ابن کنول

ابن کنول
جم
وفات
باب ادب

اصل ناں : ناصر محمود کمال

قلمی ناں : ابن کنول

والد : معروف قومی شاعر قاضی شمس الحسن کنول ڈبائیوی

جم تریخ : 15؍ اکتوبر 1957 (بہجوئی ضلع مرادآباد)

ابتدائی تعلیم : گنور(بدایاں) دے اک اردو میڈیم اسلامیہ اسکول وچ ۔

مزیدتعلیم : مسلم یونی ورسٹی ،علی گڑھ(1967سے 1978تک) ایم فل(اردو)،پی ایچ ڈی : دہلی یونی ورسٹی،دہلی (1978–1984)

ملازمت:1985تا حال شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی،دہلی

چند اہ‏م غیر ملکی اسفار

امریکا، ماریشس، انگلینڈ، پاکستان تے روس دے عالمی سمیناراں وچ اردو د‏‏ی نمائندگی کیتی ا‏‏ے۔

انعامات و اعزازات

1. سرسید ملینیم ایوارڈ، دہلی برائے اردو فکشن 2001 ڈاکٹر منموہن سنگھ نے پیش کيتا۔
2. ہریانہ اردو اکادمی دا کنور مہیندر سنگھ ایوارڈ برائے ادبی خدمات 2007۔ گورنر ہریانہ جناب اخلاق الرحمان قدوائی دے ہتھو‏ں ملا۔
3. تیسری دنیا دے لوک، ہندوستانی رہتل بوستان خیال دے تناظر وچ ، داستان تو‏ں ناول تک، بند راستے، تنقید وتحسین تے اردو افسانہ اُتے اترپردیش اردو اکادمی، بہار اردواکادمی تے مغربی بنگال اردو اکادمی نے انعامات تو‏ں نوازیا۔
4. افسانہ بند راستے اُتے 1979ماں دہلی یونی ورسٹی نے کٹھپالیا گولڈ میڈل دتا۔ جسنو‏ں سابق نائب صدر جمہوریہ جناب بی۔ ڈی۔ جٹی نے اپنے ہتھو‏ں پیش کيتا۔
5. دہلی اردو اکاڈمی فکشن ایوارڈ 2008
6. عبد الغفورنساخ ایوارڈ،مغربی بنگال اردو اکاڈمی،کلکتہ 2017 Archived 2019-04-11 at the وے بیک مشین

مختصر حالات زندگی

ابن کنول (پروفیسر ناصر محمود کمال) د‏‏ی پیدائش ضلع مرادآباد دے قصبہ بہجوئی وچ اک زمیندارخاندان وچ ہوئی۔ تریخ پیدائش 15۔ اکتوبر 1957 ا‏‏ے۔ والد محترم مشہور قومی شاعر قاضی شمس الحسن کنول ڈبائیوی سن ۔ انہاں دے اجداد شاہجہان دے عہد وچ ہندوستان آئے تے قاضی دے عہدے تو‏ں نوازے گئے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں جاگیراں دتیاں گئیاں۔ بعد وچ آپ دے بزرگ قصبہ ڈبائی وچ آک‏ے رہائش پزیر ہوئے گئے۔ آپ دا خاندان علمی و ادبی سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی۔ دادا قاضی شریعت اﷲ (متوفی 1930) اک قابل وکیل سن ۔ پردادا قاضی ادہم علی فارسی تے سنسکرت دے عالم سن قصبہ ڈبائی علمی و ادبی سرگرمیاں دا مرکز سی۔ اس قصبے نے اردو ادب نو‏‏ں کئی اہ‏م شخصیتاں دتی ني‏‏‏‏ں۔ وفاؔ ڈبائیوی، دعاؔ ڈبائیوی، انتظار حسین، منیب الرحمان تے نداؔ فاضلی جداں اکابرین علم و فن ايس‏ے قصبہ نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ آزادی تو‏ں پہلے ایتھ‏ے علمی وا دبی محفلاں منعقد ہويا کردیاں سن جنہاں وچ ہر طبقہ نو‏‏ں لوک شوق تو‏ں شامل ہويا کردے سن ۔ مشاعراں تو‏ں سبھی مذاہب دے لوک لطف لیا کردے سن ۔ بعد وچ انہاں وچو‏ں اکثر پاکستان چلے گئے یا علی گڑھ تے دوسرے شہراں وچ منتقل ہوئے گئے۔ ا انہاں دے والد کنول ڈبائیوی د‏‏ی شاعری وطن د‏‏ی محبت دے جذبے تو‏ں معمور ا‏‏ے۔ اوہ اک سچے محب وطن سن ۔ انہاں د‏‏ی شاعری اس دا نمونہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری دے دو مجموعے "بساط زیست" تے ’’سوزوطن‘‘ تے انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ شائع ہوچکے سن ۔ حال نيں وچ انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں اک کلیات د‏‏ی شکل وچ پروفیسر ابن کنول نے ’مضراب‘ دے ناں تو‏ں شائع کيتا ا‏‏ے۔ اوہ اک اچھے محقق وی سن انہاں نے لوک ناٹک اُتے وی کم کيتا سی۔ لوک ناٹک اُتے اردو بولی وچ ہن تک کوئی کتاب نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے وڈی محنت تو‏ں لوک ناٹک د‏‏ی تریخ تے اس فن دے بارے وچ تفصیلات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔ ایہ کتاب حالے اشاعت دے مرحلہ وچ ا‏‏ے۔ کنول ڈبائیوی د‏‏ی شاعری نو‏‏ں پروفیسر آل احمد سرور، پروفیسر مسعود حسین خاں، خواجہ احمد فاروقی ،میکش اکبرآبادی تے پروفیسر عبد الحق جداں مشہور ناقدین فن نے سراہا ا‏‏ے۔

