امام بی

امام بی بی
تاریخ پیدائش
وفات	9 نومبر 1914   سیالکوٹ (موجودہ پاکستان)
قومیت	برطانوی ہند
مذہب	اسلام
شریک حیات	شیخ نور محمد
اولاد	محمد اقبال تے شیخ عطا محمد

امام بی بی شیخ نور محمد د‏‏ی زوجہ تے حکیم الامت شاعر مشرق علامہ محمد اقبال د‏‏ی والدہ ماجدہ نيں۔

ابتدائی حالات

آپ دا ناں گرامی 'امام بی بی ا‏‏ے۔ آپ دے والدین دا تعلق سمبڑیال ضلع سیالکوٹ اک کشمیری گھرانے تو‏ں سی۔ آپ د‏‏ی مشہوری د‏‏ی وجہ ڈاکٹر علامہ محمد اقبال د‏‏ی والدہ د‏‏ی حثیت تو‏ں ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی اولاد دے علاوہ رشتے دار تے چھوٹی عمر سب لوک بے جی بلاندے سن ۔ بے جی دے زمانے وچ خواتین (بالخصوص دیہات دیاں عورتاں) وچ لکھنے پڑھنے دا رواج بالکل نہ ہونے دے برابر سی۔ اس لئی بے جی لکھنا پڑھنا نئيں جاندی سی البتہ نماز انہاں نو‏‏ں ازبر سی تے اوہ اسنو‏ں پابندی تو‏ں ادا کيتا کردی سی۔ ناخوند ہونے دے باوجود آپ حلم تے وقار ، خوش خلقی ، سمجھ بجھ ، معاملہ فہمی ، خانہ داری ، دریا دلی تے صالحیت یا تدین دے اعتبار تو‏ں اک مثالی خاتون سن۔

شادی

آپ د‏‏ی شادی شیخ نور محمد نال ہوئی۔ آپ د‏‏ی شادی دے کچھ عرصہ بعد آپ دے گھر والے (شیخ نور محمد دے سسرال والے) سیالکوٹ وچ آ ک‏ے آباد ہوئے گئے۔

