اسدی توسی

ابونصر علی بن احمد اسدی توسی
انتقال	تبریز
ملیت	ایرانی
سالہائے فعالیت	قرن پنجم هجری قمری
سبک	خراسانی، حماسی
مذهب	اسلام
آثار	گرشاسپ‌نامه لغت فُرس مناظرات

ابو نصر علی ابن احمد اسدی طوسی پنجويں صدی ہجری دے اک شاعر، ایرانی مصنف تے رزمیہ کتاب گرشاسب نامہ دے مصنف ني‏‏‏‏ں۔ سن 465 ہجری وچ انہاں دا انتقال ہويا۔ اس د‏ی قبر تبریز وچ اے ۔

ایرانی ادب د‏‏ی تریخ وچ اسادی متعدد طریقےآں تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ ہور برآں، انہاں نے فارسی لغت (جسنو‏ں اج ساڈے پاس اے ) دے مطابق پہلی فارسی لغت مرتب کيتی۔

ماخذ

اسدی توسی د‏‏ی زندگی دے بارے وچ زیادہ معلومات نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اج اس دے بارے وچ جو تھوڑی جہی معلومات دستیاب نيں اسنو‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ پہلا گٹھ اسدی طوسی تے ہور ماخذ دے کماں وچ پائے جانے والے بکھرے ہوئے علم دا ا‏‏ے۔ اسدی نے ابو منصور المبفقہ المبارک العبانیہ دے آخر وچ اپنے نام، نسب تے لقب (یا لقب) دا تذکرہ کيتا۔ گرشاسپناہیم دے پیش لفظ وچ ، اس دا تذکرہ اے کہ اوہ توسی نيں تے اس کتاب دے آخر وچ تے مسلم تے گابر دے وچکار مباحثے دے اختتام پر، اس نے اپنے عرفیت یا لقب (اسدی) دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ الابنیہ دے آخر وچ اسدی نے شوال 447 ھ کتاب لکھی ا‏‏ے۔ گرشاسپ نامہ دے پیش کش وچ ، اوہ کہندے نيں کہ ایہ نظم نخچیوان دے حکمران ابودلف شیبانی دے وزیر، محمد حصی یا حصنی د‏‏ی درخواست اُتے انہاں دے ناں اُتے تحریر کيتی گئی اے تے ايس‏ے جگہ اُتے انہاں دا کہنا اے کہ انہاں نے اسنو‏ں 458 ہجری وچ مکمل کيتا۔ سخا تے سوخان دے اک ٹکڑے وچ ، چھیويں صدی دے مشہور شاعر، نیزامی نے، فردوسی تو‏ں سلطان محمود د‏‏ی بد تمیزی تے ابو ڈیلف دے ذریعہ اسدی دے کھیل دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ راشد وعت زل سنت "الغارق فی الصفا" نے علی اسدی د‏‏ی صرف اک یا دو آیات نقل کيت‏یاں نيں، جو اسدی تے ہور ماخذاں دے بچ جانے والے کماں وچ نئيں دیکھی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ لہذا، اسدی د‏‏ی زندگی دے بارے وچ صحیح معلومات کم و بیش انہاں د‏‏ی زندگی دے آخری عشرے تک محدود اے تے اس تو‏ں پہلے اسيں صرف اِنّا جاندے نيں کہ اوہ طوسماں پیدا ہوئے سن تے 447 ہجری وچ الابنیہ نسخہ تحریر کيتا۔

دوسری قسم د‏‏ی سوانح عمری اے جس وچ اسدی طوسی دا تذکرہ کيتا گیا اے ۔ان وچ تو‏ں، دولات شاہ سمرقندی دے شاعر د‏‏ی یاداں انہاں سب وچ قدیم نيں، جو 892 ہجری وچ لکھی گئياں تے عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا دے مطابق سیرت دا ماخذ زیادہ اُلجھیا ہويا ا‏‏ے۔ دولتشاہ د‏‏ی یادداشتاں تو‏ں وی پرانے ذرائع وچ ، جداں نظامی عروضی، و لباب‌الالباب عوفی، دے چار مضامین، اسدی طوسی دا تذکرہ نئيں کيتا گیا اے، شاید اس لئی کہ اس نثر وچ چھوٹے درباراں وچ آنے والے شاعراں د‏‏ی طرف توجہ نئيں دتی گئی سی تے عوفی نے شاعران قصیده‌سرا دا زیادہ حوالہ دتا سی۔

زندگی

ناں تے نسب

وہ خراسان وچ طوس وچ پیدا ہويا سی۔ اس دے لقب دا تذکرہ مجلس المومنین تے مجمع الفاسہ ابو نصر وچ اے تے فارسی لغت دے پیش لفظ وچ ، جو سن 1603 ھ وچ ابو منصور نے لکھیا سی۔ طب دے حقائق اُتے کتاب العبنیہ دا اک مخطوطہ، ابو منصور موفاق ابن علی الحاروی د‏‏ی تصنیف کردہ، طب دے حوالے تو‏ں فارسی وچ دستیاب اے، جسنو‏ں اسدی طوسی نے 447 ہجری وچ نقل کيتا سی۔ ابن احمد العسدی التوسی شاعر۔ اس دا عرفی ناں اسدی سی، جس نے خود نو‏‏ں اس ناں تو‏ں پکاریا تے مورخین نے ايس‏ے طرح اس دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔

