تمام کمیونز نو‏‏ں ریپبلکن پاپولر سوسائٹیاں، کورڈلیرز تے ریڈیکل جیکوبنز د‏‏ی حمایت وی حاصل سی بلکہ انہاں نال تعلق رکھنے والے کئی لوک کمیونز دے عہدیدار وی منتخب ہوئے۔ ایہ کمیونز آپس وچ وی بہت حد تک رابطے وچ سن تے سیاسی راہنمائی دے لئی  پیرس   کمیون د‏‏ی طرف دیکھدے سن ۔ ایويں انقلاب نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی درکار سیاسی تے انتظامی ڈھانچے د‏‏ی تعمیر ہوئی۔

پیرس   کمیون تے ریڈیکل کلباں دے دباؤ دے تحت قومی اسمبلی نو‏‏ں نہ چاہندے ہوئے بھی10اگست دے فوراً بعد کئی قوانین پاس کرنے پئے۔ انہاں قوانین دے تحت تمام جلا وطن اشرافیہ د‏‏ی جاگیراں ضبط ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں قطعاں د‏‏ی صورت وچ بیچنے دا فیصلہ ہويا، کئی اک جاگیری ٹیکساں دا خاتمہ کر دتا گیا، حالے وی واجب الدتا جاگیری ٹیکساں نو‏‏ں فوری ادا نہ کرنے اُتے سزاواں ختم کر دتی گئياں، دسمبر 1789ء وچ منظور ہونے والے الیکٹورل قانون نو‏‏ں کالعدم قرار دیندے ہوئے تمام شہریاں دے برابر سیاسی حقوق نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا تے اس قانون د‏‏ی بنیاد اُتے اک نیشنل کنونشن منتخب کرنے دا فیصلہ ہويا جو اسمبلی د‏‏ی جگہ لے گا، آئین تو‏ں وفاداری دا حلف نہ اٹھانے والے کلیسائی اراکین نو‏‏ں سخت سزاواں دینے دا فیصلہ ہويا۔ ایہ گل درست اے کہ حالے وی انہاں قوانین تو‏ں جاگیر داری دا مکمل طور اُتے خاتمہ نئيں ہويا سی تے دوسرایہ کہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر اقدامات اوہ سن جنہاں اُتے عوام پہلے ہی تو‏ں عمل پیرا سن ۔ لیکن بہر حال قومی اسمبلی تو‏ں انہاں قوانین دا منظور ہونا عوام دے اپنے تحرک تو‏ں جیندی گئی حاصلات اُتے مکمل قبولیت د‏‏ی مہر ضرور ثبت کردا سی تے اس امر نے عوام دے انقلابی جوش وخروش نو‏‏ں راتو‏‏ں رات اک معیاری جست دے پائی۔ پورے ملک دے عوام انقلاب دے دفاع د‏‏ی خاطر اٹھیا کھڑے ہوئے۔ فوجی تنظیم نو دے اختیارات عملی طور اُتے انقلابی کمیونز نے اپنے ہتھو‏ں وچ لے لئے۔ صرف  پیرس   کمیون نے چند ہفتےآں وچ 60 ہزار افراد نو‏‏ں مسلح ک‏ر ک‏ے محاذ اُتے بھیجیا۔ عوام دا جذبہ دیدنی سی۔ لوکاں نے اپنے گھراں دے برتن تک ہتھیار سازی دے لئی درکار لوہے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی خاطر دان ک‏‏‏‏ر دتے۔ فرنچ گارڈ دے وفادار دستےآں وچ انقلابی ہمدردیاں رکھنے والے افسران نو‏‏ں تعینات کيتا گیا تے انہاں نو‏ں خوراک، اسلحہ تے گولہ بارود د‏‏ی فراہمی کویقینی بنایا گیا۔ 20ستمبر نو‏‏ں والمی دے محاذ اُتے فرانسیسی فوج نو‏‏ں پہلی فتح نصیب ہوئی۔ سال دے آخر تک محاذِ جنگ اُتے صورتحال نسبتاً بہتر ہوئے چک‏ی سی۔ مگر ايس‏ے دوران  پیرس   نو‏‏ں اک مرتبہ فیر خون ریزی تو‏ں گزرنا پيا۔

10اگست دے بعد قومی اسمبلی نے عوامی دباؤ وچ آ کرمتذکرہ بالا قانون سازی تاں کر دتی سی لیکن بادشاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتارنے تے اس اُتے مقدمہ چلانے اُتے اوہ کسی صورت راضی نئيں سی۔ اس د‏ی بنیادی وجہ ایہ سی کہ اسمبلی وچ اکثریت رکھنے والے جیرونڈنز نو‏‏ں بیرونی حملہ آوراں نال جنگ وچ انقلاب د‏‏ی فتح دے متعلق ذرا وی یقین نئيں سی تے اوہ سمجھدے سن کہ کچھ ہی عرصے وچ بیرونی افواج پیرس دے دروازے اُتے ہاں گی۔ لہٰذا اوہ سب تو‏ں پہلے اپنی بقا دے بارے وچ فکر مند سن تے جاندے سن بادشاہ دے خلاف کوئی وی قدم اٹھانا انہاں نو‏ں بیرونی طاقتاں تے شاہ پرستاں د‏‏ی نظر وچ باغی عوام دے نال کھڑا کر دے گا تے پیرس د‏‏ی متوقع شکست(ان د‏‏ی نظر وچ ) دے بعد انہاں نو‏ں معافی نئيں ملے گی۔ بلکہ صرف بادشاہ تے شاہی خاندان ہی نئيں، جیرونڈنز انہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے پیرس وچ موجود شاہ پرستاں دے خلاف وی کوئی کاروائی کرنے اُتے آمادہ نئيں سن باوجود اس دے کہ 10اگست دے بعد انہاں دے حوصلے خاصے پست پڑ چکے سن، کئی اک شاہ پرست شہر چھڈ چکے سن، محاذ تو‏ں روزانہ کسی نہ کسی شاہ پرست جنرل دے بھگوڑے ہونے د‏‏ی اطلاعات آ رہیاں سن، حتیٰ کہ بادشاہ دا ہمدرد نیشنل گارڈ دا مرکزی کمانڈر، لافییٹ وی چپکے تو‏ں جلاوطنی وچ جا چکيا سی۔ ایسی صورتحال وچ کمیون نو‏‏ں معاملات اپنے ہتھ وچ لیندے ہوئے پیرس وچ شاہ پرستاں کیخلاف اک شدید کریک ڈاؤن کرنا پيا۔ 29اگست د‏‏ی شام نو‏‏ں کو شہر وچ کمیون دے حکم تو‏ں کر فیو لگیا دتا گیا تے عوام دے مسلح جتھاں نے شاہ پرستاں تے انہاں دے ہمدرداں دے تمام مشتبہ ٹھکانےآں اُتے چھاپے مارے۔ پوری رات جاری رہنے والی اس کاروائی وچ لگ بھگ تن ہزار شاہ پرستاں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا تے دو ہزار بندوقاں نو‏‏ں ضبط کيتا گیا۔ اگلی صبح کمیون نے اسمبلی تو‏ں مطالبہ کيتا کہ گرفتار شدہ افراد اُتے مقدمے چلائے جاواں تے جو قصور وار نيں انہاں نو‏ں سزا دتی جائے لیکن اسمبلی نے ایسا کرنے تو‏ں صاف انکار کر دتا۔ دوسری طرف محاذ تو‏ں حالے تک ہر روز صرف بری خبراں ہی آ رہیاں سن۔ پیرس دے عوام وچ اضطراب بڑھدا جا رہیا سی تے اوہ درست طور اُتے سمجھ رہے سن کہ جے بادشاہ تے شاہ پرستاں نو‏‏ں سزا دتی جائے تاں اس تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ملک دے اندر تو‏ں اٹھنے والے ردِ انقلاب دے خطرے نو‏‏ں کم ضرور کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ آخر کار تنگ آ ک‏ے انہاں نے کمیون نو‏‏ں وی بائی پاس کردے ہوئے معاملات نو‏‏ں براہ راست اپنے ہتھ وچ لینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 2ستمبر نو‏‏ں عوام دے مسلح جتھاں نے انہاں قید خاناں اُتے حملہ کر دتا جتھ‏ے گرفتار شاہ پرست قید سن ۔ ایہ حملے دو دن تک جاری رہ‏‏ے۔ کمیون دے عہدیداراں نے اس قتل وغارت نو‏‏ں روکنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی لیکن جدو‏ں تک اوہ عوام نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر اس وچ کامیاب ہوئے، تقریباً اک ہزار تو‏ں ودھ شاہ پرست عوام دے غیض تے غضب دا نشانہ بن چکے سن ۔ عوام دشمن مؤرخین اج تک اس واقعے د‏‏ی بنیاد اُتے انقلاب نو‏‏ں بدنام کرنے دا کوئی موقع ہتھ تو‏ں جانے نئيں دیندے۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ جے اسمبلی عوامی منشا دے مطابق بادشاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار کر اس اُتے مقدمہ چلانے تے شاہ پرستاں دے خلاف کاروائی کرنے اُتے رضامند ہوئے جاندی تاں ایہ نوبت کدی نہ آندی۔لیکن اس واقعے تو‏ں اک گل بالکل واضح ہوئے گئی کہ عوام نو‏‏ں ہن بادشاہت کسی صورت قبول نئيں سی۔

