اردو دے وکھ وکھ ناں
مختلف ادوار وچ ’اردو‘ نوں مختلف ناواں توں موسوم کيتا جاندا رہیا اے ۔سب توں پہلے ہندوستان دی نسبت توں اسنوں ’ہندوی‘ کہیا گیا ۔ حافظ محمود شیرانی توں لے کے ڈاکٹر سنیی کمار چٹرجی تک لسانی محققاں اس گل اُتے متفق نيں۔ قدیم لغات تے ادبی تصنیفات وچ وی اس دا ناں ’ہندی‘ یا’ہندوی‘ اے۔ ايسے لئی ۸۱۲ھ وچ ’قاضی خاں بدر‘ توں لے کے ۱۷۴۲میں’ سراج الدین خاں آرزو‘تک سبھی قدیم لغات نویسیاں نے ہندوستان دی بولی کو’ ہندی‘ یا’ہندوی‘ لکھیا اے بعض صوفیا ء کرام دیاں تحریراں یا اقوال وچ وی اسنوں ’ہندی‘ یا ’ہندوی‘ کہیا گیا اے۔ ’خواجہ نصیرالدین چراغ دہلوی (وفات۷۵۲ھ)،شرف الدین یحییٰ منیری (وفات۷۷۲ھ)‘او ر ’اشرف جتھے گیر سمنانی(وفات۸۰۸ھ) ـوغیرہ نے ’ہندی ‘یا’ ہندوی‘ استعمال کيتا اے ۔شمس الرحمن فاروقی لکھدے نيں:
’’جس بولی نوں اج اسيں اردو کہندے نيں۔پرانے زمانے وچ ايسے بولی نوں ہندوی،ہندی،دہلوی،گجری،دکنی،اور فیر ریختہ کہیا گیا۔ تے ایہ ناں تقریباًاسی تربیت توں استعمال وچ آئے جس ترتیب توں ميں نے انھاں درج کيتا اے ۔‘‘۲
میر اثر(پیدایش۵۹،۱۷۵۸۔وفات۱۷۹۴)نے اپنی مثنوی ’خواب تے خیال‘کی ابتدا وچ اپنی بولی کو’ہندوی‘ قرار دتا اے :
فارسی سو ہیں ، ہندوی سو ہیں
باقی اشعارِ مثنوی سو ہیں۳
اس عہد دے ہور صوفیاء کرام دی ادبی لکھتاں وچ بھی’ ہندی‘ یا’ ہندوی‘ دا ہی استعمال ہويا اے ۔’شاہ میراجی شمس العشاق‘(وفات۱۴۹۶)،’شاہ برہان الدین جانم‘ (وفات ۱۵۸۲)اور جعفر زٹلی(۱۷۱۳۔۱۶۵۷) دے نال ہی ’ عبدل بیجاپور ی‘ دی کتاب ’ابراہیم نامہ(۱۶۰۳)‘،ملا وجہی دی ’سب رس(۱۶۳۵)‘،اور فضلیـ کی’ دہ مجلس(۱۷۲۳)‘ وغیرہ سب وچ اردو کانام ’ہندوی‘ اے۔
’ہندوی ‘کے بعداردو دا دوسرامقبول ناں ’ریختہ ‘ اے ۔لغت وچ ’ ریختہ ‘کے متعدد معنی نيں مثلاََ بننا،ایجاد واختراح کرنا، نويں سانچے وچ ڈھالنا تے موزاں کرنا،پریشان تے گری پئی چیز وغیرہ۔آب حیات وچ مولانا محمدحسین آزاد لکھدے نيں:
’’مختلف زباناں نے اسنوں ریختہ کيتا اے جداں دیوار نوں اِٹ،مٹی،چونا،سفیدی وغیرہ پختہ کردے نيں یا ایہ کہ ریختہ دے معنی نيں گری ،پئی پریشان چیز۔‘‘۴
