اقبال دا تصور عقل و عشق
سانچہ:ضم چونکہ عشق عربی بولی دا لفظ اے محبت دا بلند تر درجہ عشق کہلاندا اے تے ایہی محبت کسی درجے اُتے جا کے جناں کہلاندی اے ۔اس اُتے اقبال توں بہتر کون بیان کر سکدا اے عشق دا محرک مجازی یا حقیقی ہوئے سکدا اے۔ ایہ عشق نا ممکن نوں ممکن بنا ڈالدا اے۔ کدرے فرہاد توں نہر کھد واندا اے تاں کدرے سوہنی نوں کچے گھڑے اُتے تیرنے اُتے مجبور کر دیندا اے۔ عشق ہی دی بدولت کوئی صدیق اکبر کہلاندا اے تاں کوئی سیدنا بلال بندا اے۔ غرض ہر عشق دے مدارج مختلف نيں۔ کوئی عشق مجازی وچ ہی گھر کر رہ جاندا اے۔ تاں کوئی عشق ِ مجازی توں حقیقی تک رسائی حاصل کرکے حقیقی اعزازو شرف حاصل کردا اے۔
اقبال دے ایتھے عشق تے انہاں دے مترادفات و لوازمات یعنی وجدان، خود آگہی، باطنی شعور، جذب، جنون، دل، محبت، شوق، آرزو مندی، درد، سوز، جستجو، مستی تے سرمستی دا ذکر جس تکرار، تواتر، انہماک توں ملدا اے۔ اُس توں ثابت ہُندا اے کہ اقبال دے تصورات وچ عشق نوں مرکزی حیثیت حاصل اے۔ اقبال دے نزدیک عشق اک عطیہ الہٰی تے نعمت ازلی اے۔ انساناں وچ پیغمبراں دا مرتبہ دوسرےآں توں اس لئی بلند تر اے کہ انہاں دا سینہ محبت دی روشنی توں یکسر معمور تے انہاں دا دل بادہ عشق توں یکسر سرشار اے۔ محبت جسنوں بعض نے فطرت ِ انسانی دے لطیف ترین حسی پہلو دا ناں دتا اے۔ تے بعض نے روح ِ انسانی اُتے الہام و وجدان دی بارش یا نورِ معرفت توں تعبیر کيتا اے۔ اس دے متعلق اقبال کيتا کہندے نيں اقبال ہی دی بولی توں سندے چلئی، ایہ انہاں دی نظم ”محبت “ توں ماخوذ اے۔
تڑپ بجلی سے پائی، حور سے پاکیزگی پائی
حرارت لی نفس ہائے مسیح ِ ابن مریم سے
ذرا سی پھر ربو بیت سے شانِ بے نیازی لی
ملک سے عاجزی، افتادگی تقدیر ِ شبنم سے
پھر ان اجزاءکو گھولا چشمہ حیوان کے پانی میں
مرکب نے محبت نام پایا عرشِ اعظم سے
یہ اے اوہ محبت دا جذبہ عشق جو اقبال دے دائرہ فکر و فن دا مرکزی نقطہ اے۔ ایہی تخلیق دا ئنات توں لے کے ارتقائے کائنات تک رموزِ فطرت دا آشنا تے کارزارِ حیات وچ انسان دا رہنما و کار کُشا اے۔ بقول اقبال کائنات دی ساری رونق ايسے دے دم توں اے۔ ورنہ اس توں پہلے، اس دی فضا بے جان تے بے کیف سی۔
عشق از فریادِ ما ہنگامہ ہا تعمیر کرد!