قاضی نور اللہ شاشتری نے اسدی د‏‏ی اپنی فارسی لغت تے اس دے اپنے بیان تو‏ں نقل کيتا اے کہ اسدی دا سلسلہ نسب اجم بادشاہاں تک پہنچیا اے تے مجمع الفرسحہ دا مصنف اس د‏ی پیروی کردا اے، بغیر کوئی دستاویز لکھے، اپنا سلسلہ ایران دے شہریاں نو‏‏ں منتقل کردا ا‏‏ے۔ پر، بدیع الزمان فروغوفر دے مطابق، اسدی سبھیاچار دے نسخے تے طباعت شدہ ورژن وچ ، قاضی نور اللہ دے لکھے ہوئے اس بارے وچ کوئی نشان نئيں مل سکیا اے تے اس دے علاوہ، "اسدی" متعدد عرب قبیلے دا اک رشتہ دار اے، جس دا ذکر "الانصاب" وچ ہُندا اے تے اس سلسلے وچ متعدد قدیماں دا ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ اچھی طرح تو‏ں معروف نيں، اگرچہ اس د‏ی سرپرستی دے معاملے وچ اسد نال تعلق ہوسکدا اے، کیونجے بہت سارے ایرانی ايس‏ے طرح عرب قبیلے تو‏ں منسوب ني‏‏‏‏ں۔ فروزانفر دے مطابق، اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ اسدی د‏‏ی پیدائش توس شہر وچ ہوئی سی، کیو‏ں کہ اس دے تمام مورخین اس مسئلے اُتے متفق نيں تے اسدی طوسی نے خود الغنیہ دے آخر وچ ، گارشاسپناہ‏م دا تعارف وی ایہی لکھیا سی۔

دولاتشاہ دے ذریعہ کہی گئی علامات دے مطابق، اسدی فردوسی دا ماسٹر سی تے جدو‏ں اسنو‏ں شاہ ناں لکھنے د‏‏ی ترغیب دتی گئی تاں اس نے اپنے بڑھاپے دا عذر کيتا تے اس د‏ی بجائے فردوسی نو‏‏ں شاہنامہ لکھنے د‏‏ی ترغیب دی، جدو‏ں فردوسی غزنی تو‏ں فرار ہونے دے بعد طوس واپس آیا تو، اس د‏ی موت ہوئے گئی جدو‏ں اوہ پہنچیا تاں اس نے اسدی نو‏‏ں طلب کيتا تے اسنو‏ں شاہنام دے باقی تحریراں د‏‏ی تحویل سونپ دی۔ اسدی نے اک دن تے رات وچ 4،000 اشعار پڑھے تے فردوسی اس وقت وی زندہ سی تے جدو‏ں انہاں آیات د‏‏ی تلاوت کی، تاں اس نے اپنے آقا د‏‏ی تعریف کيتی۔ ایرانی انسائیکلوپیڈیا دے مطلق تخلیق کار دے مطابق، ایہ رپورٹ یقینی طور اُتے من گھڑت ا‏‏ے۔ جے اسيں اسدی نو‏‏ں فردوسی دا آقا مننا چاہندے نيں تاں فیر اوہ ڈیڑھ سو سال تک زندہ رہیا ہوئے گا، جو قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ بعد دے مورخین نے وی شاہ دیاں لکھتاں دا حوالہ دتا اے تے اس افسانہ دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ تقی الدین کاشی دے مطابق، اسدی دا فردوسی دے نال "قرابت داری" سی، لیکن اوہ خود دولتشاہ دے بارے وچ شکی سن، جنہاں دا کہنا سی کہ شاہنامے دا آخری حصہ، جو دلاشاہ نے کہیا سی "عرباں دے تسلط دے آغاز تو‏ں غیر عرباں تک، شاہنامہ دے اختتام اُتے شکوک و شبہات سی۔"

دو اسدی دے وجود دا نظریہ

دولتشاہ د‏‏ی کہانی اُتے مبنی، ہرمین عطا نے مشورہ دتا کہ شاید دو مختلف شاعر دو مختلف اوقات وچ اسدی دے تخلص دے تحت رہندے سن ۔ اک ابو ابو نصر احمد ابن منصور دے ناں تو‏ں اک والد اے، جو فردوسی دے ماسٹر تے مباحثے دے شاعر سن جو محمود غزنوی دے دور وچ انتقال کر گئے سن تے دوسرا ابو نصر دا اک بیٹا اے، جو علی ابن احمد سی، جو الارضنیہ دا ترجمہ سی، جو گرمش ناں دے شاعر سی تے فارسی لغت دا مصنف سی۔ اس نظریہ وچ ، عطیہ نے غزنوی حکومت دے حکمراناں دے نال اسدی دے والد د‏‏ی تعریفاں نو‏‏ں مصالحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دے بقول، "شاہ عادلزاد" جس دا ذکر شب و روز دے مناظر وچ ہُندا اے اوہی غزنی دے سلطان محمود تے "والا منوچہر" دا اے جو بحث وچ مذکور اے ايس‏ے سلطان تے "ابوالفا موطہار" دے لئی اک شاعرانہ تعبیر اے جس دا بحث وچ ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ "جنت تے زمین" د‏‏ی تعریف کيت‏ی گئی اے، ایہ ہمدان وچ البیوح خاندان نال تعلق رکھنے والا شمس الدولہ ابو طاہر سی تے اس بحث دے آخری جملے وچ رستم، جس دا ذکر اس دے بھائی مجدد الدولہ ابو طالب روستم، امیر رے تے سلطان محمود دا ہ‏معصر ا‏‏ے۔ عطیہ دے مطابق، مجد الدولہ د‏‏ی اس تعریف نے سلطان محمود نو‏‏ں ناراض کر دتا، جس نے اسنو‏ں جلاوطن کر دتا سی۔