لیکن شروعات وچ ریختہ دا استعمال بالکل وکھ معنی وچ ہوایعنی مقامی راگاں تے فارسی نوں ملیا کے ہندوستانی موسیقی وچ جو اختراع وجود وچ آئی اس کو’ ریختہ ‘کہیا گیا ۔ ايسے لئی مختلف زباناں تے بولیاں دے امتزاج دی بنا اُتے استعارۃََ اردو وی ریختہ کہلائی۔
زبان دے لیے’ ریختہ‘ شہنشاہ اکبر دے عہد وچ غالباََ پہلی بار استعمال ہويا مگر ایہ استعمال صرف شاعری تک محدود سی۔بولی جانی والی بولی یا نثری کاوشاں دے لئی ’ہندی‘ دا ہی استعمال ہُندا رہیا۔اس دی وجہ وی غالباََ موسیقی سی کیوں کہ بعض قدیم غزلاں وچ فارسی تے ہندوی دا اُتے لطف امتزاج ملدا اے۔ اس سلسلے وچ ’ امیر خسرو‘نے خصوصی شہرت پائی:
گوری سووے سیج پہ اور مکھ پہ ڈارے کیس
چل خسرو گھر آپنے سانج بھئی چوندیس۵
اور ان کی یہ غزل بہت مشہور ہے:
زحال مسکیں مکن تغافل دورائے نیناں بنائے بتیاں
کہ تاب ہجراں ندارم اے جاں،نہ لیہوکاہے لگائے چھتیاں
شبانِ ہجراں دراز چوں زلف و روز وصلت چو عمر کوتاہ
سکھی پیا کوں جو میں نہ دیکھوں توکیسی کاٹوں اندھیری رتیاں
یکایک ازدل دو چشم جادو بصد فریبم ببرو تسکیں
کسے پڑی ہے جو جا سناوے پیارے پی کوں ہماری بتیاں
چو شمع سوزاں چو ذرہ حیراں زمہر آں مہ بگشتم آخر
نہ نیند نینانہ انگ چینا نہ آپ آویں نہ بھیجیں پتیاں
بحق روزِ وصالِ دلبر کہ داد مارا فریب خسرو
سپیت منکے وراے راکھوں جو جاے پاوں پیا کی کھتیاں۶
خسراں دے بعد سعدی نے ریختہ گوئی وچ ناں پیدا کيتا۔ مصحفی تک ’ہندوی‘ اور’ ریختہ‘ دونے اردو شاعری دے لئی مستعمل سن ۔چنانچہ مصحفی کہندے نيں:
مصحفی فارسی کو طاق پہ رکھ
اب ہے اشعارِ ہندوی کا روا۷
کیا ریختہ کم ہے مصحفی کا
بو آتی ہے اس میں فارسی کی
یاں تاں ’ریختہ‘ دی اصطلاح اک خاص قسم دی شاعری دے لئی مستعمل سی لیکن کچھ عرصہ بعد ریختہ دا لفظ تمام شاعری دے لئی مقبول ہوئے گیا۔بیشتر قدیم شاعر نے شاعر ی یا اردو بولی دے لئی ریختہ دا لفظ استعمال کيتا۔چنانچہ شاہ حاتم،قائم،مرزا قتیل، میر تقی میر، سودا، مصحفی، سوزاور جرأت توں مرزا غالب دے وقت تک سبھی دے کلام وچ ایہ لفظ ملدا اے تے سبھی نے اسنوں شاعری دا مترادف جانا۔ بقول غالب:
ریختہ کے تمھیں استاد نہیں ہو غالب
کہتے ہیں اگلے زمانے میں کوئی میر بھی تھا
میر نے اپنے تذکرہ ’نکاۃ الشعراء‘ میں یوں لکھا :
