ہندو مت وچ ذاتاں دا ارتقاء

قدیم زمانے وچ شادی و بیاہ تے کھانے پینے دے متعلق ہر قوم وچ کچھ نہ کچھ بندشاں سن تے ہن وی ہ وچ مختلف بندشاں ملدیاں نيں جنہاں نو‏ں رواج دا ناں دتا جاندا اے ۔ انہاں ان د‏‏ی بعض دعوتاں دے کھانے وچ اجنبیاں نو‏‏ں بالکل نئيں تے مخصوص لوکاں نو‏‏ں شریک نئيں کیتا جاندا اے ۔ بعض جگہ دعوت دے موقع اُتے غیراں نو‏‏ں ذات یا رشتہ دا اعلان کیتا جاندا اے ۔ ہر برادری و قبیلہ اگرچہ مختلف طریقہ کار رکھدے نيں ۔ لیکن ایہ طریقہ کار اک زمانے وچ پوری دنیا وچ جاری سی ۔

ویداں وچ ذات دے لئی ورن دا کلمہ استعمال آیا اے ۔ اس لئی خیال کیتا جاندا اے کہ رنگ ہی ذات د‏‏ی بنیاد بنا ۔ مگر ویدی زمانے وچ ذاتاں دا بندھن بہت ڈھیلا ڈھالیا سی تے کوئی پیشہ کسی ذات دے لئی مخصوص نئيں سی ۔ ہر شخص آزاد سی کہ اوہ کسی وی پیشہ نو‏‏ں اختیار کرسکدا سی ۔ ویداں وچ ایداں بوہت سارے اشلوک ایداں ملدے نيں جنہاں وچ بڑھی تے کمہار جداں پیشاں نو‏‏ں جو بعد وچ حقیر تے انہاں د‏‏ی ذات نو‏‏ں پست دسیا گیا اے عزت و توقیر د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا اے ۔ ستويں صدی پہلے مسیح تک کچھ ایسا ہی دستور ہندوستان وچ وی راءج سن ۔ برصغیر د‏‏ی آبادی وچ وڈے نسلی گروہ آریا ، دراوڑی تے کولاری شامل سن ۔ اس لئی انہاں دا آپس وچ اختلاف رکھنا قدرتی امر سی ۔

ویدی عہد

ویدی دور وچ ذاتاں ماخذ ملدے نيں صرف برہمنی نيں ۔ جس دے مطابق آریا بار بار اپنی گوری رنگت اُتے نازاں سن تے چار طبقات یعنی کشتری جو امرا سن تے اپنی شرافت دا نسب دا جو ست پشتاں تک شمار ہُندا سی خیال رکھدے سن ۔ ایہ رنگ دے گورے ، چہرے مہرے پاکیزہ ، دیکھنے وچ وجیہ تے شاندار ۔ اس دے بعد برہمن سن جو کہ بھینٹ چڑھانے والے پرہتاں د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔ ایہ وی کشتریاں د‏‏ی طرح شرافت و نسب تے گورے چٹے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ ممتاز سن ۔ تیسرے اہل زراعت دا ویش طبقہ سی تے سب تو‏ں نچلا طبقہ شورداں دا سی ۔ جنہاں وچ وڈا حصہ غیر آریا نسل دا سی جو مزدوری ، دستکاری تے ملازمت کردا سی تے انہاں دا رنگ سانولا سی ۔ لیکن انہاں چاراں طبقات وچ وی اندونی مراتب سن ۔ جو کہ قدر مبہم تے قدر تغیر پیزیر تے غیر متعین سن ۔

نچلہ طبقہ

آبادی د‏‏ی ایہ تقسیم مکمل نہ سی تے شودراں تو‏ں وی زیادہ پست ، نیچ تے ذلیل ذاتاں (ہنا جاتیو تے ہندا سپتانی) سن ۔ جنہاں وچ چڑی مار ، گھسیارے ، رتھ ساز کمہار ، جلاہے تے چمڑہ ساز شامل سن ۔ بدھ تے جیناں د‏‏یاں کتاباں وچ انہاں قوماں نو‏‏ں چنڈال تے پکس اقوام دسیا گیا اے جو کہ نہایت حقیر تے پست سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ہ وچ غلاماں دا ذکر ملدا اے جو کہ نہایت قلیل سن جو کہ مختلف وجوہ د‏‏ی بنا اُتے غلام بنائے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی اولاد وی غلام ہُندی سی ۔ مگر انہاں اُتے یونانیاں ، رومیاں یا عیسائیاں د‏‏ی طرح ظلم و ستم نئيں کیتا جاندا سی تے نہ انہاں دے نال برا سلوک کیتا جاندا سی ۔ ایہ عموماً گھراں وچ کم کردے سن ۔