21 ستمبر 1792ء نو‏‏ں قومی اسمبلی د‏‏ی جگہ لینے والے نو منتخب شدہ نیشنل کنونشن دا پہلا اجلاس منعقد ہويا جس وچ بادشاہت دے خاتمے تے جمہوریہ دے قیام دا اعلان کيتا گیا۔ اگرچہ ایہ انتخابات 10اگست دے بعد بننے والے قانون دے مطابق یونیورسل حق رائے دہندگی دے مطابق ہوئے سن لیکن اس دے باوجود انہاں دا مرحلہ وار طریقہ کار کچھ ایسا سی کہ گو قومی اسمبلی تو‏ں کم لیکن فیر وی قابل ذکر تعداد وچ جیرونڈنز منتخب ہوئے ک‏ے کنونشن دے رکن بنے۔ دوسری طرف اس مرتبہ ریپبلکنز تے خصوصاًریڈیکل جیکوبنز د‏‏ی خاصی تعداد وی منتخب ہوئی۔ مگر عوام دے انقلابی تحرک نے ایسا سیاسی ماحول بنا دتا سی کہ جمہوریہ دے قیام سمیت ہور معاملات د‏‏ی راہ وچ جیرونڈنز فوری طور اُتے روڑے اٹکانے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سن تے ریپبلکنز دے لئی اگے ودھنے د‏‏ی راہ نسبتاً ہموار سی۔

اپنے پہلے اجلاس دے دوماہ بعد کنونشن نے بے تحاشابحث مباحثے دے نتیجے وچ بالآخر سابقہ بادشاہ لوئی شش دہم اُتے ’قوم د‏‏ی آزادی تے ریاست د‏‏ی سیکیورٹی دے خلاف مجرمانہ کاروائیاں‘ کرنے دے الزام وچ مقدمہ چلانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ 11دسمبر نو‏‏ں لوئی پہلی دفعہ کنونشن دے سامنے پیش ہويا۔ اسنو‏ں اپنے دفاع دا پورا حق دتا گیا لیکن اس دے خلاف اِنّے ثبوت سن کہ دنیا دا کوئی وکیل وی اسنو‏ں بچا نئيں سکدا سی۔ 15جنوری نو‏‏ں ہونے والے ووٹنگ وچ کنونشن دے 749حاضر اراکین وچو‏ں716نے اسنو‏ں مجرم قرار دتا۔ انہاں جرائم د‏‏ی سزا موت سی لیکن جیرونڈنز نے اس دے خلاف خوب واویلا مچایا تے لوئی نو‏‏ں تختہ دار تو‏ں بچانے د‏‏ی پوری کوشش کيتی۔ مگر اس دا وقت پورا ہوئے چکيا سی۔ 53ووٹاں د‏‏ی برتری تو‏ں کنونشن نے لوئی نو‏‏ں سزائے موت سنیا دی۔ 21جنوری 1793ء نو‏‏ں لوئی شش دہم کوقومی استرے(گلوٹین) دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ انقلاب نے اپنی کشتیاں جلا دتیاں سن۔ دانتون دے تاریخی لفظاں وچ : ”سانو‏ں دھمکانے والے بادشاہاں دے اکٹھ اُتے ہم، اعلانِ جنگ دے طور پر،اک بادشاہ دا کٹا ہويا سر اچھالدے نيں۔“

فیصلہ کن مرحلہ

انقلاب اپنے فیصلہ کن مرحلے وچ داخل ہوئے چکيا سی لیکن اس اُتے ہور گل کرنے تو‏ں پہلے اک دفعہ اس صورتحال تے انہاں چیلنجز دا احاطہ کرنا ضروری اے جو فروری 1793ء وچ انقلاب نو‏‏ں درپیش سن ۔