’’معلوم ہوئے کہ ریختہ کئی قسم دا ہوتاہے۔ان تمام وچ جو کچھ فقیر نوں معلوم اے اوہ لکھیا جا رہیا اے ۔پہلا اوہ کہ اس دا اک مصرع فارسی تے اک ہندی۔ چنانچہ حضرت امیر خسرو علیہ الرحمتہ توں اک قطعہ لکھ دتا گیا اے۔ دوسرا اوہ کہ اس کاآ دھا مصرع ہندی تے ادھا فارسی،چنانچہ میر معزموسوی جنہاں دا ذکر کتاب وچ کیہ گیا انہاں دا شعر لکھ دتا اے ۔تیسرا اوہ جس وچ فارسی دے فعل استعمال کیتے جاندے نيں تے ایہ قبیح اے ۔‘‘۸
ولی تے سراج توں لے کے میر تقی میرکے عہد تک’ ریختہ ‘کا لفظ شاعری دے لئی اک مخصوص انداز وچ مقبول ہوئے چکيا سی۔ بقول ولی:
ولی تجھ حسن کی تعریف میں جب ریختہ بولے
سنے تب اس کوں جان و دل سوں حسّانِ عجم آکر۹
اس زمانے تک ’زبان‘دے لئی ’ہندی‘کا لفظ اورمخصوص شاعری دے لئی ’ریختہ‘کا لفظ استعمال ہُندا رہیا۔ شمس الرحمن فاروقی لکھدے نيں:
’’شمال وچ ’ریختہ‘اور ’ہندی‘،ساڈی بولی دے ناں دی حیثیت توں یکساں مقبول سن ۔ایہ حالت اٹھارويں صدی تک رہی۔وسط انیہويں صدی توں بولی دے ناں دے حیثیت سے’ہندی‘ کو’ریختہ‘ اُتے ترجیح دتی جانے لگی۔بلکہ ایہ کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا کہ انیہويں صدی وچ بول چال دی بولی نوں تقریباًہمیشہ’ ہندی ‘ہی کہیا جاندا تھا،جب کہ اٹھارويں صدی وچ ’ریختہ‘کو بول چال دی بولی دے لئی بے تکلف استعمال کردے سن ۔‘‘۱۰
ریختہ دے بعد ساڈی بولی دے لئی لفظ ’اردو‘ دا استعمال شروع ہويا۔اردو’ترکی‘ بولی دا لفظ اے تے اس دا مطلب اے لشکر یا چھاونی۔’حا فظ محمود شیرانی‘ نے لفظ اردو دے لئی تحقیقات دا دائرا ہ بہت وسیع کر دتا اے ۔بقول شیرانی:
’’یہ لفظ اصل ترکی وچ مختلف شکلاں وچ ملدا اے یعنی اوردا، اوردہ، اردہ، اردا تے اردو جس دے معنی فرودگاہ،لشکر تے پڑاونیزلشکرو حصۂ لشکر نيں۔اس دے علاوہ اس دا استعمال خیمہ،بازار،لشکر،حرم گاہ،محل تے محل سرائے شاہی تے قلعے اُتے وی ہُندا اے ۔۱۱
ہندوستان وچ سب توں پہلے اردو لفظ دا استعمال شہنشاہ بابر نے ـ’تزک بابری‘ماں کیہ اے۔ بقول شیرانی بابر اپنی ٹکسال نوں وی اردو کہندا سی۔ جدوں کہ اکبر دی لشکری ٹکسال ’اردو ظفر قرین‘یا ’اردوئے ظفر قرین‘اور خال خال موقعاں اُتے ’اردو‘ وی کہلاندی سی۔لشکر دے لئی اردو معلی اکبر دے عہد وچ مروج سی ۔ بقول شیرانی اکبر دے عہد وچ ایہ لفظ مقبول ہوئے چکيا سی۔ چنانچہ شیرانی نے اردو علیہا،اردو ئے معلی ،اردوئے لشکر ،اردو حضرت، اردو ظفرین، اردوئے عالی تے اردوئے بزرگ ورگی تراکیب گنوائی اے۔