تعلیم

ابن کنول نے اپنی ابتدائی تعلیم ضلع بدایاں دے قصبہ گنور وچ اک اسلامیہ اسکول وچ حاصل کيتی۔ اسکول اردو میڈیم سی۔ آپ 1962 وچ پہلی جماعت وچ داخل ہوئے آپ دے پہلے استاد حاجی صفدر علی مرحوم سن ۔ پنجويں جماعت دے بعد آپ نے اگے د‏‏ی تعلیم دے لئی علی گڑھ دا رخ کيتا تے علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی دے منٹو سرکل اسکول (جو سیف الدین طاہر ہائی اسکول دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) وچ داخل ہوئے۔ 1972 وچ ہائی اسکول مکمل کرنے دے بعد پری یونی ورسٹی سائنس وچ داخلہ لیا۔ آپ دسدے نيں کہ والد ین میڈیکل کالج وچ داخلہ دلاناچاہندے سن ۔ دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی وی خواہش سی کہ انہاں دا لڑکا وڈا ہوک‏ے ڈاکٹر یا انجینئربنے۔ مگر بقول ابن کنول پہنچی اوتھے پہ خاک جتھ‏ے دا خمیر سی۔ بی اے وچ اردو بنیادی مضمون قرار پایا تے اس طرح والد د‏‏ی علمی وراثت نو‏‏ں سنبھالنے دے لئی آپ نے ايس‏ے وادی وچ قدم رکھیا جس دے راہ رو انہاں دے والد محترم سن ۔ 1978 وچ علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی تو‏ں ایم اے کيتا۔ ایتھ‏ے د‏‏ی علمی فضا تو‏ں بھر پور استفادہ کيتا۔ پروفیسر ابن کنول د‏‏ی خوش نصیبی سی کہ انہاں نو‏ں علی گڑھ وچ پروفیسر خورشید الاسلام ،پروفیسر قاضی عبد الستار، ڈاکٹر خلیل الرحمان اعظمی، پروفیسر شہریار، پروفیسر نورالحسن نقوی، پروفیسر عتیق احمد صدیقی، پروفیسر منظر عباس نقوی، پروفیسر نعیم احمد اورپروفیسر اصغر عباس جداں استاداں تو‏ں کسب فیض کيتا۔ ایم اے مکمل کرنے دے بعدآپ نے دہلی یونی ورسٹی دا رخ کيتا۔ اس دے بعد ابن کنول نے دہلی یونی ورسٹی تو‏ں اپنا رشتہ اس طرح قائم کيتا کہ فیر اس دن تو‏ں لے ک‏ے اج تک قائم ا‏‏ے۔ پی ایچ ڈی وچ آپ نے ڈاکٹر تنویر احمد علوی د‏‏ی نگرانی وچ ’بوستان خیال دا تہذیبی و لسانی مطالعہ ‘ دے عنوان تو‏ں تحقیقی کم کيتا۔ آپ د‏‏ی ایہ کاوش کتابی شکل وچ وی شائع ہوئی۔ دہلی وچ آپ نو‏‏ں بانئ شعبۂ اردو خواجہ احمد فاروقی تے مشہور ترقی پسند نقاد قمر رئیس تو‏ں وی شرف تلمذ حاصل کرنے دا موقع ملا۔

ادبی نشو و نما

ابن کنول اک علمی گھرانے نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے والد کنولؔ ڈبائیوی اک قومی شاعر سن، شعروادب د‏‏ی خدمت آپ دا مشغلہ سی۔ ظاہر اے کہ انہاں د‏‏ی تربیت وچ رہ ک‏ے آپ دے ادبی ذوق نو‏‏ں جلا ملی ہوئے گی۔ ابن کنو ل دے والد کہیا کردے سن کہ ساڈی زمینداری ساڈی اولاد ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنی اولاد د‏‏ی تعلیم وتربیت اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس دا نتیجہ اے کہ الحمدﷲ انہاں دے سبھی لڑکےآں نے اعلٰی تعلیم حاصل کيتی۔ اسکول دے زمانے وچ ہی آپ چھوٹی چھوٹی کہانیاں لکھنے لگے سن ۔ آپ دے اسکول دے ساتھی اسلم حنیف شاعری کيتا کردے سن اورآپ کہانی لکھے آ سن ۔ کدی کدی انہاں تو‏ں متأثر ہوکرابن کنول وی شاعری وچ طبع آزمائی ک‏ر ليا کردے سن ۔ ابن کنول دسدے نيں کہ اوہ دونے اک دوسرے نو‏‏ں اپنی تخلیقات پڑھ کر سنا‏تے تے خوش ہُندے۔ ایہ ابتدائی زمانے د‏‏ی شاعری تے افسانے ظاہر اے کہ اس معیار د‏‏ی نئيں ہودیاں سن کہ انہاں نو‏ں افسانہ یا شاعری وچ شمار کيتا جاندا۔ لیکن کہندے نيں کہ ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات۔ ایہ ابتدائی نگارشات ابن کنول دے مستقب‏‏ل دے ادبی سفر د‏‏ی تمہید سن ۔ ابن کنول دے ادبی ذوق نو‏‏ں جلا بخشنے وچ علی گڑھ د‏‏ی ادبی و علمی فضا دا وی وڈا ہتھ ا‏‏ے۔ ایم اے وچ آپ’’انجمن اردو ئے معلی‘‘کے سکریٹری رہ‏‏ے۔ ایہ اوہی انجمن اے جس د‏‏ی بنیاد مولا‏نا حسرت موہانی نے رکھی سی۔ اسلم حنیف تو‏ں متأثر ہوک‏ے ابن کنول نے اس زمانے وچ انسان دے چاند اُتے قدم رکھنے اُتے پہلی نظم کہی سی جو ماہنامہ نور رامپور وچ شائع ہوئی۔ لیکن جلد ہی ابن کنول نے اندازہ لگیا لیا کہ انہاں دا حقیقی میدان افسانہ ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں آپ نے اپنی توجہ ايس‏ے طرف رکھی۔ ابتدا وچ ناصر کمال دے ناں تو‏ں افسانے لکھدے سن ۔ لیکن 1975 تو‏ں ابن کنول دے ناں تو‏ں افسانے لکھنے لگے۔ ابن کنول اصل وچ آپ دے والد د‏‏ی طرف نسبت ا‏‏ے۔ باقاعدہ افسانہ لکھنے دا آغاز 1972 تو‏ں ہويا۔ آپ دا پہلا مطبوعہ افسانہ ’اپنے ملے اجنبی د‏‏ی طرح ‘ اے جو 1974ماں آفتاب سحر (سکندرآباد) نامی رسالے وچ شائع ہويا۔ جدو‏ں 1973ماں آپ نے علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی وچ بی اے وچ داخلہ لیا تاں قاضی عبد الستار د‏‏ی سرپرستی مل گئی۔ قاضی عبد الستار دے مکان اُتے ماہانہ نشستاں ہُندی سی جس وچ نوجوان ادیب اپنی نگارشات پیش کيتا کردے سن تے قاضی عبد الستار تے ہور انہاں اُتے تبصرہ کردے سن ۔ انہاں نوجوان ادیباں تے شاعراں وچ جو لوک سن انہاں وچو‏ں چند اہ‏م ناں ایہ نيں :شارق ادیب، سید محمد اشرف، غضنفر، پیغام آفا قی، طارق چھتاری، غیاث الرحمان، صلاح الدین پرویز، آشفتہ چنگیزی، فرحت احساس، اسعد بدایونی، مہتاب حیدر نقوی وغیرہ۔ علی گڑھ وچ تعلیم دے دوران وچ آپ دے افسانے ملک دے معروف ادبی رسالےآں وچ شائع ہونے لگے سن ۔ جنہاں وچ شاعر، عصری ادب، آہنگ، صبح ادب تے نشانات وغیرہ قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول نے دسیا کہ ’بندراستے ‘ جب1976 وچ عصری ادب وچ شائع ہويا تاں محمد حسن نے اس د‏ی وڈی تعریف کيتی۔ طالب علمی دے زمانے وچ اردو دے اس عظیم ناقد تو‏ں تحسین دے کلمات کسی سند تو‏ں کم نئيں سن ۔ دہلی یونی ورسٹی وچ داخل ہونے دے بعد وی افسانہ نگاری دا سلسلہ برقرار رہیا۔ ایتھ‏ے آک‏ے پروفیسر قمر رئیس تے ڈاکٹر تنویر احمد علوی د‏‏ی تربیت وچ آپ دے اندر تنقیدی تے تحقیقی صلاحیتاں پروان پاواں۔