ورنہ ایں بزمِ خموشاں ہیچ غوغائے نداشت
عقل تے عشق
سودھوڈاکٹر عابد حسین اپنے مضمون ”عقل و عشق۔ ۔۔ اقبال دی شاعری وچ “ وچ لکھدے نيں کہ،
” عقل تے عشق دی کشمکش اردو تے فارسی شاعری دا پرانا مضمون اے عشقیہ شاعری وچ عقل ،مصلحت اندیشی تے احتیاط دے معانی وچ آندا اے۔ تے عشق اس والہانہ محبت دے معانی وچ جو آدابِ مصلحت توں ناآشنا تے وضع احتیاط توں بیگانہ اے ظاہر اے کہ ایہ دونے چیزاں اک جگہ جمع نئيں ہوئے سکدیاں۔ “
متصوفانہ شاعری وچ عقل توں مراد منطقی استدلال اے جس دے ذریعے ظن ظاہر دا دھندلا تصور قائم ہُندا اے۔ جدوں کہ عشق توں مراد جذبِ باطن جس دی بدولت طالب ِ تعینات دے پردےآں نوں ہٹا کر حقیقت دی بلاواسطہ معرفت حاصل کرنا اے۔ اقبال نے عقل تے عشق دے تصورات صوفی شاعراں توں لے کے انہاں اُتے جدید فلسفہ وجدانیت دا رنگ چڑھایا۔ صوفی شعرا”ہمہ اوست“ دے قائل نيں انہاں دے نزدیک کائنات دا وجود ساڈے حواس ظاہری دا فریب اے۔ جدوں کہ جدید فلسفہ وجدانیت دے سب توں ممتاز فلسفی برگساں دے خیال وچ انسان دے ذہن کاکم ایہ اے کہ حسی وظیفہ نوں حرکدی وظیفہ وچ منتقل کر دے اقبال وی برگساں توں متاثر سن ۔
بقول اقبال
عقل نے ایک دن یہ دل سے کہا
بھولے بھٹکے کی رہنما ہوں میں
ہوں مفسر کتا ب ِ ہستی کی
مظہر شان کبریا ہوں میں
جواب میں دل کہتا ہے کہ،
علم تجھ سے تو معرفت مجھ سے
تو خدا جو خدا نما ہوں میں
عقل راز نوں سمجھ کر اس دا ادراک کردی اے۔ جدوں کہ عشق اسنوں اکھاں توں دیکھدا اے۔ یعنی حقیقت ہستی دا بلاِ واسطہ مشاہدہ کردا اے۔
عقل زمان و مکان دی پابند جدوں کہ عشق زمان و مکاں دی حدود توں نکل کے اُ س عالم نا محدود وچ پہنچ جاندا اے۔ جتھے حقیقت بے حجاب ہُندی اے۔ تے ایہ معرفت دا مقام اے۔ عقل دی منزل مقصود ہستی مطلق دی معرفت اوہ خدا جو اے لیکن اس دی جستجو ناتمام اے عشق خدانما اے جو راہ طلب وچ عقل دی رہبری کردا اے۔ گویا اقبال دے نزدیک عقل تے عشق وچ بنیادی تضاد اِنّا زیادہ نئيں بلکہ ابتدائی مراحل اُتے تاں عقل دی ہی زیادہ ضرورت ہُندی اے۔
فطرت کو خر د کے روبر کر
تسخیر مقامِ رنگ و بو کر؟
عقل وچ بہت ساریاں صفات موجود نيں البتہ اس وچ اوہ جوش و خروش، تڑپ، حرکت تے اوہ جرات نئيں جو عشق دا شیوہ اے۔ عقل اگرچہ آستانِ حقیقت توں دور نئيں لیکن اکیلی اس تک پہنچ نئيں سکدی۔ عقل گو آستا ں توں دور نئيں
اس کی تقدیر میں حضور نہیں
علم میں بھی سرور ہے لیکن
یہ وہ جنت ہے جس میں حور نہیں
دل بینا بھی کر خدا سے طلب
آنکھ کا نور دل کا نور نہیں
اقبال دے ہاں عشق توں مراد
سودھواقبال دے ہاں عشق توں مراد ایمان اے ایمان دا پہلا جُز حق تعالٰیٰ دی الوہیت دا اقرار اے تے اس اُتے شدت توں یقین، اس شدت نوں صوفیاءکرام نے عشق توں تعبیر کيتا اے۔ عقل سانوں زندگی دی راہ وچ پیش آنے والی مشکلات دا حل سمجھاندی اے لیکن جو شے عمل اُتے آمادہ کردی اے اوہ اے عشق۔ عشق و ایمان توں زیادہ قوی کوئی جذبہ نئيں، اس دی نگاہاں توں تقدیراں بد ل جاندیاں نيں۔