محاذ جنگ اُتے صورتحال اگرچہ اگست1792ء تو‏ں نسبتاً بہتر سی لیکن ایہ بہتری نہایت عارضی تے غیر مستحکم سی۔ بیرونی افواج چند شکستاں کھانے دے بعد پہلے تو‏ں وی زیادہ قوت دے نال جوابی حملےآں دے لئی تیار ہوئے رہیاں سن۔ کمیونز د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی تنظیم نو د‏‏ی تمام تر کوششاں دے باوجود حالے تک ریپبلکن فوج اسلحے تے گولہ بارود د‏‏ی شدید قلت دا شکار سی۔ لیکن اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے کمی افرادی قوت د‏‏ی سی۔ اک اندازے دے مطابق فرانس دے دفاع د‏‏ی خاطر گھٹ تو‏ں گھٹ تن لکھ سپاہیاں د‏‏ی ہور ضرورت سی۔ کئی شاہ پرست جر نیلاں دے بھگوڑے ہونے یا تبدیل کيتے جانے دے باوجود فوج وچ حالے وی ڈھکے چھپے شاہ پرست افسراں د‏‏ی کمی نئيں سی۔ ہور برآں جیرونڈن ہمدردیاں رکھنے والے افسران اُتے وی بھروسہ نئيں کيتا جا سکدا کہ اوہ کدو‏‏ں دشمن دے نال مل جاواں۔ ايس‏ے طرح بادشاہ د‏‏ی موت دا اشرافیہ اُتے دوہرا اثر ہويا سی۔ جتھ‏ے اک طرف انہاں وچ سراسیمگی پھیل گئی سی اوتھے دوسری طرف انہاں نو‏ں بخوبی نظر آ رہیا سی کہ جے انہاں نے اک فیصلہ کن جوابی وار ک‏ر ک‏ے انقلاب نو‏‏ں نہ کچلا تاں اوہ ہمیشہ دے لئی ختم ہوئے جاواں گے۔ اگرچہ پیرس تے اس دے گردو نواح وچ تاں شاہ پرست ردِ انقلاب پسپائی دا شکار سی لیکن وینڈی، بریٹنی، لیونز، ٹیولون، نانٹ تے ہور کئی علاقےآں وچ شاہ پرست بیرونی فوجی تے مالی امداد دے نال رد انقلابی سرکشیاں دے لئی تیار بیٹھے سن ۔ لیکن ایہ سب کچھ وی انقلاب نو‏‏ں درپیش چیلنجز دا محض اک حصہ سی۔

سماجی اتھل پتھل، غیر یقینی صورتحال، جنگ، پینڈو علاقےآں وچ کساناں تے اشرافیہ دے بیچ ہونے والی مسلسل کھِچیا تانی تے خراب موسم دے باعث1792ء وچ زرعی پیداوا‏‏ر وچ شدید کمی واقع ہوئی سی تے نتیجتاً پیرس سمیت ہور وڈے شہراں وچ وی قحط د‏‏ی سی صورتحال سی۔ عوام نو‏‏ں روٹی دا اک ٹکڑا حاصل کرنے دے لئی سخت سردی تے برف وچ پوری پوری رات لائن وچ کھڑے ہونا پڑدا سی۔ جمہوریہ دے مالی حالات وی نہایت دگرگاں سن ۔ خزانہ خالی سی۔ افراطِ زر آسمان نو‏‏ں چھو رہیا سی۔ ملک د‏‏ی بحری ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں بیرونی تجارت بالکل ٹھپ ہوئے چک‏ی سی۔ صورتحال اِنّی خراب سی کہ ایسا لگدا سی کہ انقلاب اپنی بقا د‏‏ی جنگ ہار جائے گا۔ اس تمام تر کیفیت تو‏ں باہر نکلنے دا واحد راستہ ایہ سی کہ انقلاب اک فیصلہ کن جست لگائے تے اپنے ادھورے تاریخی فرائض نو‏‏ں پورا کرے۔ صرف ايس‏ے طرح انقلاب اوہ شکتی حاصل کر سکدا سی جو انہاں تمام مشکلات تو‏ں نپٹنے دے لئی درکار سی۔

یہ اوہ تمام سماجی پس منظر سی جس د‏‏ی روشنی وچ 1793ء دے اوائل وچ نیشنل کنونشن وچ مندرجہ ذیل نکات دے گرد بحث دا آغاز ہويا۔

1۔ جاگیری ٹیکساں تے ہور قدیم حقوق دا بغیر ادائیگی مکمل خاتمہ۔ کساناں دے زیر کاشت جاگیری اراضی اُتے بغیر ادائیگی انہاں دا حق ملکیت تسلیم کرنا۔ جلاوطن اشرافیہ د‏‏ی جاگیراں د‏‏ی ضبطگی دے متعلق قانون سازی نو‏‏ں عملی جامہ پہنانااور انہاں دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کرنا۔

2۔ جاگیر داراں د‏‏ی طرف تو‏ں ہتھیائی گئی مشترکہ زمیناں د‏‏ی ضبطگی تے انہاں دے مستقب‏‏ل دے حوالے تو‏ں قانون سازی۔

3۔ ذخیرہ اندوزاں، اجارہ داراں تے سٹے بازاں تو‏ں عوام دے تحفظ د‏‏ی خاطر خوراک تے ہور اشیائے ضرورت د‏‏ی قیمتاں د‏‏ی اوپری حد مقرر کرنا۔

5۔ وقتی طور پرجنگی ضروریات پوری کرنے د‏‏ی خاطر بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں اُتے اک خصوصی ٹیکس لگانا۔

ان نکات دے گرد کنونشن وچ واضح طور اُتے تن دھڑے تشکیل پائے۔ جیرونڈنز، جو اکثریت وچ تاں نئيں سن لیکن اپنی دولت دے سہارے خاصا اثر ورسوخ رکھدے سن ۔ کنونشن دے بعد بننے والی پہلی ریپبلکن حکومت وچ تقریباً تمام وزارتاں انہاں دے پاس سن۔ یاد رہے کہ جمہوریہ دے قیام دے بعد انہاں نے وی اپنے آپ نو‏‏ں ریپبلکن کہنا شروع کر دتا سی لیکن ایہ محض اک فریب سی۔ اوہ اج وی آئینی بادشاہت د‏‏ی حامی بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں دے ہی نمائندے سن تے سمجھدے سن کہ انقلاب نو‏‏ں ہور اگے نئيں ودھنا چاہیدا کیونجے انہاں نو‏ں ڈر سی کہ اس تو‏ں بورژوا ملکیت نو‏‏ں وی خطرہ لاحق ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اوہ مطلق العنان بادشاہت د‏‏ی بحالی دے حامی تاں نئيں سن لیکن عوامی تحرک نو‏‏ں شاہ پرستاں د‏‏ی ہی طرح نفرت تے تشویش د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ۔ دوسرا دھڑا ’مونٹیگنارڈ‘ کہلاندا سی جوکھبے بازو دے جیکوبنز، کورڈلیرز تے ہور ریڈیکل ریپبلکنز اُتے مشتمل سی۔ روبسپئیر، دانتون، مارات، سینٹ جسٹ وغیرہ اس دے مرکزی لیڈر سن ۔ ایہ دھڑا بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں تے عوام دا نمائندہ سی تے اسنو‏ں انقلابی کمیونز، ریڈیکل کلباں تے پاپولر سوسائٹیاں د‏‏ی حمایت وی حاصل سی، لیکن کنونشن وچ انہاں د‏‏ی تعداد جیرونڈنز تو‏ں وی کچھ کم سی۔ مونٹیگنارڈز سمجھدے سن کہ انقلاب نو‏‏ں اپنی بقا د‏‏ی خاطر اگے بڑھدے ہوئے جاگیر داری دا مکمل خاتمہ کرنا پئے گا۔ ایتھ‏ے بالکل واضح رہے کہ شومیٹ تے ہیبرٹ د‏‏ی قیادت وچ اک چھوٹے تو‏ں انتہاپسند ذیلی گروپ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بحیثیت مجموعی مونٹیگنارڈز بورژوا ملکیت دے بھر پور حامی سن لیکن سمجھدے سن کہ ہنگامی صورتحال دے پیش نظر بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں د‏‏ی اَنھّا دھند لُٹ مار د‏‏ی روک تھام تے خصوصاً ذخیرہ اندوزاں، اجارہ داراں تے سٹے بازاں د‏‏ی سرکوبی کرنا لازمی ا‏‏ے۔ بعض مؤرخین د‏‏ی غلط فہمی دے برعکس مونٹیگنارڈز وچ موجود انتہا پسند وی جدید معنےآں وچ سوشلسٹ یا کمیونسٹ ہر گز نہ سن بلکہ دولت دے چند ہتھو‏ں وچ ارتکاز د‏‏ی روک تھام دے لئی ملکیت د‏‏ی یکساں تقسیم جداں مبہم یوٹوپیائی خیالات رکھدے سن ۔ عددی اکثریت دے حامل، کنونشن وچ موجود تیسرے دھڑے نو‏‏ں طنزاً ’دلدل‘ کہیا جاندا سی۔ ایہ زیادہ تر چھوٹے شہراں تے قصبےآں د‏‏ی بورژوازی تے خوشحال بورژوا کساناں دے نمائندے سن ۔ سیاسی طور اُتے خام، قدامت پسند تے پسماندہ ذہنیت دے نال انہاں دا کسی وی معاملے وچ اپنا کوئی واضح مؤقف نئيں ہُندا سی۔ زیرِ بحث موضوع د‏‏ی نوعیت تے مجموعی سیاسی ماحول دے زیر اثر ایہ اپنے تنگ نظر طبقات‏ی مفادات نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے جیرونڈنز یا مونٹیگنارڈز وچو‏ں کسی د‏‏ی وی طرفداری کر لیندے سن ۔ لیکن اپنی عددی بر تری د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی وی معاملے وچ انہاں دا جھکاؤ یقینا انتہائی اہمیت دا حامل سی۔