لفظ ’اردو‘ اپنی مختلف صورتاں وچ رائج ہوئے چکيا سی مگر حالے تک زبا ن دے معنی وچ اس دا استعمال نئيں ہوتاتھابلکہ جہانگیر دے وقت تک اس بولی دا نام’ہندوی‘ہی سی۔ شاہجہان (وفات۱۶۶۶) نے اپنے شہردے لئی اردوئے معلی دا ناں تجویز کيتا۔اس سلسلے وچ میر امن کا’ با غ تے بہار‘ وچ ایہ بیان قابل غور اے:
’’ تب بادشاہ نے خوش ہوئے کے جشن فرمایا تے شہر نوں اپنا دارالخلافت بنایا تب توں شاہجہان آباد مشہو ر ہويا(اگرچہ دلّی جُدی اے ،وہ پراناشہر تے ایہ نواں شہر کہلاندا اے ) تے اوتھے دے بازار نوں اردوئے معلےٰ خطاب دتا۔‘‘۱۲
اس وقت وی شاعری دے لئی ریختہ دا استعمال ہی مروج سی لیکن ’اردوئے معلی‘کی مخصوص اصطلاح وجود پا چکی سی۔ بہرحال میر تقی میر( نکات الشاعر،۱۷۵۲)اور قائم (مخزن نکات،۱۷۵۷)نے اردوئے معلی نوں محاورہ دے مطابق ہی لکھیا اے ۔شمس الرحمن فاروقی لکھدے نيں:
’’ساڈی بولی دے ناں دے طور اُتے لفظ ’اردو‘کا استعمال اٹھارويں صدی دے ربع آخر دے پہلے نئيں ملدا۔زبان دے ناں دے طور اُتے اس لفظ(اردو)کی زندگی غالباً’زبان اردو معلائے شاہجہان آباد‘کی شکل وچ شروع ہوئی تے اس مراد سی،’شاہجہان آباد دے شہر معلی؍قلعہ معلی؍دربار معلی دی زبان۔‘‘۱۳
اردو معلی دی اصطلاح ایويں تاں خوبصورت سی مگر عام نہ ہوسکی۔اورآہستہ آہستہ ایہ فقرہ مختصر ہوئے کے صرف ’اردو‘ رہ گیا او ر پہلے ’اردو‘کا استعمال شاہجہان آباد دے لئی ہويا مگر ۱۷۸۰تک بولی دے لئی لفظ ’اردو ‘کا استعمال ہونے لگا۔
تذکرہ گلزار ابراہیم(۱۷۸۴)اور تذکرہ ہندی از مصحفی(۱۷۹۴)ماں وی بولی دے لئی اردو دا لفظ استعمال ہويا اے ۔بقول حافظ محمود شیرانی مغربی مصنفاں وچ ڈاکٹر گلکرسٹ پہلے شخص نيں جو اپنی انگریزی تالیف ’ قواعد بولی ہندوستان‘(۱۷۹۶) وچ اردو دا استعمال کردے نيں۔۱۴
علامہ قاضی نے لفظ اردو دے بارے وچ نويں تحقیقا تی مواد دی بنا اُتے لفظ اردو نوں ترکی بولی دا لفظ تسلیم کرنے توں انکار کر دتا۔وہ اس ضمن وچ رقم طراز نيں:
’’عام سندھی بول چال وچ ’اردو‘ ڈھیر یااشیاء دے ذخیراں تے انساناں دے اجتماع نوں کہندے نيں۔اس لفظ دے ایہ معنی عرباں دے سندھ وچ وارد ہونے توں تن ہزار برس پہلے توں رائج نيں،پر لفظ ارد،urdسندھ یا ہند وچ پیدا نئيں ہوا․․․قدیم ناردک(Nordic)دیومالا وچ لفظ ’ارد‘urdیااُرتھurthاک دیوی دا ناں اے ۔جو خود تقدیر اے ۔․․․پس اسيں دیکھدے نيں کہ لفظ ’ارد‘آرائی بولی دے قدیم ترین لفظاں وچوں اے تے اج تک زندہ چلا آندا اے ۔ایہ آرائی تمدن دی ابتدااور ايسے خاصیت دا مظہر اے ۔یعنی انسانی معاشرت دا ایہی اوہ لفظ اے جو لفظ ’اردو ‘ کاماخذ اے جس دے معنی ایداں دے مجمع دی بولی اے کہ جس وچ ہر قسم دے لوک شامل ہاں۔‘‘۱۵
اس ضمن وچ اک ہور نقطۂ نظر ایہ وی اے کہ اردو دا لفظ در اصل لاطنی الاصل اے یہHORDEسے بنا اے جس دے معنی گروہ ، مجمع، لشکر تے بعض اوقات خانہ بدوش وی اے۔ ترکی وچ ایہ لفظ بعد وچ پہنچیا ۔ حکیم شمس اﷲ قادری نے اپنی تالیف ’اردوئے قدیم‘ وچ اس لفظ دے بارے وچ لکھدے نيں :
’’چنگیز خان تے اس دے ا ولاد دے زمانے وچ مغل بادشاہاں تے بادشاہ زاداں دے فرد گاہاں تے لشکر گاہاں نوں ’اردو ‘کہیا کردے سن ایتھے تک کہ انہاں دا مستقر حکومت وی اردوکہلاندا سی اور’ قراقرم‘ دا قدیم ناں ’اردو بالیغ‘ سی ۔
چنگیز خاں دے فرزند جوجی خاں دی اولاد نے دشت قنچاق تے روس ویلغار وچ اک وسیع حکومت قائم کر لئی سی۔اسنوں حکمراں جدوں کسی مہم پرمستقرسے رواں ہُندے توزرّاں خیمےآں وچ قیام کردے سن جس دے باعث انہاں دی لشکر گاہاں اردوئے مطلّاGolden Hordeکہلادیاں سن ․․․خروج چنگیز خان دے بعد سلطان شمس الدین ایلتمش دے زمانے توں سلطان محمد تغلق دے عہد حکومت تک مغلاں نے ہندوستان اُتے گیارہ حملے کيتے تے کم تے بیش سو سال تک ہندوستان دا شمالی خطہ انہاں دی تخت تے تاج دا جولانگا ہ بنا رہیا ۔اسی زمانے توں ہندوستان وچ لفظ اردو دا استعمال شروع ہويا تے ایتھے وی لشکر گاہ نوں اردو کہنے لگے۔‘‘۱۶
اردو دے ناواں دے سلسلے وچ بیش تر محققاں نے اس گل اُتے وی زور دتا اے کہ مختلف صوبےآں تے علاقےآں دی مناسبط توں اردو دکنی ، گجری ، پنجابی وغیرہ وی کہلاندی رہی جداں کہ شیخ بہاالدین باجن نے اپنے کلام نوں ’زبان دہلوی ‘کہیا سی ۔ بقول مولوی عبدالحق :