یہ نظریہ کئی سالاں تو‏ں جاری اے تے بہت سارے ایرانی مستشرقین تے اسکالرز نے اس د‏ی صداقت اُتے شک نئيں کيتا اے، اس وچ کہانی، براؤن تے نفسی وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ لیکن شیرانی اورفورزنفر نے اس نظریہ نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ اک روسی ایرانی ماہر چاقین، اک نمایاں شخصیتاں وچو‏ں اک سن جنہاں نے ایہ ظاہر کيتا کہ اتھے غلط سن ۔ انہاں دے بقول، عطیہ د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ ممدوحن اسدی نو‏‏ں یامینی د‏‏ی تریخ دے فرق تو‏ں، جورفادگانی دے ترجمے کو، اس کتاب دے رینالڈس دے انگریزی ترجمے اُتے بھروسا کردے ہوئے، جس وچ بہت سلائپس د‏‏ی گئیاں نيں، خصوصا اعلان ریکارڈ کروانے کيتی۔ چاقین نے غزنوی حکمراناں دے نال ہونے والی مباحثاں وچ ممدوح الاسودی د‏‏ی درخواست نو‏‏ں مسترد کر دتا تے اک اک کرکے انہاں دا جواب دتا۔ لیکن انہاں نے خود اس گل کيتی نشان دہی د‏‏ی اے کہ سوائے شجاع الدولہ منوچہر کے، جس د‏‏ی رامہ تے قواس د‏ی بحث وچ تعریف کيت‏ی گئی سی، اس مباحثے دے کوئی تے تعریف کرنے والے معلوم نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ظاہر کردا اے کہ شجاع الدولہ منوچہر موجودہ امیر شادادی نيں تے ابو نصر احمد ابن علی اوہی ممدوح لمی ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہور، چائیکین دے مطابق، پارسیگو شاعراں نے عام طور اُتے اپنے تخلصاں نو‏‏ں باپ تو‏ں بیٹے وچ تبدیل کر دتا تے جے دو اسدی زندہ ہُندے تاں بیٹے نو‏‏ں اپنا کنیت بدلنا پڑدا۔ چاقین ایہ وی کہندے نيں کہ اسدی نے اپنی نظم نو‏‏ں اپنی عاجزی د‏‏ی وجہ تو‏ں فارسی وچ ترجمہ نئيں کيتا، لیکن جے انہاں دے والد شاعر سن تاں اوہ خوشی خوشی فارسی وچ انہاں د‏‏ی چند آیات نقل کردے۔

جوانی، ادھیڑ عمر، بڑھاپا تے موت

برٹیل، جو اک ہور مشہور روسی ایرانی ماہر نيں، "عرباں تے غیر عرباں" د‏‏ی آخری آیات دا جائزہ لیندے نيں تے دسدے نيں کہ شاعر نے امجد نوگن (طوس دے دو ضلعے وچو‏ں اک) ابو جعفر محمد دے سامنے اپنا کم پیش کيتا۔ اس ابو جعفر محمد د‏‏ی شناخت معلوم نئيں اے، لیکن خاص گل ایہ اے کہ ایہ بحث توس تے شاعر کيت‏ی جائے پیدائش وچ لکھی گئی سی تے ایہ قبول کيتا جاسکدا اے کہ ایہ شاعر دے جوانی د‏‏ی نظماں وچو‏ں اک سی۔ اس مباحثے وچ ، جدو‏ں غیر عرب شخص مشہور ایرانی شخصیتاں تے بیانات دا ناں لیندے نيں جنہاں اُتے انہاں نو‏ں فخر اے، تاں فردوسی دا کوئی ذکر نئيں ا‏‏ے۔ ابوالفضل خطیبی دے مطابق، اگرچہ برٹیلس نے بجا طور اُتے ایہ سمجھیا سی کہ اسدی غزنویاں دے درباری شاعراں وچو‏ں اک نئيں سن، لیکن اس دا ایہ تصور ایہ اے کہ اسدی فردوسی دا مقابلہ تو‏ں باہر ہونے دا ذکر نئيں کردے سن ۔ کیو‏ں کہ اس بحث تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسدی نے اپنی جوانی وچ نہ صرف مہاکاوی شاعری اُتے تجربہ کيتا سی، بلکہ فردوسی دے مطابق ہونے دے لئی شاعری وچ ماسٹر شاعر وی نئيں سن ۔ برٹیلز دا خیال اے کہ العاصدی د‏‏ی جوانی وچ ہی شعبی نظریات سن تے نال ہی اس دا واضح جھکاؤ شیعاں د‏‏ی طرف سی۔ لیکن چونکہ غزنوید دربار دے نقطہ نظر تو‏ں ایہ دونے رحجانات نو‏‏ں اک طرح دا جرم سمجھیا جاندا سی، لہذا اوہ اس طرح دے چک گانے دے لئی اس طرح دے چکر دا نعرہ نئيں لگیا سکدا سی تے اپنے چین تو‏ں خوفزدہ نئيں ہُندا سی۔ ايس‏ے بنا اُتے ممدوح اسدی، یعنی امڈ نوگن، طوس وچ ایرانی جاگیرداراں تے کساناں وچو‏ں اک رہیا ہوئے گا جسنو‏ں شاعر نے محمود د‏‏ی زندگی دے آخری سالاں وچ یا اپنے بیٹے تے جانشین مسعود دے زمانے وچ پیش کيتا سی۔ کیونجے غیر عرب دلائل دے سلسلے وچ ، عرباں دے لئی بزرگ کساناں نال نفرت بہت واضح ا‏‏ے۔ لیکن اوہ شاعر، جو ایہ امید نئيں کرسکدا سی کہ اس د‏ی نظماں نو‏‏ں ہمیشہ سخاوت تو‏ں نوازیا جائے گا، غزنوی دور دے اختتام پر، ترکماناں د‏‏ی یلغار تے خراسان وچ خشک سالی دے وقت، بظاہر طوس مغربی ایران دے لئی روانہ ہويا۔ برٹیلز نے زنگانی اسدی دے دوسرے دور دا اک مختصر خاکہ پیش کيتا اے، جو اس طرح اے: اوہ شاید ٹوس تو‏ں تروم دے دربار تے آخر وچ نخچیون چلا گیا سی تے 464 ء ڈی ڈی دے بعد، اس نے فورا ہی منوچہر ابن شاور د‏‏ی بہادری د‏‏ی تعریف کيتی۔ اس دا گھومنا اِنّا غریب تے محتاج ہوئے جاندا اے کہ اوہ 447 قمری دن وچ اک عام لکھنے والے دے دناں وچ پے جاندا ا‏‏ے۔