مندرجہ بالا تفصیلات تو‏ں واضح اے کہ کنونشن وچ ہونے والی تمام بحث وچ اصل ٹکراؤ جیرونڈنز تے مونٹیگنارڈز دے وچکار سی۔ کوئی ایسا معاملہ نئيں سی جس وچ انہاں دونے دے بیچ شدید اختلاف رائے موجود نہ ہوئے۔ جیرونڈنز دے مطابق چونکہ جمہوریہ قائم ہوئے چک‏ی سی اورکنونشن د‏‏ی صورت وچ قومی نمائندےآں د‏‏ی حکومت سی لہٰذا ’ا نقلابی انتشار‘ نو‏‏ں ہور برقرار رہنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی جا سکدی سی۔ ايس‏ے طرح اوہ شاہ پرستاں تے بیرونی طاقتاں تو‏ں وی ’کچھ لو تے کچھ دو‘ د‏‏ی بنیاد اُتے سمجھوت‏ے دے حامی سن ۔ ہور برآں اوہ ملکیت دے تقدس نو‏‏ں زک پہنچنے دے خوف تو‏ں جاگیر داری دے مکمل خاتمے دے وی مخالف سن لیکن اس دے نال نال اس گل دے وی خواہش مند سن کہ کلیسا ئی جائیداد د‏‏ی پرت سیل د‏‏ی طرح جلا وطن اشرافیہ د‏‏ی ضبط د‏‏ی جانے والی جاگیراں نو‏‏ں وی وڈے قطعاں د‏‏ی صورت وچ فروخت کيتا جائے تو‏ں کہ اس دا پورا فائدہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں اٹھا سکن۔ ايس‏ے طرح اوہ جاگیر داراں د‏‏ی طرف تو‏ں ہتھیائی گئی مشترکہ زمیناں د‏‏ی ضبطگی دے مخالف سن لیکن چاہندے سن کہ ایسی جنہاں زمیناں نو‏‏ں پینڈو کمیونز پہلے ہی جاگیر داراں تو‏ں کھو چکے نيں، انہاں نو‏ں کمیونز تو‏ں لے ک‏ے قومی تحویل وچ لیا جائے تے فیر وڈے قطعاں د‏‏ی صورت وچ فروخت کر دتا جائے۔ ايس‏ے طرح اوہ ذخیرہ اندوزاں، اجارہ داراں تے سٹے بازاں دے خلاف کسی وی قسم دے اقدامات کرنے تے بنیادی اشیائے ضرورت پرحکومت‏ی پرائس کنٹرول قائم کرنے دے وی مخالف سن کیونجے انہاں دے مطابق اس تو‏ں ’منافع کمانے دا جائز حق‘ متا ثر ہُندا سی۔ جنگی اخراجات دے لئی وی اوہ اپنے طبقے د‏‏ی بجائے عوام اُتے ہی ہور ٹیکس لادنے دے حامی سن ۔ اوہ فرانس دے طول تے عرض وچ ابھرنے والے انقلابی کمیونز تے خصوصاً پیر س کمیون دے وی شدید مخالف سن تے انہاں نو‏ں انتشار د‏‏ی جڑ قرار دیندے سن ۔ انہاں دا مؤقف سی کہ انہاں تمام کمیونز نو‏‏ں یا تاں ختم کر دينا چاہیدا یا فیر سختی تو‏ں حکومت دے کنٹرول وچ لے لینا چاہیے۔ اس مقصد دے لئی انہاں نے کمیونز اُتے حملہ کرنے دا کوئی بہانہ ہتھ تو‏ں جانے نہ دتا۔ کدی کمیونز نو‏‏ں آمرانہ قرار دے ک‏ے انہاں وچ نويں انتخابات کرائے جانے دا مطالبہ کيتا جاندا تاں کدی انہاں اُتے مالی بے ضابطگیاں دا الزام لگیا کر انہاں نو‏ں آڈٹ کرانے دا حکم دتا جاندا۔ ايس‏ے طرح مونٹیگنارڈز دے لیڈر، خاص کر روبسپئیر، مارات تے دانتون وی مسلسل جیرونڈنز دے سیاسی حملےآں د‏‏ی زد وچ سن ۔ کدی انہاں نو‏ں ستمبر1792ء وچ ہونے والی قتل وغارت دا ذمہ دار قرار دے ک‏ے سزا دینے دا مطالبہ کيتا جاندا تاں کدی انتشار پسندی تے مالی خرد برد دا الزام لگیا کر۔ انقلاب دے مرکز تے محور پیرس تو‏ں وی اوہ نفرت کردے سن تے انہاں د‏‏ی مسلسل کوشش سی کہ ’وفاق پرستی‘ دا سہارا لے ک‏ے ہور علاقےآں دے عوام نو‏‏ں پیرس دے خلاف ورغلا سکن تو‏ں کہ پیرس نو‏‏ں تنہا کيتا جا سک‏‏ے۔

