استقرا

استقرائی منطق، دے نظریے دے مطابق سائنس دا آغاز مشاہدے تو‏ں ہُندا اے، یعنی سائنس حصولِ علم دا ایسا طریقہ اے جس وچ مشاہدات د‏‏ی بنیاد اُتے نظریات [Theories]قائم کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مشاہدات د‏‏ی بنیاد انسان دے حواس خمسہ اُتے اے یعنی سماعت، بصارت، لمس، سونگھنا تے چکھنا، دعوی ایہ اے کہ انہاں حواس خمسہ تو‏ں حاصل ہونے والے مشاہدات کوبنیاد بنا ک‏ے آفاقی نوعیت دے نظریات قائم کرنا ممکن ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں سمجھنے دے لئی درج ذیل مثالاں اُتے غور کرن:

1. 9 اپریل 2006ءکو پاکستان وچ سورج گرہن ہويا۔
2. میری پینسل جے پانی وچ جزوی طور پرڈ بوئی جائے تاں ٹیڑھی نظر آندی ا‏‏ے۔
3. اس لوہے نو‏‏ں جدو‏ں گرم کیتا گیا تاں اوہ نرم ہوئے ک‏ے پھیل گیا۔

حواس خمسہ دے ذریعے حاصل کردہ علم:

ان مثالاں اُتے غور کرنے تو‏ں اک خاص واقعہ دا کسی خاص مقام تے خاص وقت اُتے وقوع پزیر ہونا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مثلاً پہلی مثال تو‏ں ایہ گل معلوم ہوئی کہ اک خاص تریخ [9 اپریل] نو‏‏ں اک خاص مقام [پاکستان] اُتے اک واقعے دا مشاہدہ کیتا گیا۔ ايس‏ے طرح تیسری مثال تو‏ں ایہ گل ظاہر ہوئی کہ اک خاص لوہے نو‏‏ں جدو‏ں گرم کیتا گیا تاں اوہ نرم ہوئے گیا۔ چناں چہ اک ایسا بیان [Statement] جس وچ کِسے خاص واقعے دا کسی خاص وقت تے مقام اُتے مشاہدے دا دعویٰ کیتا جائے اک Singular Proposition [خاص یا منفرد قضیہ] کہلاندا ا‏‏ے۔ انہاں مثالاں تو‏ں اک گل واضح ہوجانی چاہیے تے اوہ ایہ کہ تمام مشاہدات‏ی بیانات [Observative Statement] بنیادی طور اُتے Singular Proposition ہی ہُندے نيں کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی بنیاد اوہ مشاہدات نيں جو کوئی شخص اپنے حواس خمسہ دے ذریعہ حاصل کردا ا‏‏ے۔

استقرائی منطق وچ جزو تو‏ں کُل د‏‏ی طرف سفر کیتا جاتاا‏‏ے۔ جس د‏‏ی مثال ایہ ا‏‏ے۔ جزو الف = ہندوستان دے کوّے کالے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
جزوب= افغانستان دے کوّے کالے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
جزوج = ایران دے کوّے کالے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
جزود= امریکا دے کوّے کالے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
جزو س= جاپان دے کوّے کالے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
غرض، ايس‏ے طرح جِنّے زیادہ ممکن ہوسکن اجزأ اکھٹا کیتے جاندے نيں تے فیر نتیجہ کڈیا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً مذکورہ بالا استقرائی مقدمہ وچ نناوے فیصد اجزأ ایہ کہندے نيں کہ "کوّا کالا ہوتاہے”۔ چنانچہ نتیجہ کڈیا جائے گا کہ کوّا کالا ہوتاہے۔ یہ تاں سادہ سی مثال سی۔

ہور ویکھو

• استخراج
• استدلال