امام علی رضا دی سیاسی زندگی
اٹھويں امام علی رضا(ع) دی سیاسی زندگی :امام علی ابن موسیٰ الرضا ں دی امامت دا آغاز
جدوں حضرت امام موسیٰ کاظم نوں ہارون رشید نے قید وچ رکھنے دے بعد زہر دے کے شہید کردتا تو، عباسی سلطنت دے وسیع قلمرو وچ مکمل طور اُتے اک جمود دی سی کیفیت طاری سی۔ اس تاریک اورظلمت دے زمانے وچ امام علی ابن موسیٰ الرضاؑ کےاصحاب وچوں اک دے بقول: ’’ہارون دی تلوار توں خون ٹپک رہیا سی۔‘‘{ } ساڈے معصوم تے بزرگوار امام علی ابن موسیٰ الرضاؑ دا سب توں وڈا کارنامہ ایہ سی کہ آپ ؑنے تشیع دے اس پودے نوں طوفانی حوادث دے گزند توں محفوظ رکھیا تے اپنے پدرِ بزرگوار دے اصحاب تے ساتھیاں نوں تتر بتر تے نااُمید ہونے توں بچایا تے اپنی جان نوں جو مکتبِ تشیع دے لئی اصلی ستون تے روح دی حیثیت رکھدی سی، تقیہ دے حیرت انگیز اصول اُتے عمل کے دے محفوظ رکھااورمقتدر ترین عباسی خلفاء دے مکمل تسلط تے حاکمیت دے زمانے وچ وی امامت دی تحریک نوں قائم تے جاری رکھیا۔
تریخ امام علی رضاؑ دی زندگی دے انہاں واقعات نوں بیان کرنے توں قاصر اے جو دس سال ہارون رشید دے عہد وچ تے پنج سال اس دی خلافت دے بعد خراسان تے بغداد دی خانہ جنگی دے دوران رونما ہوئے۔ لیکن تدبر اورعقلی دلائل توں اسيں سمجھ سکدے نيں کہ اس زمانے وچ وی امام علی رضاؑنے اپنے آباواجدادؑکی اس طویل المدّت تحریک تے جدو جہد نوں جو کربلا تے اس دے بعد ہر عہد وچ جاری و ساری رہی، انہاں نوں مقاصدکے حصول دے لئی جاری رکھیا۔
۱۹۸ہجری وچ جدوں مامون اپنے بھائی امین دے خلاف حصولِ اقتدار دی جنگ توں فارغ ہويا تے بغیر کِسے مخالفت دے خلافت نوں اپنی مٹھی وچ لے لیاتواس دا اگلا اہم ہدف علویاں تے شیعہ تحریکاں توں نمٹناقرارپایا تے اس مقصد نوں حاصل کرنے دے لئی اس نے سابقہ خلفاء دے تجربات نوں اپنے سامنے رکھیا، اوہ تجربے جو اس نے اس تحریک دی دن بہ دن ودھدی ہوئی طاقت، اس دے پھیلاؤ تے گہرے اثرات توں حاصل کیتے سن تے خلافت اپنی طاقت دے باوجود اسنوں نابود تاں کيتا حتیٰ اس تحریک نوں محدود کرنے تے رنوں انے وچ وی ناکام رہی سی۔ اوہ ایہ وی دیکھ رہیا سی کہ ہارون دی شان وشوکت،رعب ووحشت تے امام موسیٰ کاظم ںنوں کافی مدت تک جیل وچ قیدو بند رکھنے تے بالآخر حضرتؑ نوں زہر دینے دے باوجود وی انہاں تحریکاں تے تشیع دی سیاسی، تبلیغی، فکری تے مسّلحانہ جدوجہد نوں روکنے وچ کامیاب نہ ہوسکيتا سی تے ہن ایسی حالت وچ جدوں کہ اوہ اپنے اجداد دی طرح اقتدار دا مالک وی نہ سی نیزاس دے علاوہ بنی عباس دی خانہ جنگی دی وجہ توں عباسی حکومت وڈی مشکلات وچ گھری ہوئی سی، ایسی صورت حال وچ ضروری سی کہ اوہ علویاں دی اس تحریک دے خطرے دی طرف پہلے توں کدرے زیادہ توجہ دے۔
شاید مامون شیعاں دے بڑھدے ہوئے اس خطرے نوں محسوس کرنے وچ حق بجانب وی سی کیونجے گمان کيتا جاندا سی کہ امام موسیٰ کاظمؑ دی شہادت دے بعد پندرہ سالہ وقفے تے خاص طور اُتے پنج سالہ خانہ جنگی دے دوران شیعہ تحریک نوں علوی حکومت قائم کرنے دے بیشتر مواقع فراہم ہوئے سن ۔
مامون نے اس خطرے نوں دور اندیشی توں بھانپ لیاتے اس دے مقابلہ دے لئی تیار ہوگیا۔اس تحریک دی اہمیت تے مامون دی دور اندیشی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ امام علی ابن موسیٰ الرضاؑنوں مدینے توں خراسان آنے دی دعوت تے آپ ؑنوں ولی عہدی قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس واقعہ دی مثال اپنی نوعیت دے لحاظ توں امامت دی پوری تریخ وچ کدرے نئيں ملدی۔
امام علی رضا ؑ دی ولایت ِعہدی تے مامون دے مقاصد
سودھوہن مناسب ہوئے گا کہ اسيں ایتھے اُتے ولی عہدی دے واقعات دا مختصر تجزیہ کرن۔ اس واقعہ وچ حضرت امام علی رضاؑنوں اک بہت وڈے تاریخی حادثے توں دوچار ہونا پڑااک ایسی مخفی تے پوشیدہ سیاسی کشمکش دے میدان وچ ایہ واقعہ پیش آیاکہ اس وچ فتح یا شکست تشیع دی تقدیر نوں بدل سکدی سی۔