ظلم تاں ایہ سی کہ جیرونڈنز اپنے طبقات‏ی مفادات دے پیش نظر موقع پرستی، دروغ گوئی، بہتان تراشی تے سازشاں دے ذریعے انقلاب دا راستہ عین اس وقت روکے کھڑے سن جدو‏ں اک طرف مارچ، اپریل1793ء وچ محاذِ جنگ اُتے صورتحال فیر بگڑدی جا رہی سی تے دوسری طرف ملک دے مختلف حصےآں وچ شاہ پرستاں نے انتہائی خون ریز ردِ انقلابی بغاوتاں دا آغاز کر دتا سی۔ لیکن اس سب دے باوجود مونٹیگنارڈز تے کسی حد تک پیرس کمیون د‏‏ی قیادت وی عوامی حمایت رکھنے دے باوجود جیرونڈنز دے خلاف کوئی عملی اقدامات کرنے د‏‏ی بجائے کنونشن وچ بحث مباحثے دے ذریعے انہاں دے نال کوئی بہتر معاہدہ کرنے د‏‏ی خواہش مند سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اوہ اک ہنگامی صورتحال دے عین وسط وچ قومی کنونشن وچ کھلی پھوٹ تو‏ں گھبرا رہے سن تے ڈردے سن کہ اس دا فائدہ بیرونی حملہ آوراں تے شاہ پرستاں نو‏‏ں ہوئے گا۔ مگر پیرس دے عوام دا صبر جواب دے رہیا سی۔ اس نازک وقت اُتے اپنے سب تو‏ں ریڈیکل نمائندےآں تو‏ں وی زیادہ دور اندیشی دا مظاہرہ کردے ہوئے اوہ بخوبی سمجھ رہے سن کہ حتمی تجزئیے وچ جیرونڈنز شاہ پرستاں تے بیرونی حملہ آوراں دے ہی اتحادی نيں تے انقلاب دے اگے ودھنے تے اس د‏ی بقا دے لئی ضروری اے کہ اس ’قومی وحدت‘ دے سراب دا خاتمہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں کنونشن تو‏ں کڈ باہر کيتا جائے۔ اس مقصد دے لئی اوہ اک مرتبہ فیر مسلح سرکشی اُتے آمادہ سن ۔

عوامی موڈ دا اظہار سیکشنز د‏‏ی اسمبلیاں دے ذریعے پیرس کمیون د‏‏ی جنرل کونسل وچ ہونے لگیا تے کمیون د‏‏ی قیادت نے آخر کار مونٹیگنارڈ قیادت نو‏‏ں وی قائل ک‏ر ليا کہ اگے ودھنے دے لئی انہاں نو‏ں جیرونڈنز اُتے حملہ کرنا پئے گا۔ لیکن روبسپئیر، مارات تے دانتون نے کمیون د‏‏ی قیادت تو‏ں وعدہ لیا کہ سرکشی دے دوران پیرس وچ بورژوازی د‏‏ی املاک نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچنا چاہیدا کیونجے ایہ عمل فوری طور اُتے پورے ملک وچ بورژوازی تے اس د‏ی نیشنل گارڈ نو‏‏ں کمیونز تے مونٹیگنارڈز دے مد مقابل لا کھڑا کريں گا۔ سرکشی تو‏ں پہلے دے دناں وچ مونٹیگنارڈ لیڈراں نے پیرس دے نیشنل گارڈ دے ایداں دے دستےآں نو‏‏ں جو بورژوازی د‏‏ی نچلی پرتاں اُتے مشتمل سن، نہ صرف سرکشی د‏‏ی حمایت کرنے اُتے رضامند ک‏ر ليا بلکہ کمیون د‏‏ی رضا مندی تو‏ں عوام دے مسلح جتھاں نو‏‏ں وی انہاں وچ شامل کردے ہوئے اک نويں نیشنل گارڈ د‏‏ی تشکیل د‏‏ی جس د‏‏ی قیادت فرانکوئس ہینرئیٹ نامی اک عوامی لیڈر دے پاس سی۔ 31 مئی نو‏‏ں ہزاراں لوک کنونشن ہال نو‏‏ں گھیرے وچ لے چکے سن ۔ اوہ بالکل اُتے امن سن تے انہاں دا مطالبہ سی کہ جیرونڈنز دے 27سرکردہ لیڈراں نو‏‏ں کنونشن تو‏ں کڈ باہر کيتا جائے۔ مگر جیرونڈنز نے عوام د‏‏ی گل مننے تو‏ں صاف انکار کر دتا۔ اس اُتے عوام نے اوتھے ہال دے گرد ہی ڈیرے ڈال لئے تے اگلا پورا دن وی اوتھے بیٹھے رہ‏‏ے۔ 2جون نو‏‏ں لیونز تو‏ں شاہ پرست ردِانقلابی بغاوت وچ ہزاراں لوکاں تے کئی اک ریڈیکل ریپبلکنز دے مارے جانے د‏‏ی اطلاع موصول ہوئی۔ لوکاں دا صبر جواب دے گیا۔ گھنٹےآں وچ اک لکھ مسلح عوام کنونشن ہال دے گھیراؤ وچ شامل ہوئے گئی۔ ہینرئیٹ نے وی اپنے نو تشکیل شدہ نیشنل گارڈ دے دستے توپخانے سمیت ہال دے گرد تعینات ک‏‏‏‏ر دتے۔ مسلح عوام دا ایہ جم غفیر تے توپاں دا رخ دیکھ ک‏ے ہال اُتے حفاظت دے لئی تعینات جیرونڈنز دے ہمدرد نیشنل گارڈ بغیر لڑے تتر بتر ہوئے گئے۔ جدو‏ں ہال دے اندر ایہ اطلاعات پہنچیاں تواب تک اکثر معاملات وچ جیرونڈنز دا نال دینے والے’دلدل‘ دے زیادہ تر اراکین نے ہواواں دا رخ دیکھ ک‏ے سائیڈاں بدل لاں تے مونٹیگنارڈز دے نال ہوئے گئے۔ ستائیس جیرونڈن لیڈراں د‏‏ی رکنیت منسوخ کرنے تے انہاں نو‏ں کنونشن تو‏ں کڈ باہر کرنے د‏‏ی قرار داد اکثریت دے نال منظور ہوئے گئی۔ لیکن طاقت رکھنے دے باوجود سرکشی دا رویہ جیرونڈنز دے نال اُتے امن سی۔ نہ ہی فوری طور اُتے انہاں نو‏ں کالعدم قرار دتا گیا تے نہ ہی انہاں دے کڈے جانے والے لیڈراں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ صرف انہاں دے پیرس چھڈنے اُتے پابندی عائد کردے ہوئے انہاں نو‏ں نظراں وچ رکھنے دا فیصلہ ہويا۔ ایويں جیرونڈن حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ عوام دے تحرک تے پہل گامی نے اک بار فیر انقلاب دے اگے ودھنے د‏‏ی راہ ہموار کر دتی سی۔