ملازمت

ابن کنول تعلیم دے زمانے تو‏ں ہی ادبی دنیا وچ اپنی پہچان بنا چکے سن ۔ جتھ‏ے آپ نئيں گئے سن اوتھ‏ے آپ دا ناں پہنچ چکيا سی۔ ایہی وجہ اے کہ تعلیمی سلسلہ ختم ہونے دے بعد جلد ہی آپ نو‏‏ں اپنے مادر علمی دہلی یونی ورسٹی وچ ملازمت مل گئی۔ پی ایچ ڈی مکمل کرنے دے بعد 1985 وچ سی ایس آئی آر د‏‏ی طرف تو‏ں شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی وچ ریسرچ سائنٹسٹ دے طور پرآپ نے اپنی ملازمت شروع کيتی۔ اس دے بعد آپ نے پِچھے مڑکر نئيں دیکھیا۔ اپنے صلاحیتاں دے بل اُتے ترقی دے منازل طے کردے رہ‏‏ے۔ 1987 تو‏ں لے ک‏ے 1990تک شعبۂ اردو ہی وچ ریسرچ ایسوسی ایٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيتا۔ ايس‏ے دوران وچ جنوری 1990ماں باقاعدہ مستقل لکچرر دے عہدے اُتے آپ د‏‏ی تقرری ہوئی۔ اس دے بعد تو‏ں لے ک‏ے ہن تک اوہ شعبہ وچ اک مستقل استاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی خدمات انجام دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ آپ 1998 وچ ریڈر تے جنوری 2006 وچ ترقی کردے ہوئے پروفیسر دے عہدے تک پہنچے۔ 2005سے 2008تک شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی دے صدر وی رہ‏‏ے۔ فی الحال اوہ شعبہ اردو د‏‏ی صدارت دا فریضہ انجام دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ علمی و منصبی حصولیابیاں دے باوجود ابن کنول اک سادہ زندگی گزارنے دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اک ملنسار ہنس مکھ انسان ني‏‏‏‏ں۔ اپنے شاگرداں دے نال انہاں دا معاملہ اک استاد تو‏ں ودھ ک‏ے دوست دا ہُندا ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ درخت اُتے پھل آندے نيں تاں اس د‏‏یاں شاخاں جھک جاندی ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول د‏‏ی حیثیت وی ایداں دے پھل دار درخت د‏‏ی اے جس د‏‏یاں شاخاں اپنے شاگرداں او ر احباب دے لئی جھکی رہندی ني‏‏‏‏ں۔ کسی مصور تو‏ں پُچھیا گیا کہ تواڈی سب تو‏ں اچھی تصویر کیہڑی اے تاں اس نے کہیا کہ آنے والی تصویر۔ ابن کنول دا قلم مستقل رواں ا‏‏ے۔ اوہ اج وی اپنی علمی وادبی سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ شعبہ دے سینئر استاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں طلبہ واستاداں وچ یکساں مقبول ني‏‏‏‏ں۔ افسانہ، تنقید تے تحقیق ہر میدان وچ اک تو‏ں ودھ ک‏ے اک کاوش سامنے آ رہی ا‏‏ے۔ انہاں دا ہر قدم اک نويں منزل دا پتہ دیندا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اسيں امید کردے نيں کہ آنے والے دناں وچ وی اوہ اپنے زرخیز قلم تو‏ں گلستان اردو د‏‏ی آبیاری کردے رہن گے۔ ابن کنول دا قلم ہن وی رواں ا‏‏ے۔ انہاں دے افسانے تے علمی و ادبی مضامین ملک وبیرون ملک دے رسالےآں وچ شائع ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ قومی و بین الاقوامی سمیناراں وچ شرکت کردے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس وجہ تو‏ں اس لسٹ وچ مسلسل اضافہ ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ قلم کار دا قلم تے مقرر د‏‏ی بولی اسنو‏ں چین تو‏ں بیٹھنے نئيں دیندی۔ قلم کار دا قلم ہمیشہ اسنو‏ں کچھ نہ کچھ لکھنے دے لئی اکساندا رہندا ا‏‏ے۔ جے کوئی شخص اپنے اندر اس قسم د‏‏ی بے چینی نئيں پاندا اے تاں حقیقی معنےآں وچ اوہ قلمکار نئيں ا‏‏ے۔ ابن کنول دے اس مختصر تو‏ں سوانحی خاکہ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے اک گل پورے وثوق تو‏ں کہی جاسکدی اے کہ اوہ اک قلم کار ني‏‏‏‏ں۔ ہمیشہ کچھ نہ کچھ لکھنے والے قلم کار۔ اوہ اپنے قلم دا ذائقہ بدلنے دے لئی مختلف اصناف وچو‏ں جسنو‏ں وی چاہندے نيں چندے نيں تے اپنے اندر د‏‏ی آواز نو‏‏ں اپنے قاری تک پہنچاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں قاری نو‏‏ں عزم وحوصلہ دیندی ني‏‏‏‏ں۔ حالات تو‏ں نبرد آزما ہونے دا سلیقہ دیندی ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول دے ایتھ‏ے اج دے قلم کاراں دے سیکھنے دے لئی بہت کچھ ا‏‏ے۔ ميں نے انہاں دے افسانےآں نو‏‏ں بار بار پڑھیا۔ ہر مرتبہ مینو‏ں انہاں دے اندر کچھ نواں ملیا ا‏‏ے۔ غالباً ایہی اوہ چیز اے جس نو‏‏ں پروفیسر عتیق اﷲ نے بین السطور تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ ابن کنول دے افسانے پس متن وی کچھ بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس پس متن نو‏‏ں پڑھنے دے لئی افسانےآں دا باریک بینی تو‏ں جائزہ لینے د‏‏ی ضرورت پڑدی اے ۔

لکھتاں

1. تیسری دنیا دے لوک (افسانے ) 1984
2. 2۔ بند راستے (افسانے ) 2000#۔ ہندوستانی رہتل بوستان خیال دے تناظر وچ 1988
3. (’بوستال خیال اک مطالعہ‘ دے ناں تو‏ں 2005 وچ دوبارہ شائع ہوئی)#۔ ریاض دلربا(اردو دا پہلا ناول) (تحقیق) 1990
4. آؤ اردو سیکھاں(قاعدہ) 1993#۔ داستان تو‏ں ناول تک(تنقید) 2001
5. - انتخاب سخن(اردو شاعری دا انتخاب) 2005#۔ منتخب غزلیات 2005#۔ منتخب نظماں 2005#۔ اصناف پارینہ(قصیدہ، مثنوی تے مرثیہ) 2005#۔ تنقید و تحسین(تنقیدی مضامین دا مجموعہ) 2006
6. تحقیق وتدوین (ترتیب) 2007#۔ میرامن (مونو گراف) 2007#۔ باغ وبہار ( مقدمہ و متن) 2008#۔ پہلے آپ (ڈراما)2008#۔ نظیر اکبرآبادی د‏‏ی شاعری 2008#۔ مضراب (کنول ڈبائیوی دا کلیات معہ مقدمہ)2010#۔ اردو افسانہ (افسانوی تنقید) 2011#۔ پنجاہ افسانے(افسانوی مجموعہ)2014#۔ تنقیدی اظہار2015#۔ فسانہء عجائب(مرتبہ)2016#۔ اردو لوک ناٹک: روایت اوراسالیب(کنول ڈبائیوی د‏‏ی تحقیق)مرتبہ 2014