اس جنگ وچ مدِّ مقابل مامون سی جس نوں ہر طرح دے اختیارات تے سازوسامان حاصل سی تے اوہ اپنی پوری طاقت دے نال میدان وچ اتریاسی۔ مامون نے اپنی پوری ہوشیاری، منصوبہ بندی تے بے مثال فہم وشعور دے نال اک ایداں دے میدان وچ قدم رکھاتھا کہ جے اس وچ اوہ کامیاب ہوجاندا تے جس طرح اس نے اپناپروگرام بنایاتھا اس اُتے عمل پیرا ہوتاتو یقیناًاپنے اس مقصد نوں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوجاتاجسنوں ہجرت دے چالیس سال بعد،یعنی حضرت امیر المومنین علی ابن ابی طالبؑ دی شہادت توں لے کے ہن تک دے تمام اموی یا عباسی خلفاء اپنی تمام ترنوں ششاں دے باوجود حاصل نئيں کر سکے سن ؛یعنی ممکن سی اوہ تشیع دے درخت نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکتا تے اس تحریک نوں جوطاغوندی خلفاء تے انہاں دےگماشتیاں دی اکھاں وچ ہمیشہ کانٹاں دی طرح چبھدی رہندی سی مکمل طور اُتے ختم کردیتالیکن امام علی رضاؑ الٰہی تدبیر دے بل بوتے اُتے مامون اُتے غالب آئے تے اس نوں اسی سیاسی جنگ دے میدان وچ جوخود اس دا تیار کردہ سی مکمل طور اُتے شکست دےدی تے نہ صرف ایہ کہ تشیع نوں کمزور یاختم ہونے توں بچایابلکہ۲۰۱ہجری ،یعنی آپؑ دی ولی عہدی دے سال نوں تشیع دی تریخ وچ سب توں بابرکت سال شمار کيتا جاتااے۔ علوی تحریک وچ نويں جان آگئی تے ایہ سب کچھ صرف امام علی رضاؑ دی الٰہی تدبیر تے حکیمانہ طرز عمل دی برکت توں حاصل ہواتے تشیع اس آزمائش توں سرخرو ہوکے نکلی۔ اب اسيں ایتھے تریخ دے اس حیران کن واقعے اُتے مزیدروشنی ڈالنے دے لئی مامون دی چال بازیاں تے امامؑ دی حکمت عملیاں دا مختصر جائزہ پیش کردے نيں۔ مامون دا امام علی رضاؑ نوں خراسان آنے دی دعوت دینے وچ درج ذیل چند اہم مقاصد پوشیدہ سن ۔
۱۔
سودھوپہلا تے اہم مقصد شیعاں دی زبردست تے پرجوش تحریک نوں اک معمولی تے بے خطر تحریک کیفیت وچ تبدیل کرناسی۔ جس طرح ميں نے پہلے وی عرض کيتا کہ شیعہ تقیہ دے اصول اُتے عمل کے دے اپنی اس انتھک تے کدی نہ ختم ہونے والی تحریک نوں اگے بڑھارہے سن جس وچ دوانتہائی اہم خصوصیات شامل سن جو خلافت نوں کمزور کرنے وچ بہت زیادہ مؤثر ثابت ہوئیاں سن، انہاں خصوصیات وچوں اک مظلومیت تے دوسری معصومیت سی۔
شیعہ انہاں دومؤ ثر ترین خصوصیات دا سہارا لےکر تشیع دی آئیڈیالوجی نوں جس دی بنیاد ائمہ اہل بیتؑ دی مخصوص اسلامی تفسیر تے تعبیر توں عبارت سی لوکاں دے دلاں تے ذہناں وچ راسخ کردے رہے تے جوشخص وی اس وچ تھوڑی بہت دلچسپی دا اظہار کرتاشیعہ اسنوں اِس طرز فکر دی طرف مائل کر کے اپنا گرویدہ بنالیندے سن تے اس طرح تشیع دا دائرہ اسلامی دنیا وچ روز بروز وسیع تر ہُندا چلا جارہیا سی تے ایہی مظلومیت تے معصومیت سی جو شیعی طرزِ فکر دی پشت پناہی وچ ہر جگہ تے ہر دور وچ مسلحانہ تے انقلابی تحریک دی صورت وچ خلافت دے خلاف منظم صف آرائی کردی رہی سی۔
مامون چاہتاتھا کہ اک ہی مرتبہ اس پوشیدہ اورتقیہ دی کیفیت نوں اس تحریک دے بانی توں کھو لے تے امام ؑنوں اس انقلابی میدان توں سیاسی میدان وچ لے آئے تے اپنی اس چال توں مقصد تشیع تے اس پوشیدہ تے مخفی عمل نوں جوروز بروز ترقی دے منازل طے کررہاسی، بالکل صفر دے درجہ تک پہنچادے۔اس دے علاوہ مامون اس چال کےذریعےدومؤثرترین خصوصیات نوں وی پیروان حضرت علیؑ توں کھو لینا چاہتاتھا تے ایہ ظاہر کرنا چاہتاتھا کہ اوہ گروہ جس دا پیشوا دربارخلافت وچ اک ممتاز شخصیت دا مالک تے مطلق العنان بادشاہ وقت دا ولی عہدتے تمام مملکت دے اُمور اُتے قابض ہووہ نہ مظلوم اے تے نہ ہی معصوم۔
ممکن سی ایہ منصوبہ تشیع دے اساسی طرز فکر نوں وی دوسرے گروہاں دے عقیدےآں تے افکار دی صورت وچ تبدیل کر دیندا جس دے مننے والے اس وقت موجود سن، یعنی تشیع دے طرز فکر نوں خلافت دی مخالفت توں باز رکھے اگرچہ اس طرز فکر نوں ارکان حکومت تے انہاں دے حامی پسند نئيں کردے سن لیکن عوام تے بالخصوص مستضعفین اس نظریہ دے طرفدار سن ۔
۲۔