کوئی اندازہ کر سکتا ہے اس کے زورِ بازو کا
نگاہ ِ مرد مومن سے بدل جاتی ہیں تقدیریں
بقول مولانا روم،
” عقل جُزئی قبر توں اگے نئيں دیکھ سکدی ۔۔۔۔ قبر توں اگے عشق دا قدم اُٹھدا اے تے عشق اک جست وچ زمان و مکان والی کائنات توں اگے نکل جاندا اے۔
عشق کی ایک جست نے طے کر دیا قصہ تمام
اس زمین و آسماں کو بے کراں سمجھا تھا میں
اقبال دے نزدیک عقل و علم دی سب توں وڈی کوتاہی ایہ اے کہ اس دی بنیاد شک اُتے قائم اے۔ اس وجہ توں عقل و علم وچ اوہ خواص موجود نئيں جو تربیت خودی دے لئی ضروری نيں۔ اس دے مقابلے وچ عشق بے خوفی، جرات تے یقین و ایمان پیدا کردی اے۔ اس لئی اوہ خدا توں صاحبِ جناں ہونے دی آرزو کردے نيں۔
بے خطر کود پڑا آتش نمرود میں عشق
عقل ہے محو تماشائے لبِ بام ابھی
خرد کی گتھیاں سلجھا چکا میں
مرے مولا مجھے صاحب جنوں کر
خرد نے کہہ بھی دیا لا الہٰ تو کیا حاصل
دل و نگاہ مسلماں نہیں تو کچھ بھی نہیں
عقل اُتے اقبال دا اعتراض
سودھوڈاکٹر سید عبد اللہ ”عقل و خودی“ دے عنوان توں ”طیف اقبال“ وچ اس امر اُتے روشنی ڈالدے ہوئے لکھدے نيں،
” اقبال دے خیال وچ عقل اک ناتمام چیز اے یعنی عقل حقیقت دی کلیت دا ادراک نئيں کر سکدی۔ ۔۔۔ عقل جو حواس اُتے مبنی اے حقیقت تک پہنچنے دے لئی یقینی راستہ نئيں اے۔ “
گزر جا عقل سے آگے کہ یہ نور
چراغِ راہ ہے منزل نہیں ہے
عقل دے خلاف اقبال دا اعتراض اے کہ عقل وچ گرمی، جذب، سرور و جناں نئيں۔ خودی دی تقویت دے لئی جس سرگرمی جذب و سرور دی ضرورت ہُندی اے۔ عقل اس توں محروم اے۔ خودی دی تسخیر دے لئی اگے ودھنے دی جدوجہد دے لئی یقین دی ضرورت اے مگر اوہ یقین عقل دے ذریعے حاصل نئيں ہوئے سکدا۔ عقل دیاں گلاں یقینی نئيں ہُندیاں۔ عقل دی اک وڈی کمزوری ایہ وی اے کہ اوہ شک وچ گرفتار رہندی اے اس لئی خودی وچ و ہ حرکت اس توں پیدا نئيں ہُندی جو عشق یعنی یقین توں پیدا ہُندی اے۔ بحرکیف عقل ایسی چیز نئيں جس نال نفرت ہو، اقبال نے عملی تے جزوی امور وچ اس دی مخالفت نئيں کيتی انہاں نے عقل توں اختلاف اس لئی کيتا اے کہ کلی امور وچ ایہ فوراً انکار کر دیندی اے۔
اک دانش ِنورانی، اک دانش ب رہانی
ہے دانش ِ ب رہانی، حیرت کی فراوانی
عشق تے خودی
سودھواقبال دے تصورِ خودی نوں انہاں دے تصورِ عشق توں علاحدہ نئيں کيتا جا سکدا تربیت خودی دے لئی سب توں وڈا وسیلہ اقبال دے نزدیک عشق اے جس دے بغیر خودی نہ ترقی کر سکدی اے تے نہ پختہ ہوئے سکدی اے۔ صوفیاں دے نزدیک نصب العین تک پہنچنے دے لئی خودی نوں مٹانا ضروری اے۔ انہاں دے نزدیک عشق دے کمال دی علامت ایہ اے کہ مادی وجود نوں خود مٹایا جائے اقبال دے نزدیک خودی دی تربیت ضروری اے نہ کہ مٹا دینا۔ اقبا ل نے بار بار کہیا اے کہ خودی عشق توں استوار ہُندی اے۔ تے ایہ عشق نہ تاں اوہ صوفیانہ عشق اے جو خود نوں فنا کرکے کمال حاصل کردا اے تے نہ اوہ مجازی عشق جو معمولی آرزاں دے لئی تڑپنا اے۔ اقبال دے نزدیک اس دا مفہوم بہت وسیع اے۔