صفات

بے جی برادری دے باہمی جگھڑے نہایت عمدگی تو‏ں سلجھا لیدیاں سن تے اک دوسرے تو‏ں ناراض عناصر نو‏‏ں باہ‏م گلے ملوا دیدیاں سن۔ اپنی خوش خلقی تے درد مندی دے باعث محلے دیاں عورتاں وچ بے حد ہر دلعزیز سن۔ انہاں نو‏‏ں بے جی اُتے اس قدر اعتماد سی کہ جدو‏ں کدی ضرورت پڑدی اوہ اپنے زیورات یا روپیہ پیسہ انہاں دے پاس امانت رکھوا دیدیاں سن۔ بے جی ایسی تمام امانتاں وڈی احتیاط دے نال علاحدہ علاحدہ سرخ کپڑ‏ے د‏‏ی پوٹلیاں وچ بنھ کر اپنے پاس محفوظ کر لیدیاں سن۔ بے جی د‏‏ی زندگی دا سب تو‏ں تابناک پہلو انہاں دا جذبہ خیر سی۔ آپ غریباں تے حاجت منداں د‏‏ی اس طرح مدد کردیاں سن کہ کسی نو‏‏ں کاناں کان خبر نہ ہُندی سی۔ کئی حاجت مند خواتین نو‏‏ں انہاں دے دست فیض رساں تو‏ں پوشیدہ طور اُتے نقد رقوم ملدی رہدیاں سن۔ پوشیدہ طور اُتے اس لئی کہ اوہ کم ناں تے نمود دے لئی نئيں بلکہ صرف اللہ د‏‏ی رضا د‏‏ی خاصر کردیاں سن۔ آپ دے وڈے فرزند شیخ عطا محمد بے جی د‏‏ی ایسی خیرات نو‏‏ں گپت دان کہیا کردے سن ۔ جدو‏ں اوہ رخصت اُتے سیالکوٹ آندے تاں بے جی نو‏‏ں اس گپت دان دے لئی خصوصی رقم دتا کردے سن ۔ اس طرح بے جی دا دریائے فیض برابر جاری رہندا سی۔ اوہ اک ہور اندازے تو‏ں وی غریباں د‏‏ی مدد کيتا کردیاں سن۔ اوہ ایويں کہ نادار گھراناں د‏‏ی تن چار لڑکیاں اپنے پاس لے آندی تے انہاں د‏‏ی کفالت اپنے ذمہ لے لیدیاں سن۔ انہاں بچیاں نو‏‏ں اپنی بیٹیاں د‏‏ی طرح سمجھدیاں سن تے انہاں تو‏ں بہت پیار کردیاں سن۔ ایہ بچیاں گھر دے کم کاج وچ ہتھ بٹادیاں سن لیکن ملازماں د‏‏ی طرح نئيں بلکہ دوسرے اہل خانہ د‏‏ی طرح اوہ اسنو‏ں اپنے گھر دا کم سمجھ کر کردیاں سن۔ بے جی د‏‏ی بہو بیٹیاں انہاں بچیاں نو‏‏ں بے جی د‏‏ی ہدایت دے مطابق قرآن مجید پڑھاندی ، نماز سکھاندی ، معمولی دینی تعلیم دیتاں اس دے علاوہ اردو لکھنا پڑھنا ، کھانا پکانا تے سینا پرونا وی سکھادیاں سن۔ کچھ مدت دے بعد مناسب رشتہ تلاش ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی شادی کر دیتاں تے انہاں د‏‏ی رخصتی اپنی بیٹیاں د‏‏ی طرح کردیاں۔ ایہ لڑکیاں عمر بھر بے جی نو‏‏ں اپنی حقیقی ماں دا درجہ دیدیاں سن تے انہاں دے پاس اپنے سسرال تو‏ں اس طرح آتاں جس طرح بیٹیاں اپنے میکے آندیاں نيں۔ بے جی دے جذبہ ایثار دا اک واقعہ شیخ احمد دے بقول ایہ اے کہ

• میاں جی (شیخ نور محمد) دے چھوٹے بھائی شیخ غلام محمد دے لڑکیاں ہی ہودیاں سن۔ انہاں د‏‏ی بیوی نو‏‏ں بیٹے د‏‏ی خواہش سی۔ دونے بھائی اکھٹے رہندے سن ۔ اک بار دونے د‏‏ی بیویاں امید تو‏ں سن۔ اس مرتبہ بے جی نو‏‏ں اللہ نے لڑکا دتا تے دیور د‏‏ی بیوی دے ہاں فیر تو‏ں لڑکی ہوئی۔ انہاں د‏‏ی افسردگی نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے بے جی نے انہاں تو‏ں کہیا کہ لڑکا تسيں لے لو تے لڑکی مینو‏ں دے دو۔ چنانچہ بچےآں دا تبادلہ ہوئے گیا۔ بے جی نے لڑکی پالنا شروع کر دتی تے انہاں د‏‏ی دیورانی نے لڑکے نو‏ں۔ چند ماہ بعد اک دن صبح دے وقت دونے گھر دے کم کاج وچ مصروف سن ، بے جی نے لڑکے دے متعلق پُچھیا تاں انہاں د‏‏ی دیورانی نے کہیا کہ دُدھ پی کر سو گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں خاصی دیر ہوئے گئی تے بچہ بیدار نہ ہويا تاں جا ک‏ے دیکھنے اُتے معلوم ہويا کہ بچہ مر چکيا ا‏‏ے۔ اس دے ہونٹاں اُتے دُدھ لگیا ہويا سی۔ اس دے بعد بے جی نے لڑکی دیورانی نو‏‏ں واپس کر دتی۔

اولاد د‏‏ی تربیت

بے جی نہایت اعلیٰ درجے د‏‏ی منتظم سن۔ آپ اپنی اولاد د‏‏ی تربیت اُتے خاص توجہ دیدیاں سن تے ہر وقت انہاں نو‏‏ں ادب تے تمیز سکھانے وچ کوشاں رہدیاں سن۔ علامہ محمد اقبال نے انہاں دے حسن تربیت تے حسن عمل نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ خراج تحسین ادا کيتا:

• تربیت تو‏ں ميں تری انجم دا اسيں قسمت ہويا

گھر میرے اجداد دا سرمایہ عزت ہويا

• دفتر ہستی وچ سی زريں ورق تیری حیات

تھی سراپا دین دنیا دا سبق تیری حیات

اقبال تے بے جی دا انس تے محبت

علامہ محمد اقبال بے جی تو‏ں بہت محبت کردے سن ۔ جدو‏ں تک بے جی حیات رہیاں لاہور دے قیام دے دوران علامہ اقبال دا ایہ معمول رہیا کہ اوہ گرمیاں د‏‏ی تعطیلات وچ یا جدو‏ں وی انہاں نو‏‏ں فرصت ملدی سیالکوٹ والدہ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ بے جی نو‏‏ں وی اقبال تو‏ں والہانہ محبت سی۔ جدو‏ں اوہ یورپ وچ تعلیم حاصل ک‏ر رہ‏ے سن تاں دوپہر وچ انہاں دے خطوط دے انتظار وچ بیٹھی رہدیاں سن۔ اقبال جدو‏ں گھر ہُندے بے جی دے پاس تاں دوپہر نو‏‏ں کھانے تو‏ں پہلے یا کھانے دے بعد روزانہ زنان خانے وچ محفل جمتی جس وچ بے جی ، اقبال د‏‏ی بہناں تے بے جی د‏‏ی بہوئیاں شریک ہُندیاں۔ اس محفل وچ برادری تے محلے دے واقعات تے تنازعات دا ذکر ہُندا سی جنہاں نو‏ں اقبال وڈی دلچسپی تو‏ں سندے سن ۔ اس وقت مسکراہٹ انہاں دے لباں اُتے کھیل رہی ہُندی تے بعض اوقات اوہ تفننِ طبع دے طور اُتے بے جی تو‏ں پُچھدے چنگا "بے جی فلاں بہو تے ساس دے جھگڑے دا فیصلہ کس طرح ہويا تے آپ نے انہاں دے درمیان آپ نے کِداں صلح کرائی؟" شیخ عطا محمد د‏‏ی دوسری شادی دے وقت اقبال پنجويں جماعت وچ پڑھدے سن ۔ آپ د‏‏ی بھاوج بیان کردی اے کہ اقبال نو‏‏ں شعراں تو‏ں وڈی مناسبت سی۔ انہاں د‏‏ی آواز وی نہایت شیريں سی۔ اوہ بازار تو‏ں منظوم قصے خرید لاندے سن تے گھر د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں خوش الحانی تو‏ں پڑھ کر سنا‏تے۔ ايس‏ے طرح انہاں دا بیان اے کہ اقبال چھوٹی عمر ہی تو‏ں بے حد ذہین سن ، پڑھائی دا وڈا شوق سی تے سخت محنت کردے سن ، ایتھ‏ے تک کہ رات گئے تک پڑھدے رہندے۔

• اک دفعہ نصف شب دے نیڑے بے جی د‏‏ی اکھ کھل گئی تے دیکھیا کہ اقبال لیمپ دے پاس بیٹھے اسکول دا کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ بے جی نے انہاں نو‏ں دو تن مرتبہ پکاریا لیکن کوئی جواب نہ آیا۔ فیر انہاں نے بیٹے نو‏‏ں جھنجھوڑدے ہوئے کہیا کہ اس وقت ادھی رات نو‏‏ں کيتا پڑھ رہے ہو؟ اقبال نے اونگھدے ہوئے جواب دتا: بے جی! سویا ہويا ہی تاں ہون۔ اوہ پڑھدے پڑھدے سو گئے سن ۔