’’ ایہ بولی (یعنی اردو ) دکن وچ آئی تے اس وچ دکنی لفظاں تے لہجہ داخل ہويا تاں دکنی کہلائی تے گجرات وچ پہنچی تاں اس خصوصیت کيتی وجہ توں گجری تے گجراتی کہی جانے لگی۔‘‘۱۷
اسی طرح ڈاکٹر شوکت سبزواری وی اردو دے دہلوی ، گجری یا گوجری تے دکنی ناں گنوانے بعد’اردو بولی دا ارتقا ‘ماں لکھدے نيں :
’’ ایہ ناں اردو نوں انہاں تھاںواں دے تعلق توں دتے گئے جتھے اول اول اردو نوں فروغ ہويا ۔ ‘‘
اس طرح اردو مختلف ناواں نوں پاندی ہوئی آخر وچ ساڈی ’اردو‘ ہوئی۔
حواشی سودھو
۱ داغ دہلوی:کلیات داغ(گلزارِداغ)،نئی دہلی ،کتابی دنیا،۲۰۰۸،ص۳۴۵۔
۲ شمس الرحمن فاروقی:اردو ادب کا ابتدائی زمانہ،نئی دہلی ،مکتبہ جامعہ لمیٹڈ،۲۰۱۱،ص۱۲۔
۳ میر اثر:خواب وخیال،مرتبہ مولوی عبد الحق،پاکستان،انجمن ترقی اردو،بار دوم،۱۹۵۰،ص۱۱۔
۴ محمد حسین آزاد:آب حیات،لکھنؤ،اتر پردیس اردو اکادمی،چھٹا ایڈیشن،۲۰۰۳،ص۲۰۔
۵ جمیل جالبی:تاریخ ادب اردو،جلد اول،دہلی،ایجوکیشنل پبلیشنگ ہاوس،طبع پنجم۲۰۰۰،ص۲۹۔
۶ محمد حسین آزاد:آب حیات،لکھنؤ،اتر پردیس اردو اکادمی،چھٹا ایڈیشن،۲۰۰۳،ص۷۳۔
۷ مصحفی:کلیات مصحفی ،دیوان اول،مرتبہ نثار احمد فاروقی،دہلی ،مطبع کوہ نور پرنٹنگ پرس ۱۹۶۸،ص۱۴۵۔
۸ میر تقی میر:تذکرہ نکا ۃ الشعراـ،مترجم حمیدہ خاتون،دہلی،جے کے آفسیٹ پرنٹرس،۱۹۹۴،ص۱۵۸۔
۹ ولی:کلیات ولی،مرتبہ نور الحسن ہاشمی،نئی دہلی،قومی کونسل برائے فروغ اردوزبان،اپریل۲۰۰۸،ص۱۳۳۔
۱۰شمس الرحمن فاروقی:اردو ادب کا ابتدائی زمانہ،نئی دہلی ،مکتبہ جامعہ لمیٹڈ،۲۰۱۱،ص۱۳۔
۱۱ حافظ محمود شیرانی:مقالات،جلد اول،مرتبہ مظہر محمود شیرانی،لاہور،مجلس ترقی اردو،جنوری ۱۹۶۶،ص۱۱۔
۱۲میر امن:باغ وبہار،مرتب رشید حسن خاں،دہلی،مکتبہ جامعہ لمیٹڈ،اکتوبر۱۹۷۰،ص۱۴۔
۱۳شمس الرحمن فاروقی:اردو ادب کا ابتدائی زمانہ،نئی دہلی ،مکتبہ جامعہ لمیٹڈ،۲۰۱۱،ص۱۶۔
۱۴حافظ محمود شیرانی:مقالات،جلد اول،مرتبہ مظہر محمود شیرانی،ص۴۱۔
۱۵بحوالہ اردو ادب کی مختصرترین تاریخ آغاز سے ۲۰۰۰تک از سلیم اختر(علامہ قاضی:مقالہ مطبوعہ سویرا،خاص شمارہ ،۱۹۷۹،مئی)دہلی۶، کتابی دینا۔ ۲۰۰۵، ص ۵۷۔۵۸
۱۶حکیم شمس اﷲ قادری:اردوئے قدیم،کراچی ،جنرل پبلیشنگ ہاوس برنس روڈ،طبع دوم۱۹۶۳،ص۲۰۔۲۱۔
۱۷مولوی عبد الحق:اردو کی ابتدائی نشو ونما میں صوفیائے کرام کا کام،کرانچی ،انجمن ترقی اردو ،طبع سوم،۱۹۵۳۔