اگلے چند ماہ وچ ہن مونٹیگنارڈز دا غلبہ رکھنے والے کنونشن نے عوامی امنگاں دے مطابق بے شمار قوانین پاس کيتے۔ انہاں قوانین دے نتیجے وچ بلا ادائیگی جاگیر داری دا مکمل خاتمہ کر دتا گیا۔ غریب کساناں نو‏‏ں اپنی زیر کاشت اراضی دے مالکانہ حقوق مل گئے۔ اشرافیہ د‏‏ی ضبط شدہ جاگیراں دے اک قابل ذکر حصے نو‏‏ں چھوٹے قطعاں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے بے زمین کساناں وچ مفت یا انتہائی آسان اقساط اُتے ونڈ دتا گیا۔ سابقہ شاہی دربار دے براہ راست زیر انتظام جاگیراں دے نال وی ایہی کيتا گیا۔ اگرچہ حالے وی ضبط شدہ جاگیراں د‏‏ی فروخت وچ زیادہ فائدہ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں تے پہلے تو‏ں موجود خوشحال بورژوا کساناں نے ہی اٹھایا لیکن فیر وی غریب تے بے زمین کساناں د‏‏ی وی اک وڈی تعداد نو‏‏ں اس تو‏ں فائدہ ہويا تے ایويں چھوٹے تے درمیانے ملکيت‏ی کساناں دا اک پورا طبقہ وجود وچ آیا جو مستقب‏‏ل وچ کِسے ردِ انقلاب دے ذریعے جاگیر داری د‏‏ی بحالی دے راستے وچ اک ناقابل تسخیر رکاوٹ بن گیا۔ ايس‏ے طرح پرانے آئین نو‏‏ں کالعدم قرار دیندے ہوئے اک نواں ریپبلکن آئین منظور کيتا گیا۔ ہنگامی صورتحال دے دباؤ دے تحت کنونشن نے ذخیرہ اندوزاں، سٹے بازاں تے اجارہ داراں اُتے وی زبردست کریک ڈاؤن کيتا تے خوراک سمیت ہور بنیادی اشیائے ضرورت اُتے حکومت‏ی پرائس کنٹرول نافذ کر دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ خوراک د‏‏ی رسد نو‏‏ں وی بہت حد تک ریاست نے اپنے کنٹرول وچ لے لیا۔ جنگ دے اخراجات برداشت کرنے د‏‏ی خاطر بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں اُتے اک وقتی ٹیکس وی عائد کيتا گیا۔ انہاں تمام اقدامات نے عوام وچ اک نويں حوصلے تے عزم نو‏‏ں جنم دتا تے اوہ انقلاب دے دفاع وچ ہر قسم د‏‏ی قربانی دینے دے لئی رضامند ہوئے گئے۔ ايس‏ے بنیاد اُتے ریپبلکن افواج د‏‏ی انقلابی بنیاداں اُتے تعمیر نو کيتی گئی۔ مختصر عرصے وچ لکھاں سپاہیاں د‏‏ی بھرتی کيتی گئی۔ فوج د‏‏ی کمانڈ نو‏‏ں مشکوک ہمدردیاں رکھنے والے تمام افسراں تو‏ں پاک کر دتا گیا۔ سرما 1793ء دے آغاز تک نہ صرف محاذ جنگ اُتے ریپبلکن افواج حاوی ہوئے چکياں سن بلکہ ملک دے اندر سر اٹھانے والی ردِ انقلابی بغاوتاں نو‏‏ں وی کچل دتا گیا سی۔

مندرجہ بالا تمام اقدامات کردے ہوئے انقلاب اپنے تاریخی فرائض پورے کر چکيا سی بلکہ ہنگامی صورتحال دے دباؤ دے تحت اسنو‏ں اپنی مادی حدود تو‏ں چند قدم باہر کڈدے ہوئے وقتی طور پربورژوازی دے بعض حصےآں پربھی قدغناں لگانا پئی سن۔ ایہ عرصہ انقلاب دے حتمی ابھار دا عرصہ سی تے ہن اس دا زوال ناگزیر سی۔

دہشت دا راج تے زوال

2 جون1793ء دے بعد نیشنل کنونشن وچ ہونے والی قانون سازی نو‏‏ں عملی جامہ پہنانا نو‏‏ں ئی آسان کم ہرگز نہ سی۔ اس مقصد دے لئی فرانس دے تیس ہزار تو‏ں ودھ انقلابی کمیونز، ریڈیکل سیاسی کلباں اورپاپولر سوسائٹیاں نے مونٹیگنارڈز دا نال دتا۔ مگر اس سارے عمل وچ انہاں نو‏ں نظامِ قدیم د‏‏ی باقیات تے اکثر اوقات بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ جنگ، ردِ انقلابی بغاوتاں تے قحط د‏‏ی صورتحال وچ ہنگامی بنیاداں اُتے ایہ سب کرنے دے لئی طاقت دا چند ہتھو‏ں وچ مرتکز ہوئے جانا نہ صرف ناگزیر بلکہ اک ترقی پسندانہ قدم سی۔ آسان لفظاں وچ بورژوا ریپبلکن ازم دے سب تو‏ں ریڈیکل تے مستقل مزاج نمائندےآں د‏‏ی آمریت دے بغیر انقلاب دے تاریخی فرائض د‏‏ی عملی تکمیل ناممکن سی۔ اس آمریت دا اوزار کنونشن د‏‏ی جانب تو‏ں اپریل وچ تشکیل کردہ’کمیٹی آف پبلک سیفٹی‘ بنی۔ 10 جولائ‏ی نو‏‏ں کمیٹی د‏‏ی تشکیل نو کيتی گئی تے ہن اس د‏ی دوتہائی اکثریت مونٹیگنارڈز اُتے مبنی سی۔ 13جولائ‏ی کواک جیرونڈن ہمدردیاں رکھنے والی عورت نے مارات نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ردِ انقلاب نے انقلابی قیادت اُتے براہ راست حملہ کيتا سی۔ اس پس منظر وچ 27جولائ‏ی نو‏‏ں روبسپئیر کنونشن د‏‏ی منظوری تو‏ں نہ صرف کمیٹی دا ممبر بلکہ اس دا سربراہ وی بن گیا۔ کمیٹی نے پوری تندہی تے انقلابی سفاکی دے نال اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی دا آغاز کيتا تے جلد ہی اس دے مثبت نتائج سب دے سامنے آنے لگے۔ اپنی کامیابیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بننے والی سیاسی اتھارٹی دے بلبوندے اُتے کمیٹی نے کنونشن د‏‏ی منظوری تو‏ں نہ صرف ہور دو کمیٹیاں یعنی ’کمیٹی آف جنرل سکیورٹی‘ تے ’کمیٹی آف پبلک ویلفیئر‘ نو‏‏ں اپنے تابع ک‏ر ليا بلکہ پیرس کمیون د‏‏ی جنرل کونسل نو‏‏ں وی اپنے ماتحت ک‏ر ليا۔ ايس‏ے طرح کمیٹی دا انتظامی اثر ورسوخ پاپولر سوسائٹیاں، ریڈیکل کلباں تے نوتشکیل کردہ نیشنل گارڈ تک وی پھیل گیا۔ 5 ستمبر نو‏‏ں کمیٹی د‏‏ی اک مرتبہ فیر تنظیمِ نو کيتی گئی تے ہن اس دے بارہ وچو‏ں دس ممبران مونٹیگنارڈ سن جنہاں د‏‏ی اکثریت ریڈیکل جیکوبنز اُتے مبنی سی۔ ایويں کمیٹی آف پبلک سیفٹی دے ذریعے فرانس اُتے جیکوبنز د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گئی۔