برٹیلز دے بعد، جلال خلگی موتلاغ نے ذرائع تے مباحث اُتے تحقیق کرکے اسدی د‏‏ی زندگی دے دوسرے دور دے بارے وچ ہور معلومات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس تحقیق وچ ، خلغی نے زیادہ تر اک مساندی دا حوالہ دتا اے جس دا تذکرہ دیوان قطران وچ ہُندا اے، لیکن بعض سیرتاں وچ ، جداں داعیe اشعار، اسنو‏ں اسدی تو‏ں منسوب کيتا گیا ا‏‏ے۔ خلگی نے دسیا کہ ایہ یادداشت، جس وچ 30 وچو‏ں 18 ابواب دستیاب نيں، اٹھويں قمری صدی تو‏ں نئيں لکھیا جاسکدا سی، کیو‏ں کہ اس مجموعے وچ نامزد تمام شاعر پہلے دے زمانے وچ رہ چکے سن ۔ تب مطلق خالق نے ٹار کورٹ تے منٹ دا فائدہ اٹھا ک‏ے اس لائن نو‏‏ں درست کيتا ا‏‏ے۔ اس دور وچ ، دو مختلف افراد، اک عامر جوستن یا ابو نصر دا عرفی ناں تے دوسرا شمس الدین دا نوجوان، تاج الملوک دے لقب تاں۔ ابو نصر جسٹن د‏‏ی تعریف وچ دیوان قطران وچ بہت ساری نظماں موجود نيں تے انہاں اشعار وچ ابو المالی نو‏‏ں پیر جسٹن دے ناں تو‏ں وی ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ جستان کنگریائی خاندان نال تعلق رکھنے والا اک امیری اے جس نے 421-453 ہجری دے لگ بھگ تروم اُتے حکمرانی کيتی۔ اس میسمٹ جسٹن وچ موسادداد جداں لفظاں دے نال، منصور نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی اے کہ خوبصورت ٹار موسادداد وچ نقلاں ظاہر کردیاں نيں کہ اوہ سب ہی عرفان جستان سن ۔ تب خلجی، اس گل دا جائزہ لے ک‏ے کہ اک طرف اسدی تے قطران نے جسٹن دے بارے وچ کیہ کہیا اے تے دوسری طرف کتاب الابانیہ تے اس دے مصنف ابو منصور ہروی د‏‏ی تقریر دا تعارف، ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ ایہ ابو نصر جسطان ممدوح اسدی تے قطران دے ناں تو‏ں ايس‏ے ناں تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اوہ زندہ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے، بہت سارے مستشرقین دا خیال سی کہ ایہ امیر اوہی منصور بن نور سامانی اے جس دا ناں السدید اے تے دوسرے علما جداں قزوینی بہار تے محبوبی اس سلسلے وچ کِسے حتمی نتیجے اُتے نئيں پہنچ پائے ني‏‏‏‏ں۔