سودھودوسرا مقصد تشیع دے اس دعویٰ نوں جس دے مطابق بنی امیہ تے بنو عباس دی خلافتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، باطل کر کے اں خلافتاں نوں جائز قرار دلواناسی۔ مامون اپنی اس مکّارانہ چال دے ذریعے تمام شیعاں اُتے ایہ گل ثابت کر دينا چاہتاتھا کہ شیعاں دے بنیادی اصول اُتے مبنی ایہ دعویٰ جس دی رُوسے اموی تے عباسی حکومت اں غاصبانہ تے ناجائز سن، اک بے بنیاد گل اے تے صرف بغض تے کینہ دی وجہ توں ایہ نظریہ گھڑیا گیاہےکیونجے جے گذشتہ خلافتاں ناجائز اورظالمانہ سن تاں مامون دی خلافت وی تاں گذشتہ خلافتاں کاتسلسل اے لہٰذا اوہ وی ناجائز تے غاصبانہ اے، فیر امام علی رضاؑ نے ولی عہدی کیوں قبول کيتی اے ؟اب چونکہ حضرت امام علی رضا ؑکے اس خلافت دے ارکان وچ شامل ہونے تے مامون دی جانشینی قبول کرنے توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ انھاں نے مامون نوں قانونی تے جائز سمجھاہے لہٰذا دوسرے خلفاء وی قانونی تے جائز سن تے شیعاں دا دعویٰ باطل تھا۔اپنی اس چال توں مامون نہ صرف حضرت امام علی رضاؑکے ذریعے اپنی حکومت تے گذشتہ تمام حکومت اں دے جائز ہونے دا اعتراف کرواناچاہندا سی بلکہ شیعاں دے بنیادی عقائد وچوں اک اہم عقیدہ یعنی گذشتہ حکومت اں ظلم دی بنیاد اُتے قائم ہوئیاں سن، نوں باطل قرار دینا وی چاہندا سی۔
دوسری طرف امام علی رضاؑکی ولی عہدی توں شیعاں دا ایہ دعویٰ وی باطل ہوجاندا تھاکہ ائمہ اطہارؑ زاہد، پارساتے دنیا توں لا تعلق نيں بلکہ ایہ خیال کيتا جاسکتاتھا کہ ایہ حضرات صرف اس صورت وچ دنیا توں بے رغبتی دا اظہار کردے سن جدوں دنیوی نعمتاں انہاں دی دسترس توں باہر ہودیاں سن، لیکن ہن جدوں کہ دنیاوی نعمتاں دے دروازے انہاں اُتے کھل گئے نيں تاں اوہ انہاں دی طرف بھجے چلے آئے تے دوسرے لوکاں دی طرح لذتاں توں بہرہ مند ہونے لگے نيں۔
۳۔
سودھوتیسرا مقصد ایہ سی کہ مامون اپنے اس عمل دے ذریعے اما م ؑنوں جو ہمیشہ اک حریف تے مبارز دی حیثیت رکھدے سن، اپنے اقتدار دے کنڑول وچ لے آنا تے انہاں دے علاوہ تمام علوی سرداراں، مجاہداں تے انقلابیاں نوں وی اپنے قابو وچ کر لینا چاہندا سی تے ایہ اوہ کامیابی سی جو اج تک اُموی یا عباسی خلفاءوچوں کِسے نوں وی حاصل نئيں ہوئی سی۔
۴۔
سودھومامون دا چوتھا مقصد ایہ سی کہ چونکہ لوکاں دے درمیان امام علی رضاؑکی شخصیت نوں اک عوامی عنصر تے امیداں دا مرکز، سوالےآں تے شکایتاں دے مرجع ومحور دی حیثیت حاصل سی، اس لئی مامون امام عالی مقام ؑنوں حکومت ی کارندےآں دے محاصرے وچ محدود کر ناچاہتاتھا تاکہ اس عمل توں آہستہ آہستہ اس عوامی عنصر دا خاتمہ کرکے آپؑ تے عوام دے درمیان جو محبت، عطوفت تے عقیدت دا رشتہ اے اسنوں ختم کر سکے۔
۵۔
سودھوپنجواں مقصد ایہ سی کہ مامون ولی عہدی دے ذریعے معنوی مقام تے آبرو مندانہ حیثیت حاصل کر لینا چاہتاسی، قدرتی گل سی کہ اس نے اس دور وچ اک ایداں دے شخص نوں اپنی ولی عہدی دے لئی انتخاب کيتا سی جو پیغمبراکرمﷺ ] دی اولاد وچوں سی، مقدس تے روحانی سی اورمامون نے انہاں دے مقابلے وچ اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نوں وی اس افتخار توں محروم کر دتا سی، سب لوک اس دی تعریف تے تمجید کردے ، کیونجے تریخ وچ ہمیشہ ایسا ہُندا اے کہ دیندار لوک جدوں دنیادارےآں دی پشت پناہی کرنے لگدے نيں تاں دیندار اں دی عزت وچ کمی آجاندی اے تے دنیا داراں دی عزت ودھ جاندی اے۔
۶۔
سودھوچھٹا مقصد ایہ سی کہ مامون دے خیال وچ امام علی رضاؑولی عہدی قبول کرنے دے بعد خلافت دے طرفداراں وچ شمار ہوجاندے۔ظاہر اے کہ امام جداں عالم تے متقی شخص جو پیغمبراکرمﷺ دے فرزند ہونے دے ناطے لوکاں دی نظراں وچ اعلیٰ مقام تے عزت رکھدے سن، اگرآپؑ حکومت دے تمام کماں نوں سراہنے تے توجیہ کرنے دا ذمہ لے لاں تاں نوں ئی شخص وی مخالفت کرنےکی جرأت نئيں کر سکتاتھاتے خلافت دے لئی وی نوں ئی ڈر تے خوف باقی نئيں رہندا تے ایہ اوہ مضبوط قلعہ سی جو خلافت دے تمام غلط تے برے کماں اُتے پردہ ڈال سکتاسی۔