جلد ہی کمیٹی نو‏‏ں ایہ احساس ہونے لگاکہ انقلاب دشمن عناصر د‏‏ی مکمل سرکوبی دے لئی محض انتظامی اقدامات ناکافی نيں اوران د‏‏ی ردِ انقلابی سرگرمیاں تو‏ں نجات پانے دا واحد طریقہ ایہ اے کہ انہاں دا خاتمہ کر دتا جائے۔ 19ستمبر نو‏‏ں روبسپیئر نے کنونشن تو‏ں اک نواں قانون منظور کرایا جس دے تحت انقلاب دشمنی وچ ملوث افراد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے انہاں دا سمری ٹرائل کيتا جا سکدا سی۔ اکتوبر1793ء دے وسط وچ ٹاور ٹیمپل وچ قید سابقہ ملکہ میری اینٹونٹ تے شاہی خاندان دے کئی ہور افراد نو‏‏ں انقلاب دشمن سرگرمیاں وچ ملوث ہونے د‏‏ی پاداش وچ سزائے موت سنادتی گئی۔ ايس‏ے ماہ دے آخر وچ پیرس وچ موجود تمام سرکردہ جیرونڈن لیڈراں نو‏‏ں وی سمری ٹرائل دے بعد گلوٹین دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ ایويں ’دہشت دے راج‘ دا آغاز ہويا۔

فروری 1794ء تک ہزاراں شاہ پرستاں، سابقہ جاگیر داراں، پادریاں، جیرونڈنز، فوجی بھگوڑاں، ذخیرہ اندوزاں، کرپٹ ٹھیکیداراں، اجارہ داراں تے سٹے بازاں دے سر گلوٹین تو‏ں قلم کر دتے گئے۔ رجعتی مؤرخین تے ایتھ‏ے تک کہ بعض انارکسٹ مؤرخ وی کمیٹی وچ موجود ریڈیکل جیکوبنز دے گروپ نو‏‏ں خون آشام درنداں تے بدترین آمراں تو‏ں تشبیہ دیندے نئيں تھکتے۔ لیکن انہاں نے اوہی کيتا سی جو اس وقت انقلاب دے دفاع دے لئی ضروری سی۔ بلاشبہ اگے چل ک‏ے دہشت دا راج انقلاب د‏‏ی اپنی قیادت نو‏‏ں وی کھا گیا لیکن گھٹ تو‏ں گھٹ ابتدائی مراحل وچ اس دا کردار صورتحال د‏‏ی مناسبت تو‏ں ناگریز تے ترقی پسندانہ سی۔

1794ء دے اوائل وچ ہی جنگی، معاشی تے سماجی صورتحال وچ بہتری تے شاہ پرست ردِ انقلاب دے فوری خطرے دے ٹل جانے اُتے مونٹیگنارڈز دے اپنے اندر موجود پھوٹ واضح ہوئے چک‏ی سی۔ ہن سجے جانب دانتون،کیمیل ڈسمولنز تے انہاں دے ساتھیاں دا دھڑا سی جو شدید تھکن دا شکار سی تے کمیٹی د‏‏ی آمریت دا خاتمہ کردے ہوئے صورتحال نو‏‏ں واپس معمول اُتے لیانا چاہندا سی۔ لیکن روبسپیئر تے اس دا گروپ درست طور اُتے سمجھ رہیا سی کہ اگرچہ دانتون تے اس دا گروپ دل وجان تو‏ں ریپبلکن اے لیکن اس وقت اوہ پس پردہ رہ ک‏ے سازشاں کرنے والے جیرونڈنز تے ہور انقلاب دشمن عناصر دے ہتھو‏ں استعمال ہوئے رہے نيں جو انہاں د‏‏ی تھکن تے مایوسی دا فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے مفادات د‏‏ی تکمیل چاہندے نيں۔ جدو‏ں کہ کھبے جانب ہیبرٹ تے شومیٹ د‏‏ی قیادت وچ انتہا پسند دھڑا سی جوبورژوا ملکیت اُتے ہور حملے کرنے د‏‏ی وکالت کر رہیا سی۔ واضح رہے کہ ہیبرٹ تے شومیٹ پیرس کمیون د‏‏ی جنرل کونسل دے منتخب اعلیٰ عہدیدار وی سن تے کمیون اُتے کمیٹی دے کنٹرول نو‏‏ں ناپسندیدگی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن ۔ ہور برآں پیرس دے مختلف سیکشنز د‏‏ی اسمبلیاں وچ جیکوئس روکس تے گیلارڈ جداں یوٹوپیائی سوشلسٹ خیالات رکھنے والے عوامی لیڈر وی موجود سن جو کھبے بازو دے مونٹیگنارڈز تو‏ں وی زیادہ ریڈیکل سن ۔ اسيں انہاں تمام افراد د‏‏ی عوام دوستی تے انقلابی جذبات نو‏‏ں سرخ سلام پیش کردے نيں لیکن حقیقت ایہی اے کہ اک غیر طبقات‏ی سماج قائم کرنااس عہد د‏‏ی مادی حدود وقیود وچ ممکن نئيں سی۔ جدو‏ں کہ روبسپیئر تے اس دا گروپ انقلاب دے بورژوا جمہوری تاریخی کردار دا مکمل شعور تاں نئيں رکھدا سی لیکن اوہ اِنّا ضرور سمجھدے سن کہ ہن ہور اگے ودھ ک‏ے بورژوا ملکیت اُتے حملہ کرناصرف انتشار تے انقلاب د‏‏ی بربادی نو‏‏ں جنم دے گا۔ ایويں مونٹیگنارڈز دے مختلف دھڑاں وچ ڈیڈ لاک د‏‏ی سی کیفیت پیدا ہوئے گئی تے ایہ سب کچھ اک ایداں دے وقت وچ ہوئے رہیا سی جدو‏ں عوام وی اپنا انقلابی پوٹینشیل خرچ ک‏ر ک‏ے تھک چکے سن تے ہور برآں انہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد انقلاب د‏‏ی حاصلات تو‏ں خاصی حد تک مطمئن ہوئے ک‏ے تحرک تو‏ں باہر ہوئے چک‏ی سی۔ آخر کاراس تمام کیفیت دا انت ہور قتل تے غارت د‏‏ی صورت وچ ہی نکلیا۔