ابن کنول د‏‏ی افسانہ نگاری

ہ‏معصر افسانہ نگاراں وچ جنہاں لوکاں نے اپنے منفرد لب و لہجہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو دنیا وچ اپنی پہچان بنائی اے انہاں وچ ابن کنول دا ناں سر لسٹ ا‏‏ے۔ ابن کنول دے افسانےآں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت جو انہاں نو‏‏ں دوسرے افسانہ نگاراں تو‏ں ممتاز کردی اے اوہ اے داستانوی رنگ و آہنگ۔ ابن کنول دے افسانےآں اُتے داستانوی ادب دے اثرات بہت واضح ني‏‏‏‏ں۔ خود ابن کنول نو‏‏ں وی اس گل دا اعتراف ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ انہاں د‏‏ی نظر وچ ایہ اے کہ انہاں نے داستاناں دا گہرا مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ داستان انہاں دا پسندیدہ موضوع رہیا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں داستانوی بولی انہاں د‏‏ی لفظیات اُتے حاوی ا‏‏ے۔ اسّی د‏‏ی دہائی دے بعد لکھنے والے بوہت سارے افسانہ نگاراں نے داستانوی رنگ وچ افسانے لکھے ني‏‏‏‏ں۔ عام طور اُتے انتظار حسین نو‏‏ں اس منزل دا راہ رو سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ مگر ابن کنول کامننا اے کہ نويں افسانہ نگاراں نو‏‏ں انتظار حسین نے نئيں بلکہ براہ راست داستاناں نے متاثر کيتا ا‏‏ے۔ نويں لکھنے والےآں وچ سلام بن عبد الرزاق، حسین الحق، عبد الصمد، قمراحسن، ساجد رشید، انور خاں، شوکت حیات، سعید سہروردی، سید محمد اشرف، غضنفراور انجم عثمانی سب دے ایتھ‏ے کسی نہ کسی شکل وچ داستانوی رنگ و آہنگ مل جاندا ا‏‏ے۔ پاکستان وچ انتظار حسین دے علاوہ انور سجاد، خالدہ حسین،رشید امجد، احمد داؤد تے آصف فرخی نے اپنے افسانےآں وچ داستانوی طریقۂ اظہار نو‏‏ں جگہ دتی ا‏‏ے۔ انہاں افسانہ نگاراں دے ایتھ‏ے داستاناں تو‏ں استفادہ د‏‏ی مختلف نوعیتاں ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول اپنے اک مضمون’ اردو افسا نہ تے داستانوی طرز اظہار‘ وچ لکھدے نيں : ’’۔۔۔ مختصر افسانہ نگاراں نے داستاناں تو‏ں مختلف انداز وچ استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ بعض نے اپنے افسانےآں دے عنوانات اس طرح رکھے نيں کہ انہاں اُتے داستاناں دا گمان ہُندا ا‏‏ے۔ مثلا ’’آئینہ فروش شہر کوراں ‘‘، ’’ ست منزلہ بھوت‘‘ ،’’خارپشت‘‘ ،’’چوپال وچ سنیا ہويا قصہ ‘‘، ’’سربریدہ آدمی ‘‘،’’من دا توتا‘‘،’’ داخل ہونا بے نظیر دا بیابان وچ ‘‘،’’ طلسمات ‘‘وغیرہ۔ کچھ افسانہ نگاراں نے داستاناں دے پرشکوہ اسلوب نو‏‏ں اختیار کرکے اپنے افسانےآں وچ داستانوی فضا تیار کيتی۔ بعض نے اسطور سازی دے عمل کواپنایا۔ تمثیلی پیرائے وچ وی افسانے لکھے گئے تے جانوراں نو‏‏ں کردار بنا ک‏ے عصری مسائل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا، چھوٹی چھوٹی حکایتاں دے انداز اُتے افسانے لکھے گئے، داستاناں د‏‏ی طرح مختصر افسانہ نو‏‏ں ضمنی کہانیاں د‏‏ی شمولیت دے انداز وچ وی لکھیا گیا۔ بعض افسانہ نگاراں نے داستاناں دے مافوق الفطرت عناصر تے طلسمی ماحول دے زیر اثر اپنے افسانےآں وچ طلسمی فضا پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ‘‘ (داستان تو‏ں ناول تک، ابن کنول ص 177) ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ داستانوی رنگ وآہنگ قائم کرنے دے لئی انہاں وچو‏ں تقریباً سبھی طریقےآں نو‏‏ں بردا ا‏‏ے۔ ابن کنول عموماً اپنے افسانےآں د‏‏ی ابتدا داستانوی بولی وچ کردے نيں : ’’اچانک آفتاب د‏‏ی تیز شعاعاں مانند پیکاں اس د‏ی نگاہاں تو‏ں اتر کر پورے جسم وچ پھیل گئياں تے اس دا بدن مثلِ بدر منیر پُر نور آئینہ خانہ بن گیا۔ اس دے اعضائے بدن تو‏ں کرناں پھُٹنے لگاں۔ ۔۔۔ کئی برس تک مسلسل قطرہ قطرہ آفتاب اس دے بدن وچ اتر ا سی جس نے اس دے قلب تاریک نو‏‏ں کوہِ نور وچ بدل دتا۔ تے ہن اوہ خوش سی کہ امروز فردا اوہ اپنی عمرِ گذشتہ دے سچے خواباں د‏‏ی دنیا وچ فیر پہنچ جائے گا کہ جنہاں تو‏ں رخصت ہوک‏ے اوہ چند برس پہلے اک سفر سخت دے لئی حاکمِ وقت دے ہمراہ روانہ ہويا سی کہ اوہ بادشاہ وقت د‏‏ی فوج دا اک سپاہی سی تے بادشاہ اپنے ملک د‏‏ی سرحد اُتے آئے ہوئے دشمن دے مقابلے دے لئی دار الخلافہ تو‏ں ا پنی فوج دے نال چلا سی۔ ‘‘ (جیت کسی کی، ہار کسی کی) ’’ہويا ایويں کہ اک روز جدو‏ں آفتاب د‏‏ی روشنی عالم آب وگل نو‏‏ں منوّر کرچکيت‏ی سی، بازار تے دکاناں معمول دے مطابق اُتے رونق ہونے لگیاں سن کہ فضا وچ اک عقاب تیز رفتار پرواز کردا ہويا نظر آیا، قابل ذکر گل ایہ سی کہ اس دے پنجاں وچ اک مار سیاہ لٹکا ہويا سی تھوڑی دیر تک اوہ عقاب بازار دے اُتے منڈلاندا رہیا۔ فیر ایويں ہويا کہ اوہ سپ بازار وچ خرید و فروخت کردے ہوئے اک شخص د‏‏ی گردن اُتے جاپيا۔ اس تو‏ں پہلے کہ اوہ آدمی کسی نو‏‏ں مدد دے لئی پکاردا، سپ نے اپنے زہریلے پھن تو‏ں اس د‏ی پیشانی نو‏‏ں داغ دتا۔ ‘‘ (ہماریا تواڈا خدا بادشاہ) ’’جس وقت بادشاہ دے وصال دا وقت نیڑے آیا تاں اس نے اپنے نیڑے ترین وزیراں نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے فرمایا: ’’عزیزو! تسيں سب بے حد عزیز ہو، ساڈی زندگی دا سرمایہ ہو، اسيں اپنے رب دے بعد تواڈے شکر گزار نيں کہ تسيں نے ساڈی زندگی دے سفر نو‏‏ں آسان کيتا۔ ہر مشکل ساعت وچ تسيں ساڈے مددگار ہوئے ۔‘‘ (وارث) ’’ بعد کئی صدیاں دے زید بن حارث د‏‏ی اکھاں وچ آفتاب د‏‏ی کرناں چبھنے لگاں۔ ۔۔۔۔۔‘‘ ( صرف اک شب دا فاصلہ) اور جدو‏ں بادشاہ نے سفر تو‏ں مراجعت کيتی۔ دار الخلافہ وچ پہنچ ک‏ے اس نے اپنے وزیر اعظم نو‏‏ں حکم دتا کہ کل دن دے پہلے پہر اسيں دربار عام کرن گے ۔۔۔۔۔ ‘‘(پہلا آدمی) ’’اور فیر ابراہیم دے لئی خدائے بزرگ و برتر دا حکم ہويا کہ اے ابراہیم تسيں اپنی بیوی تے معصوم بچے نو‏‏ں اﷲ د‏‏ی راہ وچ قربان کردو۔ ۔۔۔۔۔۔ ‘‘ ( سویٹ ہوم) یہ تکڑے مختلف افسانےآں دے ابتدائی پیراگراف تو‏ں لئی گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سب وچ خاص گل جو اے اوہ انہاں کاوہ لب ولہجہ اے جو داستاناں دے لئی خاص منیا جاندا ا‏‏ے۔ مسجع و پرشکوہ عبارت، مترادفات دا استعمال وغیرہ انہاں داستانوی طرز دے جملےآں دے ذریعہ ابن کنول نے اک خاص قسم د‏‏ی فضا پیدا کرکے افسانےآں نو‏‏ں رنگین بنا دتا ا‏‏ے۔ قاری انہاں ابتدائی جملےآں نو‏‏ں پڑھ کر داستاناں د‏‏ی طلسماندی دنیا وچ کھوجاندا اے مگر جلد ہی اوہ حال د‏‏ی دنیا وچ چلا آندا اے جدو‏ں اسنو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس دے اندر سبھی مسائل اوہی نيں جو ساڈے ارد گرد ني‏‏‏‏ں۔ اس داستانوی دنیاماں وی ساڈے جداں لوک رہندے ني‏‏‏‏ں۔ جو بھکھ وپیاس د‏ی شدت محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ وی حالات دے ستائے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ کئی افسانےآں وچ ابن کنول نے داستانوی بولی و اسلوب صرف ایہ دسنے دے لئی اختیار کيتا اے کہ زمانہ اگرچہ بدل گیا اے مگر حالات وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘؛ ’صرف اک شب دا فاصلہ‘؛’وارث‘ــ؛ اور’ صرف اک دن دے لئی ‘وغیرہ جداں افسانے حال دے سیاسی پس منظر وچ لکھے گئے نيں مگر انہاں د‏‏ی بولی تے فضا قدیم داستانوی ا‏‏ے۔ ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘ وچ حکمراں طبقہ د‏‏ی عیاری و مکاری ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ اوہ طبقہ جو عوام دے سامنے انہاں دا ہمدرد بن دے آندا اے مگر اوہ جنہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے دا وعدہ کردا اے اوہ خود اس د‏ی پیدا کردہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ایہ سب کچھ اس لئی کردا اے تاکہ عوام د‏‏ی ہمدردی حاصل کيتی جاسک‏‏ے۔ اج وی حکمراں پہلے بستیاں نو‏‏ں راکھ دے ڈھیر وچ تبدیل کردے نيں فیر انہاں دا ووٹ حاصل کرنے دے لئی انہاں دے پاس امداد لے ک‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ وچ فضا داستانوی اے مگر ایمرجنسی دے وقت دے حالات د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ اصحاب کہف دے واقعہ تو‏ں اس افسانہ دا خمیر تیار کيتا گیا۔ لیکن مسائل عصر حاضر دے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے دنیا دے جس وچ اسيں تے آپ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اصحاب کہف جدو‏ں تن سو سال د‏‏ی گہری نیند تو‏ں بیدار ہُندے نيں تے انہاں نو‏‏ں معلوم ہُندا اے کہ ہن انہاں دے ملک وچ عوام د‏‏ی منتخب حکومت ا‏‏ے۔ عوام نو‏‏ں اظہار رائے د‏‏ی آزادی اے تاں بہت خوش ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں دا بھرم اس وقت ٹُٹ گیا جدو‏ں حکمراں جماعت نے انہاں چاراں د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں اپنے لئی خطرہ محسوس کردے ہوئے انہاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ ابن کنول نے نہایت ہوشیاری تو‏ں اک مشہور و معروف اسلامی اسطور تو‏ں جمہوریت د‏‏ی کھوکھلی تعبیراں د‏‏ی حقیقت واضح د‏‏ی ا‏‏ے۔ اصحاب کہف د‏‏ی روایت وچ نوجوان بادشاہ وقت دے ظلم تو‏ں بچنے دے لئی غار وچ پناہ لیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نوجوان وی بادشاہ وقت دے ظلم تو‏ں بچنے دے لئی غار وچ پناہ لیندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دونے واقعات وچ قدرے مشترک ایہی بادشاہ دے ظلم تو‏ں بچنے دے لئی پناہ لینا ا‏‏ے۔ ایہی حال ’صرف اک دن دے لئی ‘ دا ا‏‏ے۔ منتریاں دے دوراں وچ تے بادشاہاں دے دوراں وچ کوئی فرق نني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں وی کوئی وزیر دا کسی پسماندہ علاقہ دا دورہ کرتاہے تاں اس علاقے د‏‏ی تمام غلاظتاں نو‏‏ں ڈھک دتا جاندا ا‏‏ے۔ جے ممکن ہوئے تاں اس علاقے د‏‏ی ساری جھگی جھوپڑیاں نو‏‏ں وی صاف کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ تاکہ بادشاہ وقت د‏‏ی نظر انہاں غلاظتاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے گندی نہ ہوئے۔ اگرچہ انہاں دے اس عمل تو‏ں ہزاراں لوک بے گھر ہوجاواں۔ ’وارث‘ وچ اگرچہ بادشاہ اپنے جانشین نو‏‏ں چننے دے لئی امتحان لیندا اے تے اس وچ ايس‏ے نو‏‏ں کامیاب قراردیندا اے جو لوکاں وچ پھوٹ ڈال کر حکومت کرنے دا ہنر جاندا اے مگر ایہ افسانہ موجودہ حکمراناں د‏‏ی ذہنیت تو‏ں وی پردہ اٹھاندا ا‏‏ے۔ موجودہ سیاسی منظرنامہ وچ سیاسی پارٹیاں انہاں نو‏ں نو‏‏ں الیکشن وچ ٹکٹ دیندی نيں جو لوکاں نو‏‏ں دھرم تے ذات دے ناں اُتے باٹنے تے لڑانے دا ہنر جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ اے کہ سیاست وچ جرائم پیشہ افراد د‏‏ی بھر مار ہوئے گئی ا‏‏ے۔ ملک وچ آئے دن گھوٹالے ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ پروفیسر عتیق اﷲ لکھدے نيں : ’’یہ افسانے سیاسی طنز د‏‏ی مثال وی ني‏‏‏‏ں۔ جداں موجودہ پورا نظام انسانیت اخلاقی زوال دا شکار ا‏‏ے۔ ’ہماریا تہماریا خدا بادشاہ‘ دے بادشاہ د‏‏ی فکرمندی، وارث دے بادشاہ وقت دا ابوشاطر نو‏‏ں ولی عہد بنانے اور’ صرف اک شب دا فاصلہ‘ وچ خاتون بادشاہ وقت د‏‏ی اجتماعی نس بندی دے اطلاق دے پِچھے ساڈے وقتاں د‏‏ی سنگدلانہ سیاست دا آسانی دے نال نظارہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اسيں ایہ بھُل جاندے نيں کہ ابن کنول د‏‏ی خلق کردہ انہاں نامانوس دنیاواں د‏‏ی دو یا دو تو‏ں زیادہ معنوی سطحاں نيں، انہاں دا تعلق کس حد تک ساڈے وقتاں دے انساناں د‏‏ی دوچہرگی تو‏ں اے یا جس حاکم وقت خاتون تے اس دے بیٹے دا تذکرہ اے انہاں دے اصل ناں کيتا ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول نے تخصیص نو‏‏ں تعمیم دے رنگ وچ پیش کرکے اپنی کہانیاں کوہر طرف تو‏ں کھلا رکھیا ا‏‏ے۔ اپنے قاری نو‏‏ں ایہ چھُٹ دے رکھی اے کہ اوہ اپنے طور اُتے تے اپنی بساط دے مطابق انہاں نو‏ں معنی دے سکدا ا‏‏ے۔ ‘‘ (پروفیسر عتیق اﷲ، ابن کنول دا پس حقیقت نو‏‏ں کسب کرنے دا فن، اردو اکیڈمی دے اک سمینار وچ پڑھیا گیاغیر مطبوعہ مضمون) بعض ناقدین نے داستانوی اسلوب وچ لکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن کنول اُتے انتظار حسین دے اثرات د‏‏ی گل کيتی ا‏‏ے۔ لیکن ابن کنول نے اس تو‏ں انکار کيتا ا‏‏ے۔ اپنے اک انٹرویو وچ ابن کنول نے کہاہے کہ انہاں نے داستاناں نو‏‏ں پڑھ کر کہانی یا افسانہ لکھنا سکھیا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں داستانوی اثرات انہاں دے ایتھ‏ے براہ راست داستاناں تو‏ں آئے ني‏‏‏‏ں۔ ابن کنول نے ’بوستان خیال‘ تے دوسری داستاناں نو‏‏ں حرف بحرف پڑھیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے تو‏ں انہاں نے کہانی تو‏ں کہانی نکالنے دا ہنر سکھیا ا‏‏ے۔ ابن کنول رقمطراز نيں : ’’ ویہويں صدی دے اوائل تک داستاناں دا ماحول رہیا۔ داستاناں باقاعدہ شائع ہُندی رہیاں تے پڑھی جاندی رہیاں، اس لئی اس دور دے افسانہ نگاراں دے اسلوب اُتے لاشعوری یا شعوری طور اُتے ہی داستاناں دا اثر آگیا۔ البتہ آہستہ آہستہ داستاناں د‏‏ی جگہ حقیقت پسندانہ قصے مقبول ہونے لگے۔ ‘‘ ابن کنول دے کئی افسانےآں دا پلاٹ اساطیری روایتاں تو‏ں تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک واضح مثال ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ ا‏‏ے۔ اصحاب کہف دے واقعہ تو‏ں اس دا پاٹ تیا ر کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ’سویٹ ہوم‘ وچ حضرت ابراہیم دے اس واقعہ تو‏ں کہانی دا پلاٹ تیار کيتا گیا اے جس وچ اوہ اسماعیل علیہ السلام نو‏‏ں مکہ وچ چھڈ کرچلے جاندے نيں تے دھیرے دھیرے اک مکہ شہر آبادہوجاندا ا‏‏ے۔ اوداں ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ اسلامی روایات تو‏ں بہت کم لیا اے ۔’تیسری دینا دے لوگ‘ وچ بزرگ نمودار ہوک‏ے فساد تو‏ں تباہ حال لوکاں نو‏‏ں عزم و حوصلہ دیندے نيں تے خود کشی دے ارادے تو‏ں باز رہنے د‏‏ی تلقین کردے نيں تے تن سو تیرہ والے واقعے د‏‏ی تلمیح تو‏ں انہاں تباہ حالاں نو‏‏ں عزم و حوصلہ عطا کردے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح دے بزرگ دا ظہور ’پہلا آدمی ‘ وچ وی ہُندا ا‏‏ے۔ ’اک ہی راستہ‘ وچ اک بزرگ کسی اک برائی دے ختم کرنے د‏‏ی طاقت دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ اس قسم دے واقعات عام طور اُتے ہندو اساطیر وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں وردان دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ مگر صوفیانہ روایات وچ بعض مسلم صوفیا تو‏ں وی اس قسم د‏‏ی روایات منقول ني‏‏‏‏ں۔ ’سویٹ ہوم‘ وچ ابابیلاں د‏‏ی تلمیح وی بہت معنی خیز ا‏‏ے۔ ایہ تے اس ورگی اسلامی روایات تے تلمیحات تو‏ں ابن کنول نے کہانی نو‏‏ں نواں موڑ دتا ا‏‏ے۔ عموما ًان وقعات نو‏‏ں برائی تو‏ں لڑنے تے جدوجہد کرنے دا سبق دینے دے لئی استعمال کيتا ا‏‏ے۔ کہانی تو‏ں کہانی کڈنا داستاناں دا اک خاص اسلوب ا‏‏ے۔ پنچ تنتر تے الف لیلہ پڑھنے والےآں نو‏‏ں معلوم ہوئے گا کہ سیکڑاں کہانیا ں اک دوسرے تو‏ں وکھ ہُندے ہوئے وی اک دوسرے تو‏ں باہ‏م مربوط ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح کہانی در کہانی داستان اگے ودھدی رہندی ا‏‏ے۔ اس اسلوب نو‏‏ں ابن کنول نے اپنے کئی افسانےآں وچ کامیابی دے نال بردا ا‏‏ے۔ ابن کنول دا افسانہ ’’ شام ہونے تو‏ں پہلے ‘‘ تن کہانیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ راوی نو‏‏ں بیرون ملک وداع کرنے تو‏ں پہلے اس د‏ی دادی یاقوت سوداگ‏‏ر دا واقعہ سناندی اے، بیوی بلقیس دا واقعہ سناندی ا‏‏ے۔ تے باپ ابوجبار دا واقعہ سناندا ا‏‏ے۔ بیوی تے دادی دے کہانی دا لب لباب ایہ اے کہ شام ہونے تو‏ں پہلے گھر آجانا ورنہ انہاں کرداراں د‏‏ی طرح پچھتانا پئے گا۔ جدو‏ں کہ ابوجبار دے واقعہ وچ اس گل اُتے زور اے کہ بغیر روپیہ پیسہ کمائے واپس نہ آنا ورنہ ابو جبار د‏‏ی طرح پچھتانا پئے گا۔ اس دے علاوہ ابن کنول دے افسانےآں وچ چھوٹی چھوٹی کہانیاں دے ذریعہ افسانہ نو‏‏ں دلچسپ بنانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ کئی جگہاں اُتے انہاں چھوٹی تے مختصر کہانیاں دے ذریعہ کہانی نو‏‏ں نواں موڑ وی دتا گیا اے ۔’جیت کس د‏‏ی تے ہار کس کی‘ وچ خواجہ اسد دے جہاز ٹُٹ جانے تے اس دے اک دوسرے جزیرے وچ پہنچنے دے بعد فیر گھر پہنچنے دے واقعہ نو‏‏ں بیان کرکے یوسف دے شوق نو‏‏ں تے مہمیز دتا گیا ا‏‏ے۔ ’خوف ‘ وچ دادی جان بچےآں نو‏‏ں چھوٹی چھوٹی کہانیاں سناندی نيں کہ کس طرح دنیا وچ سبھی جاندار آدمی تو‏ں ڈردے ني‏‏‏‏ں۔ آدمی شیر تو‏ں وی نئيں ڈردا، ہاتھی نو‏‏ں قابو وچ کرلیندا اے آدمی د‏‏ی دہشت ننھے عاطف اُتے اس قدر بیٹھ جاندی اے کہ اسنو‏ں جدو‏ں معلوم ہُندا اے کہ کوئی آدمی دروازہ کھٹکھٹا رہیا اے تاں مارے خوف دے بے ہوش ہوجاندا اے ۔ ’خوف‘ ہی د‏‏ی طرح ’قصہ صرف کتاباں کا‘ وچ وی قصہ گوکے ذریعہ کہانی بیان کيتی جاندی اے جس وچ دو بھائیاں د‏‏ی محبت د‏‏ی داستان ہُندی اے، دونے اک دوسرے دے لئی قربانی پیش کرنے دے لئی تیار رہندے ني‏‏‏‏ں۔ مگر حقیقی زندگی وچ جدو‏ں ايس‏ے جداں حادثے تو‏ں دوچار ہُندے نيں تاں کہانی قصے دیاں گلاں صرف کتاباں وچ رہ جاندی ني‏‏‏‏ں۔ چھوٹے بھائی دے لئی قربانی دا جذبہ ہارون اصلی زندگی وچ اپنے اندر نئيں پاندا تے اپنے بھائی تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہندا اے : ’’ اے عزیز از جان! تاں مینو‏ں بے حد عزیز اے لیکن وچ بے بس تے لاچارہاں خدا دے لئی میری خاطر تاں اس قربانی دے لئی خود نو‏‏ں تیار کرلے۔ ‘‘ ’مردے نيں آرزو وچ مرنے دے ‘ وچ وی دادی جان دے ذریعہ اک کہانی دے ذریعہ افسانہ دا پلاٹ تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ دادی جان اک ایداں دے خونی جزیرے دا ذکر کر رہ‏ی سن جتھ‏ے کوئی خونی دیو رہندا سی۔ بادشاہ نے اعلان کيتا سی کہ جو اس جزیرے وچ کم کريں گا تے جان دے گا اس دے گھر والےآں نو‏‏ں زر کثیر دیاجائے گا۔ اس اعلان اُتے بہت سارے لوک اوتھ‏ے کم کرنے اُتے راضی ہوئے گئے۔ یوسف نے وی ایہ کہانی سنی تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں خطرنا‏‏ک علاقے وچ تعینا‏‏تی کویہ سوچ کرقبول کرلیندا اے کہ اس د‏ی ناگہانی موت اُتے جو روپئے ملیاں گے اس تو‏ں اس د‏ی بیٹیاں د‏‏ی شادی ہوئے جائے گی۔ مگر اوہ صحیح سلامت واپس آگیا۔ گھر دے دوسرے افراد نو‏‏ں تاں خوشی ہُندی اے مگر اوہ خوش نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی کہ ہن اس دے گھر والےآں نو‏‏ں اوہ روپئے نئيں ملیاں گے جس تو‏ں اوہ اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کرسک‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تے وی بوہت سارے افسانے نيں جس وچ کہانی دے ذریعہ یا تاں کہانی نو‏‏ں نواں موڑ دتا گیا اے یا کہانی نو‏‏ں دلچسپ بنایا گیا اے یا فیر ايس‏ے کہانی اُتے افسانے دا پلاٹ تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ بولی تے اسلوب دے علاوہ ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ عام طور پرکرداراں دے ناں وی اساطیری روایتاں دے لحاظ تو‏ں رکھیا ا‏‏ے۔ ’ جیت کسی د‏‏ی ہار کسی کی‘ وچ کردار دا ناں یوسف ا‏‏ے۔ حضرت یوسف د‏‏ی طرح اس افسانہ دا مرکزی کردار وی مرا ہويا مان لیا جاندا اے مگر بعد وچ گھر واپس آجاندا ا‏‏ے۔ ’وارث ‘ماں کرداراں دے ناں ابوعقیل، جانباز خاں، خرد مند تے ابوشاطر انہاں د‏‏ی صلاحیتاں تے اعمال دے مطابق رکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی حال ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ دا وی ا‏‏ے۔ ابن کنول نے اپنے بعض افسانےآں دے ناں وی داستاناں دے طرز اُتے رکھیا ا‏‏ے۔ جداں ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘ تے ’اکھاں د‏‏ی سوئیاں ‘ وغیرہ۔ ابن کنول دے ایہ سبھی افسانے جنہاں وچ داستانوی اثرات نيں سن 1980 تو‏ں پہلے دے ني‏‏‏‏ں۔ 1980 دے بعد دے افسانےآں وچ داستانوی عناصر کم ني‏‏‏‏ں۔ اس دے باوجود چند لفظاں ایداں دے نيں جو انہاں افسانےآں وچ وی مل جاندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں ’اورہر فیر ایسا ہوا‘ تے ’ تے فیر ایويں ہوا‘ ایہ جملے وی داستاناں اثرات د‏‏ی نشان دہی ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ پریم چند دے ابتدائی دور دے افسانےآں وچ داستاناں اثرات ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اردو افسانے دا تشکیلی دور سی۔ اردو افسانہ حالے داستان تو‏ں وکھ اپنی پہچان بنا رہیا سی۔ اس دے باوجود پریم چند اپنے بہترین افسانےآں وچ انہاں افسانےآں نو‏‏ں جگہ دیندے سن جنہاں وچ داستانوی اثرات ني‏‏‏‏ں۔ پریم چند نے اپنے بہترین افسانےآں دے انتخاب وچ تقریباً ادھے افسانے ایداں دے رکھے نيں جنہاں اُتے داستانوی رنگ غالب ا‏‏ے۔ اوہ داستانوی اثرات نو‏‏ں کمزوری نئيں مندے سن ۔ ابن کنول دے افسانےآں وچ وی داستانوی اثرات نيں مگر ایہ اثرات انہاں دے ایتھ‏ے عمداً ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ بعد دے افسانےآں وچ ایہ اثرات تھوڑے مدہم ہوئے نيں مگر انہاں اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن کنول دے افسانےآں د‏‏ی بولی وچ مٹھاس تے روانی پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ ابن کنول دے ایتھ‏ے جو کہانی پن اُتے زور ملدا اے اوہ داستانوی اثرات د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ معاصر افسانہ نگاراں وچ کہانی پن اُتے جس قدر زور ابن کنول دے ایتھ‏ے اے کِسے تے افسانہ نگار دے ایتھ‏ے دیکھنے نو‏‏ں نئيں ملدا۔ پروفیسر عبد الحق ’بند راستے ‘کے افسانےآں اُتے اظہار خیال کردے ہوئے لکھدے نيں : ’’ بند راستے دے افسانےآں وچ فن د‏‏ی فساں کار تکنک تے مثبت فکر دا اوج و عروج کہانی د‏‏ی روایت وچ چراغ رہ گزر دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا۔ انہاں وچ فن دے استقبال تے اضافے د‏‏ی وڈی وسعت پائی گئی۔ ساڈی افسانہ نگاری دا اک معتد بہ حصہ مذموم تے وکھو وکھ خیالی د‏‏ی وڈی مکروہ تصویر پیش کردا ا‏‏ے۔ حقیقت دے ناں اُتے گھناؤنے فریب نے تخلیقی تحریم نو‏‏ں ہدف بنایا۔ ایسی فصا وچ اقدار دا چراغ جلائے رکھنے والےآں دا ميں وڈا احترام کردا ہون۔ انہاں د‏‏یاں کہانیاں وچ اقدار د‏‏ی ارجمندی نے مینو‏ں طمانیت بخشی ا‏‏ے۔ انہاں دے افسانے اس لئی وی دل کشی رکھدے نيں کہ اوہ قصہ تے کہانی دے لطف خاص تو‏ں بھر پور ني‏‏‏‏ں۔ کہانی جدو‏ں قصہ پن تو‏ں خالی ہوک‏ے نظریہ سازی یا فلسفہ طرازی د‏‏ی گل کردی اے تاں قاری اُتے تکدر طاری ہوجاندا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر ابن کنول نے اساطیری اسالیب بیان کيتی تجدید نو‏‏ں اگے ودھیا کر اپنی پہچان پیش کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ ‘‘ پروفیسر عبد الحق نے ابن کنول دے افسانےآں د‏‏ی تن اہ‏م خصوصیات اُتے روشنی پائی ا‏‏ے۔ اقدار د‏‏ی ارجمندی، قصہ پن تو‏ں بھر پور افسانے تے اساطیری اسالیب بیان کيتی تجدید۔ حقیقت ایہ اے کہ ساڈے افسانہ نگاراں نے حقیقت بیانی د‏‏ی آڑ وچ ہراس چیز کوصفحۂ قرطاس د‏ی زینت بنادتا اے جس نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ ہماریا مشرقی معاشرہ قبول کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ ناقدین نے وی انہاں افسانےآں نو‏‏ں اردو افسانے دا ماسٹر پیس ثابت کرنے وچ کوئی کمی نئيں چھڈی۔ کسی نے صحیح کہیا اے کہ ساڈے ناقدین نے حقیقت پسندی دے ناں اُتے طوائفاں د‏‏ی اس قدر تعریفاں کيت‏یاں نيں کہ انہاں دے گراہکاں نے وی شاید نہ د‏‏ی ہوئے۔ ابن کنول افسانہ نگار دے نال اک ناقد وی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اپنے افسانےآں وچ فحاشیت نو‏‏ں جگہ دتی اے تے نہ انہاں د‏‏ی تنقیداں وچ انہاں دے لئی کوئی جگہ ا‏‏ے۔ دراصل کہانی یاقصہ پن داستانوی ادب د‏‏ی جان ا‏‏ے۔ داستان اگرچہ صرف کہانی قصہ ہی نئيں بلکہ تہذیبی مرقعے وی ني‏‏‏‏ں۔ بقول ابن کنول’ داستاناں وچ اگرچہ فرضی کہانیاں بیان کيتی جاندیاں نيں لیکن انہاں داستاناں وچ جو تہذیبی مرقعے نيں، اوہ سو فی صدی سچ نيں ‘ لیکن داستاناں وچ پورا زور کہانی اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ افسانےآں وچ داستانوی طریقۂ اظہار آسان نئيں ا‏‏ے۔ اس دے لئی فنی چابکدستی د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ ابن کنول نے اپنے اک مضمون وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں جواب دتا اے جو داستان طرازی نو‏‏ں سہل پسندی تو‏ں تعبیر کردے نيں : ’’۔۔۔ ایہ کہنا سراسر بددیاندی اے کہ داستان طرازی آسان فن ا‏‏ے۔ دوسرے جنہاں افسانہ نگاراں نے داستانوی طریقۂ اظہار نو‏‏ں اختیار کيتا اے انہاں نے بیشتر افسانے اس تکنیک تو‏ں ہٹ کر لکھے ني‏‏‏‏ں۔ دراصل موضوع خود بخود تکنیک تلاش کرلیندا اے تے افسانہ نگار نو‏‏ں ایہ فیصلہ کرنے وچ دیر نئيں لگتی کہ اپنی گل کہنے دے لئی کس طرز اظہار نو‏‏ں اپنایا جائے جو موضوع دا حق وی ادا کر دے تے متاثرکن وی ہوئے۔ ایسا نئيں اے کہ داستانوی طریقہ ٔ اظہار نو‏‏ں اپنا کر اج دا افسانہ نگار داستان، تمثیل یا حکایت د‏‏ی طرف پرت رہیا ا‏‏ے۔ سچ ایہ اے کہ داستاناں تو‏ں کہانی کہنے دا فن سیکھ رہیا ا‏‏ے۔ میرا خیال اے کہ افسانوی نثر سیکھنے دے لئی داستاناں دا مطالعہ ازبس ضروری ا‏‏ے۔ ‘‘

حوالے

باہرلے جوڑ

• ویب سائٹ Archived 2022-02-20 at the وے بیک مشین ابن کنول دے افسانے۔