پیشاں د‏‏ی تبدیلی

پہلے تن طبقات جو کہ اعلیٰ طبقہ سن تے ایہ اپنا مقام بدل ک‏ے دوسرے طبقہ وچ شامل ہوسکدے سن ۔ ایسی بہت ساریاں مثالاں جو کہ کسی نہ کسی وجہ تو‏ں محفوظ رہ گئياں نيں ۔ جس تو‏ں ایہ صاف ظاہر اے کہ رنگاں تے طبقاں دے درمیاں کوئی حد فاضل نئيں سی ۔ اس وچ شک نئيں اے کہ قدیم قبیلے مثلاً دراوڑی ، کولاری تے دوسری قوماں دے امرا تے دوسرے لوک وی کسی نہ کسی وجہ تو‏ں یا سیاسی اہمت حاصل کرکے انہاں ذاتاں وچ شامل ہوگئے سن ۔ انہاں ذاتاں دے بارے وچ ساڈے پاس اس دا سب تو‏ں بہتر ماخذ بدھ جاتکا (بدھاں دے قصے) نيں ۔ جس وچ بدھاں تو‏ں پہلے د‏‏ی ذاتاں تے پیشاں دے بارے وچ معلومات ملدیاں نيں ۔

ان جاتکاواں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اعلیٰ ذاتاں دے لوکاں نو‏‏ں پوری آزادی سی کہ اوہ چاہے ذلیل پیشاں وچو‏ں کوئی پیشہ اختیار کرلاں تے انہاں دے نسب اُتے کوئی حروف نئيں آندا سی ۔ چنانچہ اک بدھ جاتدا ميں اے کہ اک کشتری عاشق اپنی معشوقہ دے لئی پہلے کمھار ، فیر ٹوکری ساز ، فیر دھوبی تے اس دے بعد مالی تے باوچی دا پیشہ اختیار کردا اے ۔ اک ہور جاتکہ وچ اک امیر شخص پہلے درزی ، فیر کمھار دا کم کردا اے ، لیکن اس تو‏ں انہاں دے نسب کوئی اثر نئيں ہُندا اے ۔

برہمن

انہاں جاتکاواں تو‏ں ہی ہ وچ معلوم ہُندا اے کہ برہمن زراعت ، گوالے تے گڈریے د‏‏ی خدمات اجرت اُتے انجام دیندے سن ۔ اس طرح آپس وچ شادی بیاہ د‏‏ی مثالاں وی ملدیاں نيں ۔ پست ذاتاں دے نال کھانے یا نہ کھانے بارے وچ وی مثالاں ملدیاں نيں ۔ مثلاً اک برہمن نے کشتری دے نال کھانا کھایا تے اک دوسری جاٹدا ميں اک چنڈال دے نال اسيں پیالہ ہُندا اے تے بعد وچ افسوس کردا اے ۔ پسے ندی دے خاندان ساکیہ د‏‏ی اک لڑکی دے نال شادی دے قصہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اک کشتری اپنی بیٹی جو لونڈی تو‏ں پیدا ہو ک‏‏‏ے نال کھانا نئيں کھاندے سن ۔ اس طرح ہ وچ ایسی مثالاں وی ملدیاں نيں کہ ذاتاں د‏‏ی خلاف ورزی اُتے سزا وی دتی جاندی سی ۔ اک جاٹدا ميں اک برہمن نو‏‏ں اس دے برہمن بھائیاں نے اس گل اُتے برہمناں د‏‏ی حثیت تو‏ں محروم کردتا کہ اس نے پانی دے نال اس پیچ نو‏‏ں جسنو‏ں استعمال کیتا سی پی لیا سی تے اسنو‏ں مار بیٹ کر شہر تو‏ں کڈ دتا سی ۔

اک جاتکہ وچ اک برہمن نے اک کشتری د‏‏ی متعلقہ نال شادی کرلئی ۔ مگر اس د‏ی شادی اُتے اعتراض نئيں کیتا جاندا اے بلکہ اس برہمن د‏‏ی بدصورتی دا مزاق اڑاندا اے تے لگدا ایہ کہ ایہ اک عام گل اے ۔ بدھ جاتکاواں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ہر ذات د‏‏ی عورتاں تے مرداں دے درمیان شادی ہويا کردیاں سن ۔ انہاں وچ اعلیٰ ذات د‏‏ی عورتاں ادنٰی درجہ دے مرداں تو‏ں وی شادیاں کرلیندی سن ۔ اس ظاہر ہُندا اے کہ ذاتاں د‏‏ی بندش اُتے سختی تو‏ں عمل نئيں کیتا جاندا سی جو بعد وچ راءج ہوگئی سی ۔ اگرچہ وڈی تعداد وچ انہاں شادیاں دا واقع ہونا مشتبہ اے ۔ لیکن مغرور کشتری ذلیل چنڈال دے درمیان نو‏‏ں خلیج واضح نہ سی ۔ اس طرح شمالی ہند وچ آریا ، کولاری تے دراڑی اقوام دے درمیان بدھ مت دے ظہور تک کوئی امتیازت یا تفریق دے واضح شواہد نئيں ملے نيں ۔ یعنی ذاتاں د‏‏ی تفریق تو‏ں پہلے انہاں دے درمیان میل جو و اختلاط قائم سی تے ایہ اختلافات تے اجتناب و پرہیز بعد دے دور وچ وجود وچ آئے نيں ۔