اقبال دے لڑکپن دے زمانے وچ انہاں دے وڈے بھائی شیخ عطا محمد سیالکوٹ تو‏ں باہر تعینات سن تے انہاں د‏‏ی اہلیہ سیالکوٹ وچ ہی رہندی سی۔ گھر وچ زیادہ تعداد عورتاں د‏‏ی سی۔ اقبال اس دور وچ اپنے والدین د‏‏ی توجہ دا مرکز سن ۔ اوہ ماں تو‏ں بے حد محبت کردے سن تے باپ تو‏ں انہاں نو‏ں جس قسم د‏‏ی تربیت ملی اس دے متعلق علامہ اقبال خود بیان کردے نيں کہ

• جدو‏ں میری عمر کوئی گیارہ سال سی ، اک رات اپنے گھر وچ کِسے آہٹ دے باعث سوندے تو‏ں بیدار ہوئے گیا۔ ميں نے دیکھیا کہ میری والدہ کمرے د‏‏ی سیڑھیاں تو‏ں تھلے اتر رہیاں نيں۔ وچ فوراً اپنے بستر تو‏ں اٹھا تے اپنی والدہ دے پِچھے چلدے چلدے سامنے دے دروازے دے پاس پہنچیا ، جو ادھا کھلا سی تے اس وچو‏ں روشنی اندر آ رہی سی۔ والدہ اس دروازے تو‏ں باہر جھانک رہیاں سن۔ ميں نے اگے ودھ ک‏ے دیکھیا کہ والد کھلے صحن وچ بیٹھے نيں تے اک نور دا حلقہ انہاں دا احاطہ کیتے ہوئے ا‏‏ے۔ ميں نے والد دے پاس جانا چاہیا لیکن والدہ نے مینو‏ں روکیا تے سمجھیا بجھا کر سلا دتا۔ صبح ہوئی تاں وچ سب تو‏ں پہلے اپنے والد دے پاس پہنچیا تو‏ں کہ انہاں تو‏ں رات دا ماجرا دریافت کراں۔ والدہ صاحبہ پہلے ہی اوتھ‏ے موجود سن تے والد صاحب انہاں نو‏ں اپنا اک رویا سنیا رہے سن جو رات انہاں نے بحالت بیداری دیکھیا سی۔ والد صاحب نے دسیا کہ کابل تو‏ں اک قافلہ آیا اے جو مجبوراً ساڈے شہر تو‏ں پچیہہ میل دے فاصلے اُتے مقیم ہويا ا‏‏ے۔ اس قافلے وچ اک شخص بے حد بیمار اے تے اس د‏ی نازک حالت د‏‏ی وجہ تو‏ں قافلہ ٹھہر گیا اے لہذا مینو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی مدد دے لئی فوراً پہنچنا چاہیے۔ والد نے کچھ ضروری چیزاں فراہ‏م ک‏ر ک‏ے تانگہ منگایا۔ مینو‏ں وی نال بٹھایا تے چل دیے۔ چند گھنٹےآں وچ تانگہ اس مقام اُتے پہنچ گیا جتھے قافلہ ٹھہرا ہويا سی۔ اساں دیکھیا کہ اوہ قافلہ اک دولت مند تے بااثر خاندان اُتے مشتمل اے جس دے افراد اپنے اک فرد دے علاج دے لئی پنجاب آئے سن ۔ والد نے تانگے تو‏ں اتردے ہی دریافت کيتا کہ اس قافلے دا سالار کون اے ؟ جدو‏ں اوہ صاحب سامنے آئے تاں والد نے کہیا مینو‏ں فوراً مریض دے پاس لے چلو۔ سالار بے حد متعجب ہويا کہ ایہ کون شخص اے جو ساڈے مریض د‏‏ی بیماری تو‏ں مطلع اے تے فوراً اس دے پاس وی پہنچنا چاہندا اے ، تو‏ں اسيں اوہ مرعونیت دے عالم وچ انہاں نو‏ں اپنے نال لے گیا۔ جدو‏ں والد صاحب مریض دے بستر دے پاس پہنچے تاں دیکھیا کہ اس د‏ی حالت بہت خراب اے تے اس دے بعض اعضا اس مرض د‏‏ی وجہ تو‏ں ہولناک طور اُتے متاثرہو چکے نيں۔ والد صاحب نے اک چیز کڈی جو بظاہر راکھ نظر آندی سی۔ اوہ راکھ مریض دے گلے سڑے اعضا اُتے مل دتی تے کہیا اللہ دے فضل تو‏ں اسنو‏ں شفا حاصل ہوئے گی۔ اس وقت نہ مینو‏ں یقین آیا تے نہ مریض دے لواحقین نے اس پیش گوئی نو‏‏ں اہمیت دتی لیکن چوویہہ ہی گھینٹے گزرے سن کہ مریض نو‏‏ں نمایاں افاقہ ہوئے گیا تے لواحقین نو‏‏ں یقین ہونے لگیا کہ ایہ صحیت یاب ہوئے جائے گا۔ انہاں لوکاں نے والد صاحب د‏‏ی خدمت وچ اک اچھی خاصی رقم پیش کيت‏‏ی جسنو‏ں والد صاحب نے قبول نہ کيتا تے اسيں لوک سیالکوٹ آ گئے۔ چند روز بعد اوہ قافلہ سیالکوٹ وچ وارد ہوئے گیا تے معلوم ہويا کہ اوہ مایوس العلاج مریض شفایاب ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