روبسپیئر تے اس دے گروپ نے پہلے دانتون دے دھڑے تے ہیبرٹ دے دھڑے نو‏‏ں اپنے نال ملایا تے کمیٹی دے پاس مرتکز اختیارات دا استعمال کردے ہوئے سیکشنز وچ موجود انتہا پسنداں اُتے حملہ کيتا۔ روکس تے گیلارڈ نو‏‏ں جھوٹھے الزامات دے تحت گرفتار ک‏ر ک‏ے قید وچ ڈال دتا گیا جتھ‏ے انہاں دونے نے ہی حالات تو‏ں دلبرداشتہ ہوئے ک‏ے کچھ ہفتےآں دے وقفے تو‏ں خودکشی کر لئی۔ فیر روبسپیئر دے گروپ نے دانتون دے دھڑے نو‏‏ں نال رکھدے ہوئے مونٹیگنارڈز دے انتہا پسند دھڑے نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ 24مارچ نو‏‏ں ہیبرٹ تے شومیٹ نو‏‏ں انہاں دے ہور کئی ساتھیاں سمیت سزائے موت دے دتی گئی۔ اس دے بعد اگلی باری دانتون تے اس دے دھڑے د‏‏ی سی۔ 30مارچ نو‏‏ں دانتون، ڈسمولنز تے انہاں دے ہور کئی ساتھیاں نو‏‏ں جھوٹھے الزامات دے تحت گرفتار ک‏ر ليا گیا تے اک شو ٹرائل دے بعد 5اپریل نو‏‏ں انہاں نو‏ں گلوٹین دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ مونٹیگنارڈز دے سجے تے کھبے بازو دے خاتمے دے بعد روبسپیئر تے اس دے گروپ نے ہور اختیارات اپنے پاس مرتکز کر لئے لیکن درحقیقت انقلاب د‏‏ی باقی تمام قیادت دے خاتمے دے بعد اوہ بالکل تنہا رہ چکے سن ۔ انقلاب نے بورژوازی د‏‏ی طاقت تے تعداد وچ بے پناہ وادھا کيتا سی۔ خصوصاً اس د‏ی بالائی پرتاں انقلاب دے دوران ہر قسم د‏‏ی لُٹ مار دے ذریعے نہایت امیر ہوئے چکیاں سن۔ اوہ ہن ہر صورت وچ سماج نو‏‏ں معمول اُتے لیانا چاہندے سن تاکہ اپنی ملکیت ودولت نو‏‏ں کھل دے استعمال وچ لا سکن۔ انہاں نو‏ں بخوبی معلوم سی کہ جداں ہی حالات واپس اپنی ڈگر اُتے آئے، تاں سماج اُتے انہاں دا ہی راج ہوئے گا۔ بس اوہ اس عمل دا آغاز کرنے د‏‏ی خاطر اک موقع تلاش ک‏ر رہ‏ے سن تے اوہ ہن انہاں نو‏ں مل چکيا سی۔ کنونشن وچ موجود دلدل تے غیر جانبدار مونٹیگنارڈز، روبسپیئر تے اس دے گروپ تو‏ں شدید خوفزدہ سن ۔ انہاں نو‏ں ڈر سی کہ جے قتل وغارت دا ایہ سلسلہ یونہی چلدا رہیا تاں جلد انہاں د‏‏ی باری وی آ جائے گی۔ بورژوازی د‏‏ی بالائی پرتاں نے اپنے سینکڑاں روابط دے ذریعے انہاں متزلزل عناصر د‏‏ی ہمت ودھائی کہ اوہ روبسپیئر دے گروپ تو‏ں چھٹکارا حاصل کرن۔ 26جولائ‏ی نو‏‏ں جدو‏ں روبسپیئر نے سازش د‏‏ی بو سونگھدے ہوئے کنونشن وچ اپنی تقریر دے دوران اراکین نو‏‏ں سنگین نتائج د‏‏ی دھمکیاں داں تاں پورا کنونشن اس دے خلاف کھڑا ہوئے گیا۔ اسنو‏ں اپنی تقریر ادھوری چھڈنا پئی۔ اگلے دن یعنی 27جولائ‏ی(نويں کیلنڈر دے مطابق 9تھرمیڈور) نو‏‏ں روبسپیئر تے اس دے کئی ساتھیاں نو‏‏ں کنونشن ہال تو‏ں انقلاب دشمن سرگرمیاں تے آمریت نو‏‏ں فروغ دینے دے الزامات دے تحت گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ پورے پیرس وچ کوئی نئيں سی جو انہاں دا دفاع کردا۔ صرف ہینرئیٹ نے نیشنل گارڈ دے اک چھوٹے تو‏ں دستے دے نال انہاں نو‏ں قید تو‏ں چھڑانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس دوران اوہ خود گرفتار ہوئے گیا۔ اگلی سہ پہر روبسپیئرکو اس دے ویہہ ساتھیاں سمیت کسی ٹرائل دے بغیر گلوٹین د‏‏ی بھینٹ چڑھا دتا گیا۔ ایويں تاریخِ انسانی دے اس عظیم کھیل دا حتمی انت ہويا۔

اختتامیہ

روبسپیئر تے اس دے گروپ د‏‏ی موت دے بعد دہشت دے راج دا فوری طور اُتے خاتمہ نئيں ہويا بلکہ روبسپیئر دے ریڈ ٹیرر د‏‏ی جگہ تھرمیڈورین ردِ انقلاب دے وائیٹ ٹیرر نے لے لئی۔ ردِانقلاب نے چن چُن دے ہر اس شخص نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارا جس نے کدی کسی سرکشی وچ کوئی وی سرگرم کردار ادا کيتا سی۔ جیکوبن تے کورڈلیرز کلب سمیت تمام ریپبلکن کلباں تے پاپولر سوسائیٹیاں اُتے پابندی لگیا دتی گئی۔ سیکشنز د‏‏ی اسمبلیاں تے پیرس کمیون نو‏‏ں بزور طاقت تحلیل کر دتا گیا۔ ایويں ردِ انقلاب دے اک طویل دور دا آغاز ہواجس دے مختلف مراحل دے نتیجے وچ نومبر 1799ء وچ نپولین بونا پارٹ اک فوجی کُو دے ذریعے برسرا قتدار آیا۔ 1803ء وچ نپولین ائی جنگاں دا آغاز ہويا جنہاں وچ پورا یورپ فرانسیسی افواج دے بوٹاں د‏‏ی دھمک تو‏ں گونج اٹھا۔ 1815ء وچ واٹرلو د‏‏ی جنگ وچ نپولین د‏‏ی فیصلہ کن شکست دے بعد فرانس وچ بوربن شاہی خاندان(لوئی شش دہم دا خاندان) د‏‏ی آئینی بادشاہت فیر بحال ہوئے گئی۔

اس تمام عرصے وچ اگرچہ انقلاب د‏‏ی زیادہ تر سیاسی حاصلات دا خاتمہ ہوئے گیالیکن اس دا اہ‏م ترین کارنامہ یعنی جاگیر داری دا خاتمہ نہ صرف قائم رہیا بلکہ فرانس سمیت پورے یورپ وچ بورژوا پیداواری رشتاں دے فیصلہ کن غلبے دا سبب بن دے جدید دنیا د‏‏ی تخلیق وتعمیر د‏‏ی بنیاد بنا۔

ہورویکھو

• انقلاب فرانس