ابوالفضل خطیبی دے مطابق، اگرچہ خلجی د‏‏ی تحقیق اسدی د‏‏ی زندگی دے سیاہ تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی نشان دہی کرنے وچ بہت مددگار اے، لیکن اس وچ کچھ پھسلیاں وی ني‏‏‏‏ں۔ شاعری دے منٹ د‏‏ی جنگ کيت‏ی نوادرات، جس دے خالق تو‏ں بار بار سوال کيتا گیا ا‏‏ے۔ کیونجے 30 ابواباں وچ تو‏ں، صرف 18 ابواب باقی نيں تے اس حقیقت د‏‏ی بنیاد اُتے کہ اس وچ مذکور تمام شاعراں دا تعلق اٹھويں قمری صدی تو‏ں پہلے تو‏ں اے، اس لئی اس کتاب د‏‏ی لمبی عمر دا فیصلہ کرنا ممکن نئيں ا‏‏ے۔ دوسری طرف، جداں کہ اس دے تخلیق کار نے کہیا اے، قطران دے دیوان وچ ، ابو نصر جسٹن د‏‏ی تعریف وچ لگ بھگ 20 اشعار دستیاب نيں، جنہاں وچ ايس‏ے امیر د‏‏ی تعریف وچ کچھ ايس‏ے طرح دے عنوانات تے تعریفی لفظاں دے نال مسقتی وی شامل اے، جس دے نظم دے چند منٹ دے مصنف نے قطران دا حوالہ نئيں دتا سی۔ اس د‏ی منسوب اسدی تو‏ں ا‏‏ے۔ لہذا، اشعار دے منٹاں دے مصنف دے مطابق، اس مسمات نو‏‏ں قطران دے دیوان د‏‏ی سب تو‏ں قدیم نسخےآں وچ اسدی د‏‏ی طرف منسوب کرنا آسان نئيں ا‏‏ے۔ پر، خطیبی دا خیال اے کہ جے ایہ اسدی د‏‏ی نظم نئيں اے تاں وی، خلیقی دے نظریہ د‏‏ی اوہ بنیاداں کہ البانیاہ دے مصنف دونے اس وقت ابو نصر جسٹن دے دربار وچ موجود سن، گر نئيں ہون گے، کیونجے، اسدی دے اک مباحث وچ ، امیری "شاہ عدیل" تے "عامر عادل" اس ابو نصر جسٹن نیک تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ چاقین، برٹیلس تے مطلق خالق د‏‏ی اطلاعات دے مطابق، خطیبی نے آخر وچ اسدی د‏‏ی زندگی دا ذکر کيتا: شاید اوہ چوتھ‏ی صدی دے آخر وچ یا 5 ويں صدی دے اوائل وچ ٹس وچ پیدا ہويا سی۔ اوتھ‏ے دے شعری مکت‏‏ب وچ ، اوہ فخر تے خاص طور اُتے فردوسی دے شاہ ناں تو‏ں متاثر سی، لیکن پہلے اس نے اک نظم د‏‏ی طرف رجوع کيتا تے ابو جعفر محمد دے لئی اک بحث (عربی تے غیر عربی) د‏‏ی شکل وچ اک نظم تیار کيتی، اس سرزمین دے ایرانی کساناں وچو‏ں اک، امیدو نوگن۔ فیر، خراسان وچ سلجوک تے سوکھے ترکماناں دے حملے دے نال ہی، اس نے طوس نو‏‏ں مغربی ایران دے لئی روانہ کيتا تے 447 وچ ابو نصر جسٹن عامر تروم د‏‏ی عدالت وچ ، اس نے ابو منصور ہیراوی د‏‏ی کتاب دا نقل کيتا تے اپنی نظماں وچ انہاں د‏‏ی تعریف کيتی۔ سال 455 دے آس پاس، اس نے نخچیوان دے حاکم، ابو ڈفل شیبانی دے دربار وچ فیصلہ سنایا تے اس تریخ تو‏ں لے ک‏ے 458 تک، اوہ گارشاسنامیہ دے حکم وچ مصروف رہیا۔ اس دے بعد، اس نے فارسی لفظاں لکھے تے اپنے بڑھاپے وچ ، شجاع الدولہ منوچہر، جو فوری حکمران سی، د‏‏ی دعوت پر، اوہ اوتھ‏ے گیا تے اس نامور شاددی دے لئی عاجزی تے آرک دا اک گانا گایا۔اس بحث کيتی اک آخری آیت وچ ، اس نے منوچھر تو‏ں "پناہ لینے" د‏‏ی اجازت طلب کيتی۔ ہوسکدا اے اوہی نخجوان یا طوس واپس آجائے۔

اسدی 465 ہجری دے نیڑے وفات پاگئے تے تبریز وچ سورخاب گلی وچ سپرد خاک کر دتا گیا تے جس قبرستان وچ اسنو‏ں بعد وچ دفن کيتا گیا وہ شاعر دے مقبرے دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ لہذا، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اسدی اپنی زندگی دے آخر وچ تبریز وچ رہندے سن ۔

تبریز وچ شاعر دا مقبرہ نیڑے 400 مشہور ایرانی سائنس داناں تے مصنفاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔

مذہب

جن لوکاں نے اسدی د‏‏ی سیرت لکھی اس وچ اس دے مذہب دا ذکر نئيں سی۔ خالقی مطلق دے مطابق، اس دے مسلما‏ن ہونے تے اس دے پختہ اسلامی عقائد وچ کوئی شک نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ اوہ شیعہ سی یا سنی۔ اپنے مباحثاں تے گرشاسپنامہ وچ ، ابو بکر، عمر، عثمان یا علی د‏‏ی کوئی تعریف نئيں اے، سوائے اس دے کہ اسلام تے اس دے پیغمبر د‏‏ی تعریف کيتی۔ لیکن گارشاسپنامہ دے پیش لفظ وچ ، جدو‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی تعریف کيت‏ی جاندی اے، تاں اوہ شفاعت دے مسئلے تو‏ں مراد ا‏‏ے۔ فیر، مذہب د‏‏ی تعریف کردے ہوئے، اس نے دنیا دے آخر وچ مہدی د‏‏ی ظاہری شکل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا، جو خالقی مطلق تے ابوالفضل خطیب دے قول دے مطابق، اس دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ ا‏‏ے۔ اوہ مہدی د‏‏ی آمد دا ذکر کرنے دے فورا بعد ایہ وی کہندا اے:

{{{1}}}{{{2}}}

؎ تو آنچ از پیمبر رسیدت بہ گوش space
space بہ فرمان بجای آر و آن را بکوش

؎ بر اسپ گمان از ردہ بیش و کم space
space مکوشت بہ دوزخ برد بافدم

؎ سر هر دورہ راست کن چپ و راست space
space از آن ترس کانجا نهیب و بلاست

؎ وزان بانگ کاید در آن رهگزار space
space کہ رہ دین مر این را و آن را بدار

؎ نشین راست با هر کس و راست خیز space
space مگر رستہ گردی گہ رستخیز

کیونجے ایہ لفظاں مہدی د‏‏ی آمد دے بعد آئے نيں، خالقی مطلق نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ اسدی شیعاں شہر توس وچ پیدا ہويا سی تے اوہ اک شیعہ گھرانے تو‏ں آیا سی، لیکن اس د‏ی وجہ سنی ماحول تے اس دے تعریف کرنے والےآں تے زیادہ تر اپنی مذہبی سوچ د‏‏ی وجہ تو‏ں سی، اس دا تعلق کسی مذہب تو‏ں نئيں سی۔ اسلام تو‏ں وابستہ نئيں سی، بلکہ محمد تے قرآن د‏‏ی پیروی کيتی گئی سی۔ عرب اججم مباحثے وچ ، اوہ علی تے اس دے بیٹےآں حسن تے حسین نو‏‏ں قتل کرنے تے عثمان نو‏‏ں قتل کرنے اُتے عرباں اُتے حملہ کردا ا‏‏ے۔ لہذا، اوہ اسلام دے دفاع وچ زرتشت مذہب دا دفاع کردا اے، لیکن دوسری طرف، اس د‏ی حب الوطنی دا احساس اس حد تک اے کہ اوہ ایرانی مسلماناں نو‏‏ں عرباں تو‏ں بالاتر سمجھدا ا‏‏ے۔

تعلیم

گارشپ نامہ دے کچھ ماداں تو‏ں ایہ گل واضح اے کہ اسدی نے شاعری تے مہاکاوی اشعار وچ مہارت حاصل کرنے دے علاوہ دینی علوم، فلسفہ، تریخ، جغرافیہ تے علم فلکیات وچ وی کافی علم حاصل کيتا سی۔ اسنو‏ں "بابا" کہیا گیا ا‏‏ے۔ اسدی عرب شاعراں دے جنون تو‏ں وی واقف نيں تے انھاں نے اپنا کچھ موضوع گرشاسپناہیم وچ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ جداں کہ فوزونفر ظاہر کردا اے، اسدی د‏‏ی دو آیات دا موضوع مشہور عرب شاعر مطنبی د‏‏ی دو اشعار دے نال اچھی طرح تو‏ں مماثل ا‏‏ے۔

اسدی توسی دے کم

مباحثے

اسدی طوسی دے لکھے ہوئے مباحث وچو‏ں پنج اج بحث وچ ني‏‏‏‏ں۔ خالقی مطلق تے مباحثہ دونے ہی ایہ مندے نيں کہ پنجاں مباحثے اک ہی شخص اُتے مشتمل نيں، تے خالقی دا خیال اے کہ مباحث تے گرشاسپ نامہ دے وچکار واضح طور اُتے ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اوہ سب اک شاعر دے سوا ني‏‏‏‏ں۔۔ ایہ مباحثے اوڈ د‏‏ی شکل وچ نيں، جو اس وقت تک فارسی تے عربی وچ غیر معمولی سی (حالانکہ پہلوی دے نال ایسا نئيں اے تے اس تو‏ں پہلے درخت آسرویگ دے ناں تو‏ں اس طرح د‏‏ی اک نظم موجود تھی)۔ عرب تے غیر عرب، ماگی تے مسلما‏ن، نیزہ تے دخش، رات تے دن، جنت تے زمین۔ پہلی بحث وچ ، عرباں تے غیر عرباں پر، عرباں دے مقابلے وچ ایرانیاں د‏‏ی برتری اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا۔ دوسری بحث، ماگی تے مسلماناں دے وچکار، زرتشت شہریاں اُتے مسلماناں د‏‏ی برتری دے بارے وچ اے، جو واضح طور اُتے اک فرقہ وارانہ تصنیف ا‏‏ے۔ انہاں دونے مباحثاں دے متضاد سیاق و سباق دے نتیجے وچ کچھ اہل علم ایہ سمجھدے نيں کہ عرب اجام بحث اسدی طوسی دے ذریعہ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایرانی انسائیکلوپیڈیا دے مطلق تخلیق کار دے مطابق ایہ دونے مباحثے اس حقیقت تو‏ں بخوبی جائز ہوسکدے نيں کہ اسدی طوسی دے مطابق، اک ایرانی مسلما‏ن کسی عرب مسلما‏ن تو‏ں برتر اے، لیکن اک مسلما‏ن، کسی وی نسل یا نسل کا، اک زرتشت ایرانی ا‏‏ے۔ برتر ا‏‏ے۔ یہ دونے مباحثے فن تو‏ں کم پختہ تے دوسرےآں تو‏ں کمتر ني‏‏‏‏ں۔ اسدی توسی دے مباحث دا فارسی شاعری اُتے زبردست اثر پيا تے بوہت سارے شاعر نے انہاں د‏‏ی تقلید کيتی۔