بدھ مت دا اثر

شادیاں و کھانے دے متعلق جو بندشاں اس وقت شمالی ہند وچ راءج سن اوہ اس وقت دنیا د‏‏ی ہر مہذب اقوام وچ موجود سی ۔ اگرچہ ایتھے بندشاں بعد وچ ہندوستان د‏‏ی ذات پات دے نظام د‏‏ی بنیاد بنیاں ۔ لیکن ایہ کہنا کہ بدھ نے ذات پات دے امتیاز نو‏‏ں ختم کیتا درست نئيں اے ۔ حقیقت وچ صحیح معنےآں وچ ذاتاں د‏‏ی تفریق بدھ مت دے ذوال تے مسلماناں د‏‏ی آمد دے بعد وچ نئيں آئی سی تے بدھ مذہب نے اس ضمن وچ کوئی عظیم انقلاب برپا نئيں کیتا سی ۔ بدھ مذہب دے دور تک ذاتاں د‏‏ی بندشاں اوتھے سن جو کہ بدھ مت تو‏ں پہلے سن ۔

ہندو مذہب

چوتھ‏ی تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان ہندو مذہب نو‏‏ں تیزی تو‏ں ترقی ہوئی تے پھیلنا شروع ہويا تے رفتہ رفتہ ایہ پورے برصغیر دا مذہب بن گیا ۔ وسط ایشیا تو‏ں آئے ہوئے قبیلے نے برہمنی مذہب قبول کرلیا ۔ انہاں غیر ملکی قبیلے نے ہندو مذب قبول کرنے دے نال برہمناں د‏‏ی برتری نو‏‏ں وی تسلیم کرلیا ۔ اس دے صلے وچ انہاں نو‏ں گوتراں داں تے انہاں دا شجرہ نسب دیومالائی شخصیتاں تو‏ں جوڑ دتا تے ایہ راجپوت اکھوائے ۔ اس طرح برہمناں نو‏‏ں اک وڈے طاقت ور طبقہ د‏‏ی حمایت حاصل ہوگئی ۔ اس دے نال ہی برہمناں نے حقیقی فتح حاصل کرنے دے لئی عوام د‏‏ی طرف توجہ دتی ۔ انہاں نے عوام دے دیوتاواں نو‏‏ں قبول کردے ہوئے ویدی نو‏‏ں اک طرف کرکے عوام دے دیوتاواں د‏‏ی پوجا شروع د‏‏ی ۔ پرانے قصےآں وچ نويں سرے تو‏ں لکھ ک‏ے انہاں نو‏ں مقامی روایتاں دے مطابق ڈھالیا گیا ۔ اس طرح انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں ہن نويں دیوتاواں نو‏‏ں دیوتاواں نو‏‏ں پوجنے د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ انہاں دا تقدس تے برتری نو‏‏ں قائم ہقبول کرلیا ۔ ایہی وجہ اے انہاں نويں دیوتاواں دا پرچار کمارل بھٹ تے شنکر اچاریہ (700 تا 839ء) نے کیہ تاں انہاں نو‏ں وڈی کامیابی حاصل ہوئی تے مقامی لوکاں نے بدھ مت تے جین مت ترک کرکے برہمنی مذہب قبول کرلیا ۔

بیٹی تے روٹی

برہمناں نے عوام نو‏‏ں ایہ بتے کرایا کہ دیوت‏ا وی انہاں نو‏‏ں ماندے نيں تے انہاں دے سامنے ایسی روایتاں پیش کيتیاں کہ برہمناں دے شراب دے اگے دیوت‏ا مجبور تے بے بس ہوجاندے نيں ۔ اس طرح اپنے تقدس نو‏‏ں ودھیا کر قانون ، معاشرتی ادارےآں وچ انہاں دا حکم ، ذات پات دے اصول نو‏‏ں تسلیم کرلیا گیا تے ۔ درس و تدیس تے ادب اُتے اپنا حق مقدم رکھیا ۔ ذاتاں د‏‏ی سختی تو‏ں انہاں نے حدوداں قائم کیتیاں ۔ جس وچ بیٹی تے روٹی دے اصول قائم کیتا کہ کوئی ذات نو‏‏ں کس ذات تو‏ں رشتہ تے روٹی کھانا دا تعلق رکھ سکدی اے ۔ اس طرح ذاتاں دے درجات دے اوہ اصول متعارف کرائے گئے ۔ جس تو‏ں معاشرے وچ انچ نیچ قائم ہوگئی تے چھوت چھات قئم ہوگئی ۔ انہاں اصولاں نو‏‏ں اِنّی سختی تو‏ں نافذ کیتا کہ معاشرہ بری طرح ذاتاں دے شکنجہ وچ جکڑگیا ۔ جو انہاں اصولاں نو‏‏ں نئيں مندا اے اوہ ذات تے برادری تو‏ں باہر کر دتا جاندا سی ۔

ماخذ

• ویدک ہند ۔ میڈیم زید اے راگوزن

• بدھ متی دا ہندوستان ۔ ٹی ڈبلیو ریس ڈیویدس

• جواہر لال نہرو ۔ تلاش ہند

• شاخ زريں ۔ جارج فریزر

• جاٹ ۔ بی ایس ڈاھیا