مامون دی اس چال وچ اس دے علاوہ تے وی بوہت سارے اغراض ومقاصد پنہاں سن، جداں کہ تریخ دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے کہ مامون دی ایہ چال اس قدر پیچیدہ، دشوار تے گہری سی کہ سوائےخود اس دے نوں ئی دوسرا شخص اسنوں عملی جامہ پہنانے وچ اچھی طرح کامیاب نئيں ہوسکتاتھا ایہی وجہ اے کہ مامون کےقریبی دوست تے رشتہ داربھی اس دے اغراض ومقاصد توں بے خبر سن ۔ بعض تاریخی واقعات توں پتہ چلتاہے کہ فضل بن سہل وی جو وزیر تے کمانڈر انچیف تے خلیفہ دے دربار دا مقرب ترین آدمی سی، اس چال دی حقیقت توں لاعلم سی۔ مامون اس ڈر توں کہ کدرے اس پیچیدہ چال دی کامیابی دے راستے وچ نوں ئی رکاوٹ پیدا نہ ہوجائے، اپنی اس چال دی اصلی وجہ چھپانے دے لئی جھوٹی داستاناں گڑھ گڑھ کر لوکاں نوں سناندا سی۔ سچی گل تاں ایہ اے کہ مامون دی سیاست بے مثل پختگی تے گہرائی توں بھر پور سی لیکن اس میدانِ جنگ وچ اس دے مد مقابل حضرت امام علی رضاؑورگی شخصیت سی تے ایہی وجہ اے کہ آپؑ نے مامون دی شیطانی چال دے باوجود اس دی پختہ تے ہمہ گیر تدبیر نوں اک بے اثر تے بیہودہ کھیل وچ تبدیل کر دتا۔
مامون اس مقصد دے حصول دے لئی کافی محنت تے سرمایہ صرف کرنے دے باوجود اس چال توں نہ صرف ایہ کہ نوں ئی فائدہ نہ اٹھا سکيتا بلکہ اس دی اپنی سیاست وی خوداس دی مخالفت وچ تبدیل ہوگئی۔ اوہ تیر جس نوں اس نے حضرت امام علی رضاؑکی عزت آبروتے انہاں دے مقاصد نوں برباد کرنے دے لئی تیار کيتا سی خود ايسے نوں نشانہ بناگیا۔ جداں کہ کچھ عرصہ بعد خود اسنوں مجبور اً قبول کرنا پيا کہ اس دی تمام گذشتہ تدبیراں اُتے پانی فیر گیا اے تے آخر کار اسنوں امام ؑکے خلاف اوہی طریقہ کار استعمال کرنا پيا جسنوں اس دے تمام آبا واجداداستعمال کردے رہےسن، یعنی ’’قتل‘‘اورمامون جس نے ایہ سب نوں ششاں تے چالاں صرف اس لئی انجام دتیاں سن کہ اوہ اک مقدس مآب، خرد مند تے پاک وصاف خلیفہ بننے دی آرزو نوں پاسکے، آخرکار ايسے نوں ڑے دان وچ جا گرا جس وچ اس توں پہلے دے تمام خلفاء گر چکے سن ؛ یعنی اوہ وی برے کماں، فحاشی، ظلم وستم تے عیاشی وچ ملوث ہوگیا۔
مامون دی زندگی دے پندرہ سال جو امام علی رضاؑکی ولی عہدی دے بعد گزرے انہاں وچ اس دی ریاکارانہ طرز حیات دی پردہ دری دی بہت ساریاں مثالاں موجود نيں؛ جنہاں وچوں یحییٰ بن اکثم جداں بدکار تے عیاش شخص دا قاضی القضاۃ مقرر کرنا تے اپنے گانے بجانے والےچچا ابراہیم ابن مہدی دی اسيں نشینی اختیار کرنا تے راجگڑھ بغداد وچ عیش و عشرت تے بے حرمتی دا بازار گرم کرنا شامل نيں۔
امام علی رضاؑ دی تدابیر تے اقدامات
سودھوہن انہاں واقعات دے دوران خود حضرت امام علی رضاؑکی سیاست تدبیر تے اقدامات کيتا رہے انہاں سب دی وضاحت ضروری اے۔
۱۔
سودھوجدوں حضرت امام علی رضاؑنوں مدینہ توں خراسان آنے دی دعوت دتی گئی توآپؑ نے مدینہ دے لوکاں اُتے اپنی دلی کیفیت، یعنی مامون دے خلاف نفرت و ناراضگی تے غم وغصے نوں ظاہر کر دتا،یعنی آپ ؑکے ارد گرد جِنّے لوک جمع سن سب ایہ جان گئے کہ مامون بدنیتی توں آپؑ نوں اپنے وطن توں جدا کر رہااے۔
امام علی رضاؑنے مامون توں متعلق اپنی دلی کیفیت نوں جس طرح وی ممکن ہويا سب اُتے ظاہر کر دتا، حرم پیغمبراکرمﷺ تے اپنے خاندان دے لوکاں توں جدا ہُندے ہوئے، مدینہ توں باہر نکلدے وقت، خانہ کعبہ دے گردالوداعی طواف دے دوران، گفتار، رفتار، زبانِ دعاتے بولی گریہ وزاری توں سب اُتے ظاہر کر دتا کہ ایہ سفر آپؑ دے لئی موت دا سفر اے۔ اوہ لوک جو مامون دے خیال دے مطابق اس توں حسنِ ظن رکھدے تے اس دعوت دے قبول کرنے دی وجہ توں امام عالی مقامؑ توں بدظن ہوجاندے، اس سفر دے آغاز ہی وچ ایہ جان گئے کہ اصل قصّہ کيتا اے ؟لہٰذا انہاں دے دل ہن مامون دے خلاف دشمنی تے کینہ توں لبریز ہوگئے کیونجے اوہ انہاں دے عزیزوبزرگوار امام ؑنوں زبردستی انہاں لوکاں توں کھو کر قتل گاہ دی طرف لے جارہاسی۔
۲۔