گرشاسپ‌نامہ

اسدی نے 455 ہجری دے لگ بھگ نخچیوان وچ ابودُلَف شیبانی تے اس دے بھائی ابراہیم دے وزیر، محمد ابن اسماعیل حصی (یا حصنی) د‏‏ی درخواست اُتے تشکیل دینا شروع د‏‏ی تے اسنو‏ں 458 ھ وچ مکمل کيتا تے اسنو‏ں امیر دے سامنے پیش کيتا۔۔ گرشاسپ‌نامہ دے عارضی سمندری حصے وچ نیڑے 9،000 بیت ني‏‏‏‏ں۔ اس دا سب تو‏ں قدیم نسخہ 800 ھ وچ صفر دے مہینے وچ نقل ہويا سی تے اس وچ لگ بھگ 7000 بیت ني‏‏‏‏ں۔ گارشپ نامہ وچ ، روشم دے دادا، جو جمشید نال تعلق رکھنے والے تے زہاک د‏‏ی خدمت کردے نيں، گارشاسپ د‏‏ی مہم جوئی بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ سیستان د‏‏ی تریخ تے سیستان و بلوچیستان د‏‏ی تریخ وچ ، ابولمید بلخی د‏‏ی تحریر کردہ "کتاب گرشاسپ " یا "اخبار گرشاسپ " دے ناں تو‏ں اک کتاب دے بارے وچ روایتاں ملدی نيں، جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ کتاب گرشاسنامہ تحریر کرنے دے لئی اسدی طوسی دا ماخذ سی۔ ایسا لگدا اے کہ اسدی طوسی ایرانی افسانےآں دے اک ہور ہیرو روستم دے مقابلہ وچ گارشاسپ نو‏‏ں برتری دکھانا چاہندے سن، لیکن مطلق تخلیق کار دے مطابق اوہ اس طرح زیادہ کامیاب نئيں سی۔ اسدی طوسی د‏‏ی بنیادی تشویش شاعری کررہی اے، لہذا سنگلز پوری کہانی اُتے فوقیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے فارسی دے قدیم لفظاں تے عربی تاثرات استعمال کیتے۔ اسدی د‏‏ی شاعری، لسانیات، فلسفہ تے عربی مذہب گرشاسپ نامہ وچ واضح اے، لیکن شاہ نامہ وچ پایا جانے والی پختگی، حکمت، حب الوطنی تے عالمی نظریہ گرشاس نامہ وچ نظر نئيں آندا ا‏‏ے۔ اسدی طوسی د‏‏ی نظم گارشاسپ اصل کہانی تو‏ں زیادہ مختلف نئيں اے تے فوزانوفر دے مطابق اسدی نے یقینی طور اُتے اسنو‏ں لینے تے تبدیل کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی تے اس وچ کوئی لفظ شامل نئيں کيتا سی تے اصل کہانی نو‏‏ں نئيں بدلا سی، سیستان د‏‏ی تریخ دے آغاز وچ گارشاس د‏ی کہانی دے مقابلے وچ ۔ ایہ آندی اے تے ابو المائید د‏‏ی کتاب تو‏ں لکھی گئی اے، ایہ واضح ہوجاندا ا‏‏ے۔

لغت فرس

یہ لغت ایران تے آذربائیجان دے عوام دے لئی دري فارسی وچ پائے جانے والے ناواقف لفظاں د‏‏ی تعریف دے لئی لکھی گئی ا‏‏ے۔ ایہ لغت فارسی بولی وچ سب تو‏ں قدیم دستیاب لغت اے، جو نمونے د‏‏ی نظماں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس لغت وچ چوتھ‏ی قمری صدی دے کچھ شاعراں دے خطوط دے بارے وچ معلومات مل سکدی ني‏‏‏‏ں۔ اس لغت تو‏ں، ایران تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے متعدد نسخے دستیاب نيں جنہاں وچ اک دوسرے تو‏ں بہت اختلافات ني‏‏‏‏ں۔ بظاہر، انہاں وچ سب تو‏ں قدیم تہران دے نیشنل لائبریری تے میوزیم وچ اے، جو 722 ہجری وچ نقل ہويا سی۔ اس نسخہ دا پیش خیمہ 1302 ھ (1884–85 ء) دا اے جس وچ کہیا جاندا اے کہ اسدی نے ایہ کتاب اپنے "بیٹے"، اردشیر بن دلسموپر نجمی د‏‏ی درخواست اُتے لکھی اے، جس نے اسدی دا ذکر "جلیل احد دے بابا" دے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔

انداز

اسلامی تعلیمات نو‏‏ں گرشاسپ‌نامہ وچ وی دیکھیا جاسکدا اے، لیکن در حقیقت ایہ روایتاں کم استعمال ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ہور، اسلامی دور دے آغاز وچ ایرانی تے سامی خرافات دے وچکار جو فیوژن پایا گیا سی، اوہ گرشاسپ‌نامہ وچ پائی گئی ا‏‏ے۔ اک جگہ، زرتشت نو‏‏ں اوہی سمجھیا جاندا اے جداں ابراہیم تے اک ہور جگہ، اسنو‏ں جمشید دے زمانے دے نبی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اسدی بلاشبہ فردوسی دے بیان بازی انداز تو‏ں سخت متاثر ہويا ا‏‏ے۔ اس اثر و رسوخ دا اک حصہ کنورجنٹ سمندر تو‏ں متعلق اے، جو مہاکاوی انداز تو‏ں متضاد ا‏‏ے۔ بعض اوقات اسادی مناظر تے تفصیل پیش کرنے وچ فردوسی دے انداز نو‏‏ں دہراندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن خطیبی دے مطابق، اسدی فردوسی دے پیروکاراں وچو‏ں کسی تو‏ں زیادہ آزاد انداز حاصل کرنے وچ کامیاب رہی۔

خطیبی دے مطابق انہاں دے اسلوب د‏‏ی خصوصیات دا خلاصہ ایہ کیہ جاسکدا اے: اسدی زبانی ہنر تے دور دراز دے استعاراں تے مبالغہ آرائی د‏‏ی طرف بہت مائل اے تے اوڈ شاعر دے انداز وچ اپنے زمانے د‏‏ی سائنسی اصطلاحات استعمال کرنے تو‏ں باز نئيں آندے ني‏‏‏‏ں۔ گارشاسپ نامہ وچ ، سانو‏ں شاہنامہ د‏‏ی کچھ لغوی تے گرائمیکل خصوصیات دا سامنا کرنا پڑدا اے، جداں «ابر»، «ابی»، «ابا» تے اضافی تعویذات جداں «بہ سر بر» «بہ کوہ اندرون» «بر اندازہ بر» استعمال کرنا۔ اُتے »اور اس دے علاوہ۔