مرد خدا کا عمل، عشق سے صاحب فروغ
عشق ہے اصل ِ حیات، موت ہے اس پر حرام
عشق دمِ جبرئیل، عشق دل ِ مصطفی
عشق خدا کا رسول، عشق خدا کا کلام
عشق کی تقویم میں، عصرِ رواں کے سوا
اور زمانے بھی ہیں جن کا نہیں کوئی نام
ڈاکٹر سید عبد اللہ ”طیف اقبال “ وچ لکھدے نيں۔
” اقبال دے نزدیک عشق اورخودی اک ہی چیز دے دو ناں نيں۔ عشق پا لینے مسخر کرنے دی صلاحیت تے آرزو رکھدا اے تے خودی دا خاصہ وی ایہی اے کہ اوہ غیر خودی نوں مسخر کرنے یا پانے دی صلاحیت رکھدی اے۔ عشق دا خاصہ اے۔ ۔۔۔۔ کہ اس دا یقین اٹل تے محکم ہُندا اے تے خود ی وی یقین محکم دے پہیاں اُتے چلدی اے۔ عشق پریشانیاں، رنگا رنگیاں تے بد نظمی وچ ترتیب ِحیات کردا اے۔ خودی دا وی ایہ وصف اے کہ تنظیم حیات کردی اے۔ “
الغرض اقبال دے نزدیک خودی نہ صرف عشق توں استوار ہوئی اے بلکہ عشق خودی دا دوسرا ناں اے مولانا عبد السلام ندوی”اقبال ِ کامل “ وچ لکھدے نيں کہ ،
”ڈاکٹر صاحب دے نزدیک عقل و عشق دونے خودی دا جزو ترکیبی نيں۔ “
عشق نوں عقل اُتے ترجیح دینے دے اسباب
سودھواقبال اگرچہ عقل دے مقابلے وچ عشق دی برتری دے قائل نيں لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ اوہ عقل دے مخالف نيں بلکہ اوہ اک حد تک اس دی اہمیت دے قائل نيں اُتے ایہ درست اے کہ اقبال عشق نوں عقل اُتے ترجیح دیندے نيں کیونجے انہاں دے نزدیک عشق توں ہی حقائق اشیا دا مکمل علمِ بصیرت حاصل ہُندی اے۔ اس دے علاوہ انہاں دے خیال وچ زندگی دی ساری رونق عشق توں اے علم و عقل انسان نوں منزل دے نیڑے تاں پہنچیا سکدے نيں لیکن عشق دی مدد دے بغیر منزل نوں طے نئيں کر سکدے۔
عقل گو آستاں سے دور نہیں
اس کی تقدیر میں حضور نہیں
اگرچہ عام طور اُتے عقل توں رہنمائی دا کم لیا جاندا اے لیکن عشق عقل توں زیادہ صاحبِ ادراک اے
زمانہ عقل کو سمجھا ہوا ہے مشعل راہ
کسے خبر کہ جنوں بھی ہے صاحب ادراک
اقبال نوں اپنے اسيں مشرباں توں شکایت اے کہ اوہ اس جناں توں محروم نيں، جو عقل نوں کارسازی دی راہ و رسم سکھا سکے۔
ترے دشت و در میں مجھ کو وہ جنوں نظر نہ آیا
کہ سکھا سکے خرد کو راہ و رسم کارسازی
بغیر نورِ عشق دے علم و عقل دی مدد توں دین و تمدن دی جو توجیہ کيتی جائے گی۔ اوہ حقیقت اُتے کدی وی حاوی نئيں ہوئے سکدی۔ عقل تصورات دا بت کدہ بنا سکدی اے۔ لیکن زندگی دی صحیح رہبری نئيں کر سکدی۔
عقل و دل و نگاہ کا مرشد اولیں ہے عشق
عشق نہ ہو تو شرع و دیں بُت کدہ تصورات