سودھوجدوں ’’مرو‘‘ وچ آپؑ دی ولی عہدی دا مسئلہ پیش آیا تاں آپؑ نے سختی دے نال اسنوں قبول کرنے توں انکار کيتا تے جدوں تک مامون نے کھلم کھلا آپؑ نوں قتل دی دھمکی نئيں دتی ،آپؑ نے ولی عہدی قبول نئيں کيتی۔ایہ گل ہر جگہ پھیل گئی کہ حضرت امام علی رضاؑنے مامون دے اصرار دے باوجود ولی عہدی اوراس توں پہلے خلیفہ بننے دی تجویز ٹھکرادتی اے۔ ارکانِ حکومت نے جو کہ مامون دی اس چال دی نزاکت توں واقف نئيں سن، امام عالی مقامؑ دے انکار دے مسئلہ دی جگہ جگہ تشہیر شروع کر دتی ایتھے تک کہ فضل ابن سہل نوں بھی ارکانِ حکومت تے منتظمین دے مجمع وچ کہندے ہوئے سنیا گیا کہ’’ وچ نےاس توں پہلے خلافت نوں اس قدر ذلیل حالت وچ کدی نئيں دیکھاتھاکہ امیر المومنین (مامون) اپنے دونے ہتھوں توں خلافت علی رضاؑ دی خدمت وچ پیش کر رہے نيں مگر علی رضاؑ اسنوں ٹھکرارہے نيں۔‘‘
خود امام علی رضاؑ وی ہر مناسب موقع اُتے اس عہدے دے مجبوری وچ قبول کرنے نوں لوکاں کےسامنے بیان کردے رہندے سن تے ہمیشہ کہندے سن : ’’جب مینوں قتل دی دھمکی دتی گئی تاں ميں نے مجبوراًولی عہدی نوں قبول کيتا۔‘‘ ظاہر اے ایہ گل اک بہت ہی حیران کن سیاسی حادثےکی طرح اک شخص توں دوسرے شخص تے شہر بہ شہر پھیل گئی تے تمام دنیائے اسلام اس زمانے وچ تے بعد وچ ایہ گل سمجھ گئی کہ مامون جداں شخص جو ولی عہدی توں معزول کیتے جانےتے خلافت کےحصول دے لیےاپنے بھائی امین دے مقابلے وچ کئی سال تک جنگ کرتارہیا تے جس نے ہزاراں لوکاں نوں حتیٰ کہ اپنے بھائی امین نوں وی قتل کر دتا اے تے نفرت تے دشمنی دی وجہ توں اپنے بھائی دے سر نوں شہر بہ شہر پھیراندا رہیا تھا!لیکن اس زمانے وچ اک شخص یعنی حضرت امام علی رضاؑ دی طرح کاایسحالے موجود سی جو ولی عہدی دے منصب نوں لاپروائی تے بے اعتنائی دی نگاہ توں دیکھتاتے صرف مجبوری یا قتل دی دھمکی دی صورت وچ قبول کرنے اُتے تیارہوااے۔
جے انہاں واقعات توں حضرت امام علی رضاؑ تے مامون عباسی توں متعلق لوکاں دے ذہناں وچ پرورش پانے والے افکار دا جائزہ لیا جائے تاں نتیجہ بالکل اس دے برعکس نکلے گا جس دے لئی مامون نے سب کچھ کيتا سی۔
۳۔
سودھوانہاں تمام چیزاں دے باوجود امام علی رضاں نے ولی عہدی نوں صرف اس شرط اُتے قبول کيتا کہ آپؑ حکومت توں متعلق کِسے کم وچ مداخلت نئيں کرن گے تے جنگ، صلح ،معزول ومنصوب تے سرکاری معاملات توں الگ تھلگ رہن گے۔
مامون نے ایہ سمجھاکہ چونکہ ایہ مسئلہ حالے تازہ اے اس لئی اس نے اس شرط نوں معمولی سمجھ کر قبول کر ليا تے ایہ سوچیا کہ بعد وچ امامؑ نوں آہستہ آہستہ سرکاری کماں دی طرف مائل کر لے گا۔ ظاہرسی گل اے کہ جے امام ؑاپنی شرط اُتے قائم رہندے نيں تاں مامون دے تمام منصوبےآں اُتے پانی پھرجاندا تے اس دے بیشتر مقاصد نابود ہوجاندے کیونجے امامؑ برائے ناں ولی عہدہوئے اورمجبوراً حکومت کیتی سرکاری سہولتاں توں بہرہ مند ہونے دے باوجود اپنے چہرے دے تاثرات توں ظاہر کردے رہندے سن کہ اوہ حکومت ِ وقت دے مخالف نيں۔ آپؑ نہ تونوں ئی حکم صادر کردے تے نہ ہی کِسے نوں کِسے کم توں منع کرتےنيں، نہ کِسے ذمہ داری یاکم نوں قبول کردے تے نہ ہی حکومت کیتی طرفداری کردے نيں۔ لہٰذا قدرتی گل سی کہ امام ؑ انہاں دے اقدامات نوں سراہندے وی نئيں سن ۔
ظاہر اے کہ حکومت دے سرکاری مشینری وچ جو شخص اپنی مرضی توں تمام حکومت ی فرائض توں کنارہ کشی اختیار کر لے، ممکن نئيں اوہ شخص حکومت دا سچا بہی خواہ تے طرفدار ہو۔مامون وی اس نقص نوں اچھی طرح محسوس کرتاسی۔ اس لئی ولی عہدی کامرحلہ طے پاجانے دے بعد توں بارہیا ایہ نوں شش کرتارہاکہ امام عالی مقامؑ نوں انہاں دے قول وقرار دے بر عکس حیلے بہانے توں سرکاری کماں دی طرف مائل کر کے انہاں دی حکومت توں متعلق منفی سیاسی جدوجہد دے اصول نوں توڑ دے لیکن ہر مرتبہ امامؑ نے ہوشیاری توں اس دے ارادےآں اُتے پانی پھیر دتا۔