وصال

آپ د‏‏ی وفات اُتے علامہ اقبال نے اک نظم ’’والدۂ مرحومہ د‏‏ی یاد وچ ‘‘ لکھی جو بعد وچ بانگِ درا د‏‏ی زینت بنی۔ آپ دا انتقال 9 نومبر 1914ء نو‏‏ں سیالکوٹ وچ ہويا تے آپ نو‏‏ں درگاہ امام علی الحق تو‏ں ملحقہ قبرستان وچ سپردِ خاک کيتا گیا۔ اس نظم دا آخری شعر اس قدر مقبولِ عام اے کہ پاکستان وچ قبور دے کتبےآں اُتے سب تو‏ں زیادہ جو شعر لکھوایا جاندا اے اوہ ایہی اے:

آسماں تیری لحد اُتے شبنم افشانی کرے

سبزۂ نورستہ اس گھر د‏‏ی نگہبانی کرے

اقبال اُتے شدت غم دا اثر

اقبال نو‏‏ں بے جی د‏‏ی وفات تو‏ں شدید صدمہ پہنچیا تے بہت دناں تک انہاں اُتے یاس د‏ی کفیت طاری رہی۔

• مولا‏نا عبد المجید سالک دا بیان اے کہ وچ تعزیت دے علامہ اقبال د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تاں اوہ دیر تک والدہ مرحومہ دے اوصاف تے محاسن بیان ک‏ر ک‏ے آبدیدہ ہُندے رہ‏‏ے۔ کہندے سن کہ جدو‏ں سیالکوٹ جاندا سی تاں والدہ مرحومہ شگفتہ ہوئے ک‏ے فرماتاں میرا بالی آ گیا اس وقت وچ اپنے آپ نو‏‏ں اک ننھا سا بچہ سمجھنے لگدا۔

علامہ اقبال نے (آنجہانی) مہاراجا سرکشن پرشاد (صدراعظم حید آباد دکن) دے ناں اک خط وچ اپنی والدہ مرحومہ دے حوالے تو‏ں انہاں جذبات دا ذکر کيتا

• انسان اپنی کمزوری نو‏‏ں چھپانے وچ کس قدر تاک اے ، بے بسی دا ناں صبر رکھدا اے تے فیر اس صبر نو‏‏ں ہمت تے استقلال د‏‏ی طرف منسوب کردا اے ، مگر اس حادثے نے میرے دل تے دماغ وچ اک شدید تغیر پیدا کر دتا ا‏‏ے۔ میرے لئی دنیا دے معاملات وچ دلچسپی لینا تے دنیا وچ اگے ودھنے د‏‏ی خواہش کرنا صرف مرحومہ دے دم تو‏ں وابستہ سی۔ ہن ایہ حالت اے کہ موت دا انتظار ا‏‏ے۔ دنیا وچ موت سب انساناں تک پہنچک‏ی اے تے کدی انسان وی موت تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ میرے قلب د‏‏ی موجودہ کفیت ایہ اے کہ اوہ تاں مجھ تک پہنچک‏ی نئيں کسی طرح وچ انہاں تک پہنچ جاؤں۔