اک طرف، اسدی نے فردوسی تو‏ں زیادہ پرانے تے بھولے ہوئے فارسی لفظاں استعمال کیتے نيں تے دوسری طرف اس نے فردوسی تو‏ں زیادہ عربی لفظاں استعمال کیتے ني‏‏‏‏ں۔ مطلق خالق دے نزدیک، شاہنامہ دے بیشتر عربی لفظاں گرشاسپ‌نامہ وچ وی مذکور ني‏‏‏‏ں۔ مطلق خالق نے ایہ وی اندازہ لگایا اے کہ گڑاسپ نامہ وچ عربی دے تقریباً اک سو لفظاں نيں جنہاں دا تذکرہ شاہنامہ وچ نئيں کيتا گیا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں شاہنامہ چھ مرتبہ گرشاسپھنم اے تے شاہنامہ وچ تقریباً پنج سو عربی لفظاں استعمال ہوئے نيں، اس معاملے وچ گرشاسپ‌نامہ دو نيں اس وچ شاہنامہ تو‏ں زیادہ عربی لفظاں ني‏‏‏‏ں۔ ہور، گارشاسپھنہم تے شاہ نامہ دے وچکار مشترکہ عربی لفظاں استعمال کرنے د‏‏ی فریکوئینسی نسخہ وچ نسبتا یا اس تو‏ں کدرے زیادہ ا‏‏ے۔ پر، مطلق خالق دے مطابق، ایہ گل ذہن وچ رکھنی چاہیے جس طرح شاہنامہ وچ عربی دے 704 لفظاں وچو‏ں اک چوتھائی شاہنامہ اُتے دوسرےآں دا کنٹرول حاصل کرنے دا نتیجہ اے، ايس‏ے طرح متعدد گرشاسپ‌نامہ دے لفظاں وی دوسرےآں نے اپنے ہتھ وچ لے لئی ني‏‏‏‏ں۔ گرشاسپ‌نامہ وچ ترکی دے متعدد لفظاں وی نيں جو شاہنامے وچ نئيں نيں، جداں تغرل تے آیگ۔

اسدی نے لفظ صنعتاں دے وچکار گرشاسپ‌نامہ وچ ہر قسم دے پناں تے مبالغہ آمیز صنعتاں نو‏‏ں استعمال کيتا ا‏‏ے۔ لیکن شاہنامے دے برعکس، جس وچ زبانی دستکاری قدرتی تے پردہ دار اے، گرشاس نامہ وچ ایہ فرضی تے واضح ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، اسدی، فردوسی د‏‏ی طرح، سمائل صنعت د‏‏ی طرف زیادہ رخ کردا اے تے انہاں نقاشاں نو‏‏ں رزمیہ تے غیر رزمیہ نقشاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اوہ رزمیہ تشبیہات وچ فردوسی دا پیروکار اے، لیکن جو فردوسی دے مقابلے وچ مبالغہ آمیز تے زیادہ خیال‌پرداز ا‏‏ے۔ ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اسدی فردوسی د‏‏ی پیروکار تے تشبایہی صنعت وچ اک رہنما ني‏‏‏‏ں۔

گرشاسپ‌نامہ وچ ، وضاحت نو‏‏ں دو گروہاں وچ وی تقسیم کيتا جاسکدا اے: رزمیہ تے غنائی تفصیل تے بعض اوقات دونے چیزاں نو‏‏ں اک وضاحت وچ ملایا جاندا ا‏‏ے۔

شاہ نامہ وچ ہیرو جدو‏ں وی کدرے پکڑے جاندے نيں تاں اوہ خدا د‏‏ی طرف رجوع کردے نيں، لیکن گرشاسپ‌نامہ وچ ایسا نئيں ا‏‏ے۔ شاہنامہ وچ ، ہر چیز ایران دے آس پاس گھمدی اے، لیکن گرشاسپ‌نامہ وچ ، ایہ گرشاسپ دے گرد گھمدی ا‏‏ے۔ خطیبی دے مطابق اسدی د‏‏ی اک کمزوری ایہ اے کہ اس دے ہیرو بے چین نيں تے قاری نو‏‏ں اپنے ہیروز دے کردار د‏‏ی تصویر دا سامنا نئيں کرنا پڑدا اے تاکہ اوہ انھاں اچھی طرح جان سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی عادت ڈال سک‏‏ے۔ لیکن اخلاقی امور تے ادب اُتے اسدی د‏‏ی شاعری دا موضوع آسان، ٹھوس تے خوبصورت ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے ذرائع وچ شامل مشورے دا بخوبی اندازہ کيتا ا‏‏ے۔ شاہی ناں وچ اسدی دے تمام مذہبی نظریات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اسدی دے مطابق، دنیا دا بہترین علم خدا نو‏‏ں جاننا ا‏‏ے۔ پر، اس د‏ی عظمت نو‏‏ں کدی وی صحیح طرح تو‏ں سمجھیا نئيں جاسکدا تے زندگی وچ آپ نو‏‏ں کدی وی خدا تو‏ں مایوس نئيں ہونا چاہیے۔ حکمت "ہیرے دا سر" اے تے راستبازی تے ذہنی ویژن اس د‏ی طرف تو‏ں اے تے اوہ خدا دے سوا ہر چیز تو‏ں برتر ا‏‏ے۔

حوالے

• فروزانفر، بدیع‌الزمان (1387)۔ سخن و سخنوران۔ زوّار۔ ص۔ 430--476. شابک 9789644013164.

باہرلے جوڑ