اس دی اک مثال ایہ اے کہ معمّر بن خلاد امام علی رضاؑ توں نقل کرتاہے کہ اک مرتبہ مامون نے امامؑ توں کہاکہ:’’ جے ممکن ہوتو جنہاں علاقےآں دی اندرونی حالت ٹھیک نئيں اے تے اوتھے دے لوک آپؑ دی گل مندے وی نيں کچھ لکھ دیجئے۔‘‘توامامؑ نے انکار کيتا تے اپنے گذشتہ قول وقرار دی یاددہانی کروائی۔ یعنی ایہ کہ امام ؑ کِسے وی سرکاری کم وچ بالکل مداخلت نئيں کرن گے۔ اک اوردوسری بہت ہی خاص تے دلچسپ مثال عید دی نماز دا واقعہ اے، یعنی مامون اس بہانے توں کہ ’’لوک آپؑ دی قدرومنزلت نوں جاناں تے انہاں دے دلاں نوں سنوں ن پہنچے‘‘ امامؑنوں نمازِ عید دی امامت کروانے دی دعوت دیتااے۔ امام ؑانکار کردے نيں ایتھے تک کہ جدوں مامون بہت زیادہ اصرار کرتاہے تاں امامؑاس شرط اُتے قبول کردے نيں کہ آپؑ نمازِ عید نوں پیغمبر اسلامﷺ تے علی بن ابیطالبؑ دے طریقے توں اداکرن گے تے پھرامامؑ اس موقع توں اس طرح فائدہ اٹھاندے نيں کہ مامون نوں اپنے اصرار اُتے نادم ہونا پڑدا اے تے امامؑ نوں ادھے راستے توں واپس بلا لیتااے، یعنی اوہ اک ہور چوٹ اپنی ریاکارانہ حکومت نوں پہنچاندا اے ۔
۴۔
سودھواصل فائدہ جو امام علی رضاؑنے اس ولی عہدی توں حاصل کیہ اوہ اس توں وی کدرے ودھ کے اے۔ امام ؑنےولی عہدی قبول کر کے اک ایسی تحریک شروع دی کہ ائمہ اطہارؑ دی پوری تریخ وچ ؛یعنی ۴۰ہجری وچ اہل بیتؑ دی خلافت ختم ہونے دے بعد توں اس وقت تک اس دی نوں ئی مثال نئيں ملدی تے اوہ شیعاں دے امامت دے دعوے نوں تمام اسلامی دنیا وچ کھلم کھلا ظاہر کرنا، تقیہ دے ضخیم تے موٹے پردے نوں ہٹا نا تے تشیع دے پیغام نوں تمام مسلماناں دے کاناں تک پہنچاناسی، خلافت دے عظیم تبلیغی وسائل امامؑ دے اختیار وچ سن ۔آپؑ انہاں وسائل دے ذریعے انہاں گلاں نوں جواک سوچالیس سال دے عرصے وچ خفیہ تے پوشیدہ طور پر، سوائے خاص تے نیڑےی اصحاب تے ساتھیاں دے کِسے توں وی نئيں کہی گئی سن، ہن اُچی آواز توں سنانے لگے تے اس زمانے دے ہر ممکن تے موجود اختیارات تے وسائل توں جو صرف خلفاء یا انہاں دے نیڑےی تے خاص لوکاں دے اختیار وچ ہُندے سن، فائدہ اٹھایا تے ایہ معلومات لوکاں دے کناں تک پہنچائیاں۔
امام علی رضاؑعلماکے مجمع یامامون دے دربار وچ ہونے والے تمام مناظرےآں وچ ، امامت دے بارے وچ قوی ترین دلائل پیش کردے سن ۔’’ جوامع الشریعہ‘‘ دے خط وچ جو کہ آپؑ نےفضل ا بن سہل نوں لکھیا سی، شیعاں دے تمام خاص تے اہم فقہی و عقیدتی مطالب بیان کیتے نيں، امامت دے بارے وچ مشہور ومعروف حدیث جس نوں ’’مرو‘‘ وچ عبدالعزیزا بن مسلم دے لئی بیان کيتا،اسی طرح بے شمار قصیدے جو آپؑ دی ولی عہدی دے سلسلے وچ لکھے گئے جنہاں وچ سےبعض مثلاً دعبل خزاعی تے ابونواس دے قصیدے جو عربی دے برجستہ تے مشہور قصیدےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں، امامؑ دی عظیم کامیابی نوں ظاہر کردے نيں۔
جس سال امام علی رضاؑکی ولی عہدی دا واقعہ پیش آیا، شہر مدینہ تے شاید بیشتر اسلامی علاقےآں وچ نمازِ جمعہ دے خطبےآں وچ اہل بیتؑ دی فضیلت بیان کيتی گئی ورنہ اہل بیتؑ نوں ستر سال تک منبراں اُتے برا بھلا کہیا گیا تے بعد وچ وی کافی عرصہ تک کِسے وچ جرأت نئيں ہُندی سی کہ اہل بیتؑ دے فضائل بیان کرے،لیکن ہن ہر جگہ اہل بیتؑ دا ناں عزت واحترام توں ناں لیا جانے لگیا سی۔ اس واقعے توں انہاں دے طرفداراں نوں وی روحانی تے قلبی طاقت حاصل ہوئی، بے خبر اورلا تعلق لوک وی اس گل توں آشنا ہوئے تے اہل بیتؑ کےگرویدہ ہونے لگے۔ سخت و جانی دشمن وی کمزوری تے ناکامی دا احساس کرنے لگے۔ شیعہ محدثین تے خطباء وی عقائد توں متعلق اوہ مسائل جنھاں تنہائی وچ وی اپنی بولی اُتے نئيں لاسکدے سن، ہن کھلے عام وڈے وڈے جلساں تے عام جگہاں اُتے بیان کر نے لگے۔
۵۔
سودھواگرچہ مامون دی دلی خواہش سی کہ امام علی رضاؑ لوکاں توں دور رہیاں تے اوہ اس دوری نوں آپؑ تے لوکاں دے درمیان معنوی تے قلبی رشتاں نوں توڑنے دا آخری وسیلہ سمجھدا سی،لیکن امام ؑاپنی ہر فرصت توں فائدہ اٹھاکر لوکاں توں ملدے تے اس رشتہ نوں قائم رکھدے سن ۔ مامون نے جان بجھ کر امام ؑکے مدینہ توں مرو تک کےراستے دا اس طرح انتخاب کيتا سی کہ نوں فہ تے قم جداں مشہور تے معروف شہراں، جتھے دے لوکاں دے دلاں وچ اہل بیتؑ دی محبت سی ،آپؑ دے راستے وچ نہ آنے پائاں لیکن اس دے باوجود امام ؑنے انہاں اجنبی رستےآں وچ وی جتھے موقع ملیا اپنے تے لوکاں دے درمیان نويں رابطے قائم کیتے۔ اہوازماں امامت توں متعلق آیتاں دی نشاندہی کی، بصرہ وچ انہاں لوکاں دے دلاں وچ وی محبت دی لہر دوڑادی جوآپؑ نوں نئيں چاہتےسن ۔ نیشاپور وچ حدیث’’ سلسلہ الذہب ‘‘نوں ہمیشہ دے لئی یادگار دے طور اُتے چھوڑاتے انہاں دے علاوہ تے وی دوسری معجزانہ نشانیاں لوکاں اُتے ظاہر کيتیاں ۔ اس طویل سفر دے دوران ہر جگہ لوکاں دی ہدایت کرنے دی فرصت توں پورا پورا فائدہ اٹھایا۔ مرو وچ وی جو اصل منزل تے دارالخلافہ سی جدوں کدی فرصت ملدی سرکاری محاصرے نوں توڑ کر لوکاں دے جم غفیر وچ پہنچ جاتےسن ۔