اقبال دے نزدیک عقل دی کمزوری ایہ اے کہ اس وچ جرات رندانہ دی کمی اے۔ جدوں تک عشق اس دی پشت پناہ نہ ہوئے اگے نئيں ودھدی۔ عقل اسباب دی بھُل بھلیاں وچ گم ہوئے کے اصل حقیقت توں دور رہندی اے۔ اس توں ثابت ہويا کہ اقبال سراسر عقل دا مخالف نئيں۔ چنانچہ انسانی تریخ گواہ اے کہ اوہ تمام امور جنہاں توں قوماں دی زندگی بدل گئی کسی نہ کسی جذبہ دے تحت انجام پاندے نيں ايسے خیال نوں اقبال اس طرح ادا کردے نيں۔
بے خطر کود پڑا آتش نمرود میں عشق
عقل ہے محوِ تماشائے لب بام ابھی
زندگی دے جس چاک نوں عقل نئيں سی سکدی اسنوں عشق اپنی کرامات توں بے سوزن تے بغیر تارِ رفو سی سکدا اے۔
وہ پرانے چاک جن کو عقل سی سکتی نہیں
عشق سیتا ہے انہیں بے سوزن و تارِ رفو
عقل دی عیاری تے عشق دی سادگی تے اخلاص نوں اس طرح ظاہر کيتا اے۔
عقل عیار ہے سو بھیس بدل لیتی ہے
عشق بے چارہ نہ مُلا ہے نہ زاہد نہ حکیم
روحانی ترقی، جسنوں اقبال حیات ِ انسانی دا اصل مقصود گرداندے نيں۔ عشق دی رہبری دی محتاج اے تے اس وچ اقبال عقل و علم نوں بے دست و پا خیال کردے نيں، خود انہاں نے اس گل دا اعتراف کيتا اے۔
خرد نے مجھ کو عطا کی نظر حکیمانہ
سکھائی عشق نے مجھ کو حدیث رندانہ
کدی کدی پاسبان ِ عقل دی موجودگی انسان نوں تنگ کرنے لگتی اے خاص طور اُتے جدوں اوہ تنقید ہی نوں مطمح نظر بنا لے ایداں دے موقعاں اُتے اقبال اعمال دی بنیاد عقل دی بجائے عشق اُتے رکھنے دا مشورہ دیندے نيں۔
عقل کو تنقید سے فرصت نہیں
عشق پر اعمال کی بنیاد رکھ
کدی کدی اقبال دے ضمیر وچ معرکہ ہونے لگدا اے۔ تے انہاں نوں احساس ہُندا اے کہ عشق ہی حق اے تے عقل اس دے مقابلے وچ اوہی درجہ رکھدی اے جو رسول ِ پاک دے مقابلے وچ ابولہب دا سی۔
تازہ میر ے ضمیر پر معرکہ کہن ہوا
عشق تمام مصطفی، عقل تمام بولہب
ظاہر اے کہ ایسی صورت وچ عقل توں کسی قسم دی رہنمائی دی توقع رکھنا بے جا ہی ہُندا اے ایہی وجہ اے کہ اقبال عشق نوں عقل توں برتر و بلند قرار دیندے نيں۔ جے اقبال دے تصور عشق دے بارے وچ اک فقرے وچ گل کيتی جائے تاں حضرت علامہ دے شعر دے صرف اک مصرعے وچ ہی گل مکمل کيتی جاسکدی اے۔
عشق کی ایک جست نے طے کر دیا قصہ تمام
ایہی وجہ اے کہ اقبال عقل دی بجائے عشق توں کم لینے دا مشورہ دیندے نيں جس دی اک جست توں سارا قصہ تمام ہوئے جاندا اے جس فاصلے نوں انسان بیکراں سمجھدا اے، عشق اک چھلانگ وچ اُسنوں عبور کرا دیندی اے۔
ان تفصیلات توں اقبال دے تصور عشق دا پتہ چلدا اے۔ اوہ اگرچہ عشق نوں عقل اُتے فوقیت دیندے نيں، اُتے عقل دی اہمیت توں انکار نئيں اے۔ درج بالا تفصیلات توں ایہ وی اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ اقبال دا تصور عشق اردو فارسی دے دوسرے شاعر توں کتنا مختلف اے۔ اقبال دے نزدیک عشق، محض اضطراری کیفیت، ہیجان جنسی ہوس باختہ از خود رفتگی، فنا آمادگی یا محدود نوں لامحدود وچ گم کر دینے دا ناں نئيں اے۔ بلکہ انہاں دے ایتھے عشق ناں اے اک عالمگیر قوتِ حیات کا، جذبہ عمل توں سرشاری کا۔