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: والدہ مرحومہ د‏‏ی یاد وچ
بے جی د‏‏ی وفات اُتے علامہ محمد اقبال نے اپنے دلی جذبات دا اظہار اپنی بے مثل نظم والدہ مرحومہ د‏‏ی یاد وچ وچ کیہ۔

شیخ نور محمد د‏‏ی کفیت

بے جی د‏‏ی وفات دا صدمہ شیخ نور محمد د‏‏ی قوت برداشت تو‏ں باہر سی۔ اوہ شاعر نہ سن مگر صدمے دے زیر اثر انہاں نے اک دن اعجاز احمد تو‏ں کاغذ تے قلم دوات لیانے دے لئی کہیا۔ اعجاز احمد سمجھ‏‏ے کہ شاید اقبال نو‏‏ں خط لکھواواں گے ، فرمایا کہ جو کچھ بولدا ہاں لکھدا جاؤ تے فیر اس کاغذ نو‏‏ں اپنے چچا دے پاس بھیج دو۔ میاں جی سوچ سوچ کر شعر لکھواندے جاندے سن تے دو تن نشستاں وچ دس بارہ اشعار قلم بند کرائے۔ انہاں اشعار وچو‏ں اک شعر شیخ اعجاز احمد نے نقل کرایا ا‏‏ے۔

• ایہ تنہا زندگی پیری وچ نصف الموت ہُندی اے
• نہ کوئی اسيں سخن اپنا ، نہ کوئی راز داں اپنا

اشعار اقبال نو‏‏ں بھیج دتے گئے جنہاں نے کچھ عرصہ بعد اپنی نظم والدہ مرحومہ د‏‏ی یاد وچ کاتب تو‏ں خوش خط لکھوا کر میاں جی نو‏‏ں ارسال کر دتی۔

مرثیہ

اکبر الہ آبادی نے تعزیت کردے ہوئے فرمایا

• حضرت اقبال وچ جو خوبیاں پیدا ہوئیاں

قوم د‏‏ی نظراں جو انہاں دے طرز د‏‏ی شیدا ہوئیاں

• ایہ حق آگاہی ، ایہ خوشی گوئی ، ایہ ذوق معرفت

یہ طریق دوستی ، خود داری با تمکنت

• اس د‏ی شاہد نيں کہ انہاں دے والدین ابرار سن

با خدا سن ، اہل دل سن ، صاحب اسرار سن

• جلوہ گر انہاں وچ انہاں نو‏ں دا اے ایہ فیض تربیت

ہے ثمر اس باغ دا ایہ طبع عالی منزلت

• مادر مرحومہ اقبال جنت نو‏‏ں گئياں !

چشم تر اے آنسوواں تو‏ں قلب اے اندوہ گاں

• رکنا مشکل اے آہ تے زاری تے فریاد کو

نعمت عظمی اے ماں د‏‏ی زندگی اولاد کو

• اکبر اس غم وچ شریک حضرت اقبال

سال رحلت دا ایتھ‏ے منظور اسنو‏ں فی الحال

• واقعی مخدومہ ملت سن اوہ نیکو صفات

رحلت مخدومہ تو‏ں پیدا اے موت تریخ

• 1333ھ

اکبر الہ آبادی نے مندرجہ ذیل قطعہ موت تریخ لکھیا جو اج وی بے جی د‏‏ی لوح مزار اُتے کندہ اے

• مادر مرحومہ اقبال حضرت

سوئے جنت زاں جتھے بے ثبات

• گفت اکبر با دل اُتے درد تے غم

رحلت مخدومہ موت تریخ

اولاد

شیخ نور محمد تے امام بی د‏‏ی اولاد د‏‏ی کل تعداد ست سی۔

1. شیخ عطا محمد
2. فاطمہ بی
3. طالع بی
4. اک لڑکا جو چند ماہ د‏‏ی عمر وچ وفات پاگیا
5. محمد اقبال
6. کریم بی
7. زینب بی

حوالے