۶۔
سودھونہ صرف مکتب تشیع دے پیروکاراں نوں اما م علی رضاؑکی طرف توں خاموشی دا اشارہ نہ ملیا بلکہ واقعات گواہ نيں کہ امامؑکا ایہ نواں منصب لوکاں دی ہمت اورجوش دا باعث بنا تے انقلابی لوک جو اپنی زندگی دا بیشتر حصّہ دشوار گزار پہاڑیاں تے دور دراز دیہاتاں وچ سختی تے مشکل وچ گزارنے اُتے مجبور سن، ہن امام علی رضاؑکی حمایت دی وجہ توں سرکاری منتظمین دی نظراں وچ وی مختلف شہراں وچ عزت تے آبرو دی نظر توں دیکھے جانے لگےتھے۔مخالف اورتند وتیز بولی شاعر ’’دعبل خزاعی‘‘جس نے کدی وی کِسے خلیفہ، وزیر یا امیر نوں پسند نئيں کیاتے کدی وی انہاں دے درباراں وچ حاضر نئيں ہواتے خلافت دے طرفداراں وچوں نوں ئی وی انہاں دی تیز بولی توں محفوظ نئيں رہندا تھااوراسی وجہ توں حکومت ہمیشہ انہاں دے پِچھے لگی رہندی سی تے کئی سالاں توں خانہ بدوشی دی زندگی بسر کر رہیا سی، ہن اوہ اپنے محبوب امامؑ دی خدمت وچ حاضر ہوسکتاسی۔ اس نے اپنے سب توں مشہور دلنشین قصیدے نوں جسےاموی تے عباسی خلافتاں دے خلاف علوی تحریک کامنشور قرار دتا جاندا اے، آپؑ دی خدمتِ اقدس وچ پڑھیا تے بہت ہی مختصر مدّت وچ اس دے اشعار پوری اسلامی دنیا وچ پھیل گئے ایتھے تک کہ جدوں اوہ امامؑ دی خدمت وچ حاضری دے کے واپس آرہاتھاتو اس نے اپنے انہاں اشعار نوں کچھ ڈانوں واں دے سردار دی بولی توں سنیا۔
مامون دی شکست تے امام علی رضاؑ دی شہادت
سودھواب اک بار فیر اس اُتے اسرار کشمکش دی پوری کیفیت دا اجمالی جائزہ لیندے نيں کہ جسنوں مامون نے اپنے ذہن توں اختراع کيتا سی تے اپنے انہاں مقاصد نوں حاصل کرنے دے لئی ،جنہاں دی طرف اشارہ کیاگیا امام علی ابن موسیٰ الرضاؑنوں اس میدان وچ اتر نے اُتے مجبور کر دیاسی، ولی عہدی دے اعلان دے اک سال بعدکی صورتحال ایہ سی:
مامون نے امام علی رضاؑکے لیےبہت زیادہ اختیارات تے عزت و احترام دے مواقع فراہم کیتے، لیکن سب جاندے سن کہ ایہ عالی مقام ولی عہد کِسے وی سرکاری کم وچ دخالت نئيں کرتےاوردلی طور اُتے حکومت دے ہر کم توں متنفر تے بیزار نيں۔تمام لوکاں اُتے ایہ گل ظاہر سی کہ انھاں نے ولی عہدی دی تجویز نوں ايسے شرط اُتے قبول کيتا سی کہ نوں ئی وی سرکاری کم انجام نئيں دین گے۔
مامون نہ صرف ولی عہدی کےحوالے توں بلکہ اپنی نجی گفتگو تے دوسرے احکامات وچ وی آپؑ دی فضیلت، پرہیز گاری، بلند حسب و نسب تے علمی مرتبے دی تعریف کردا سی جس کانتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں لوکاں دی نظراں وچ جنہاں وچوں بعض نے صرف امام علی رضاں دا ناں سنیا سی تے بعض لوک آپؑ نوں جاندے وی نئيں سن تے شاید اوہ گروہ جو ہمیشہ اپنے دلاں وچ انہاں دے خلاف دشمنی رکھدا سی، ہن امام عالی مقام ؑ اک ایسی قابلِ تعظیم وتکریم شخصیت تے خلافت دے لئی شائستہ تے لائق فرد دی حیثیت رکھدے سن جو خلیفہ وقت دے مقابلے وچ سن وسال، علم وتقویٰ تے پیغمبراکرمﷺ نال نسبت رکھنے دی وجہ توں بہتر تے بر تر سن ۔ مامون آپؑ دی موجودگی وچ نہ صرف ایہ کہ اپنے شیعہ مخالفین نوں اپنے متعلق بد گمان ہونے توں نہ بچا سکيتا بلکہ انہاں دی تیز زباناں نوں اعتراض توں روکنے وچ وی کامیاب نہ ہوسکيتا۔ جدوں کہ دوسری طرف امام علی رضاؑکی موجود گی انہاں شیعاں دے لئی باعثِ امان، اطمینان قلب تے قوت خاطر ثابت ہوئی۔ مدینہ، مکہ تے اسلامی دنیا دے خاص علاقےآں وچ نہ صرف امام علی رضاؑکا ناں دنیاوی تعلق تے جاہ ومقام دی آرزو دے الزام توں پاک ثابت ہويا ،بلکہ آپؑ دی ظاہری شان وشوکت نے آپؑ دی معنوی عزت نوں مزیدبڑھادتا۔ تعریف کرنے والےآں دیاں بولیاں سالہا سال بعد ہمیشہ دے لئی آپؑ دے مظلوم تے معصوم آباء واجدادؑکی فضیلتاں بیان کرنے دی خاطر کھل گئياں۔
مختصر ایہ کہ مامون اس وڈے جُوئے وچ نہ صرف ایہ کہ کچھ حاصل نہ کر سکيتا بلکہ اس نے اپنا بہت کچھ کھودتا سی اورڈر سی کہ باقیماندہ چیزاں نوں وی کھودے گا۔ ایہی اوہ گھڑی سی جدوں مامون نوں اپنی اس شکست تے نقصان دا احساس ہويا تاں نوں شش کرنے لگیا کہ اپنی اس وڈی غلطی دا ازالہ کرے تے ہن اس دے علاوہ اسنوں نوں ئی چارہ نظر نہ آیا کہ اِنّی زحمتاں تے سرمایہ گذاری دے باوجود نظامِ خلافت دے سخت تے کٹر دشمن یعنی اہل بیتؑ توں مقابلے دے لئی ايسے طریقۂ کار نوں استعمال کرے جس توں اس دے ظالم تے بدکردار آباء واجداد کم لیا کردے سن، یعنی مخالف دا قتل۔
ظاہراً اِنّے شاندار موقعیت دے بعد امام رضاؑکا قتل نوں ئی آسان کم نئيں سی۔ مختلف روایتاں توں پتہ چلتاہے کہ امام عالی مقام ؑنوں شہید کرنے دے قطعی فیصلےسے پہلے اس نے دوسرے ذرائع وی اختیار کیتے سن تاکہ اپنے اس آخری مقصد نوں آسانی توں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوسکے۔ انہاں وچوں بے سروپا گلاں اورافواہاں دا پھیلیانا، امامؑ دے بارے وچ غلط بیانی توں کم لیناوغیرہ سر لسٹ نيں۔ جس دے نتیجے وچ اچانک ’’مرو‘‘ وچ ایہ افواہ پھیلادتی گئی کہ امام علی رضاؑتمام لوکاں نوں اپنا غلام سمجھدے نيں۔ ظاہر اے کہ ایہ کم سوائے مامون دے ماتحت عملے دے تے نوں ئی نئيں کرسکتاسی۔
جب ابا صلت نے امام ؑ نوں ایہ خبر پہنچائی تاں آپؑ نے فرمایا:’’ اے آسماناں تے زمین نوں پیدا کرنے والے !توگواہ اے کہ ہر گز نہ ميں نے تے نہ ہی میرے آباء واجدادؑوچوں کِسے نے ایسی گل کہی تے ایہ وی ظلم و ستم دے اُنہاں سلسلوںوچوں اک اے جو انہاں لوکاں دی طرف توں اسيں اُتے ڈھایاجاندا اے ۔‘‘ مناظرےآں دے جلساں دا انعقاد وی ايسے سلسلے دی اک کڑی سی ہر اس شخص دے نال تواتر دے نال مناظرے منعقد کیتے جاندے جس دے بارے وچ امامؑپر فتح حاصل ہونے دی ذرحالے امید ہُندی سی ۔جداں امامؑ نے مختلف مذاہب تے ادیان دے لوکاں نوں مناظرےآں دی عام بحثاں وچ شکست دے دتی تے آپؑ دی علمی تے قطعی حجت دی شہرت ہر جگہ پھیل گئی تاں مامون نے ایہ سوچیا کہ ہر متکلم تے مخالف نوں امام علی رضاؑسے مناظرے دے لئی دعوت دتی جائے، ممکن اے انہاں وچوں نوں ئی آپؑ نوں شکست دے سکے۔ البتہ جداں کہ اسيں جاندے نيں ایہ مناظرے جِنّے زیادہ منعقد ہُندے سن آپؑ دی علمی حیثیت اِنّی زیادہ ظاہر ہُندی جاندی سی تے مامون اپنی چال دے بر خلاف نتیجہ برآمد ہونے اُتے ہور ناامید ہُندا جاتاسی۔
روایتاں توں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ مامون نے امام علی ابن موسیٰ رضاؑکے قتل دی سازش نوں اک یادومرتبہ اپنے نوکراں تے ارکانِ حکومت دے ذریعے تکمیل تک پہنچانے دی نوں شش کيتی تے اک مرتبہ آپؑ نوں سرخس دے قید خانے وچ وی ڈالیا،لیکن انہاں طریقےآں توں وی مامون دے ماتحتاں دے دلاں وچ اما مؑ دی معنوی فضیلت تے عقیدت وچ اضافےکے سوا کچھ فائدہ نہ پہنچیا تے مامون پہلے توں وی زیادہ مجبور تے آپؑ توں بدگمان نظر آنے لگیا ۔آخر کار اُس دے علاوہ نوں ئی تے چارہ ٔ کارنہ دیکھیا کہ اپنے ہتھوں توں تے کِسے دی مدد دے بغیر امامؑ نوں زہر دےدےتے اس نے ایسا ہی کيتا، تے سن۲۰۳ہجری قمری صفر دے مہینے وچ ؛ یعنی آپؑ نوں مدینہ توں خراسان بلائے جانے دے تقریبا دوسال تے ولی عہدی دا حکم صادر کرنے دے اک سال کچھ مہینے بعد اپنے ہتھوں نوں امام علی رضاؑ دے قتل تے کدی فراموش نہ ہونے والے سیاہ کارنامہ توں آلودہ کرلیا۔
ایہ مختصر جائزہ ائمہ اہل بیتؑ دی ڈھائی سوسالہ سیاسی زندگی دے اک اہم ترین باب توں متعلق اے جس دے بارے وچ امید کيتی جاندی اے کہ محققاں مفکرین تے مورخین، اسلام دی تریخ دے قرون اُولیٰ دے انہاں واقعات نوں زیادہ توں زیادہ واضح کرنے دے لئی ہمت توں کم لاں گے تے اس موضوع دے تفسیری، تشریحی تے تحقیقی پہلوآں اُتے زیادہ توجہ دین گے۔