ہندوستان دی مغلیہ سلطنت تے عیسائی
عیسائیاں نے ہندوستان دے مسلماناں تے انہاں دے حکمراناں دے نال جو سلوک کيتا اس اُتے وی اک سر سری نظر ڈالنے دی ضرورت اے ،ہندوستان دے مسلمان حکمراناں نے ایتھے جس مذہبی رواداری دے نال حکومت کیتی اس دی تریخ اسيں تن جلداں وچ لکھ چکے نيں ، انہاں تفصیلات نوں ایتھے دہرانے دی ضرورت نئيں ،مگر انگریزاں نے انہاں دی نرمی، لینت تے فراخ دلی توں جس طرح فائدہ اُٹھایا،اور فیر ایتھے اقتدار پانے دے بعد مسلماناں پرجو مظالم کیتے انہاں دے کچھ موٹے موٹے واقعات سرسری طور اُتے ایتھے اُتے قلم بند کیتے جاندے نيں ، انہاں عیسائی حکمراناں نے جو ایتھے پورے ہندوستان اُتے ستم ڈھائے تے جو اقتصادی لو ٹ کھسوٹ کی،اس دی پوری تفصیلات تاں کے،ڈی باسو دی رائز آف دتی کرسچین پاور انہاں انڈیا دی پنج جلداں تے رمیش چناردت دی ہندوستان دی اقتصادی تریخ وچ ملے گی،ہم ایتھے صرف انہاں واقعات دی طرف اشارہ کرن گے جنہاں دا تعلق ایتھے دے مسلماناں توں رہیا۔
اکبر دے دربار وچ عیسائی
سودھواکبر نے اپنے دربار وچ عیسائیاں نوں آنے دی اجازت دے رکھی سی تے اس دے عبادت خانہ وچ جو مباحث ہُندے سن انہاں وچ عیسائی پادری وی شریک ہُندے،وہ دربار وچ انجیل وی لاندے ا کبر نے ا س دا ترجمہ فارسی وچ وی کرایا،ایہ پادری عقیدہ ٔ تثلیث دے حق ہونے اُتے دلیلاں پیش کردے تے نصرانیت نوں سچا مذہب قرار دینے دی کوشش کردے،بعض اوقات اپنی حد توں ودھ کے نعوذ باللہ دجال ملعون تے حضرت خیرالنبیین صلی اللہ علیہ وسلم دے اوصاف وچ مشابہت وی دکھاندے،اکبر انہاں نوں خاموشی توں سن لیندا، انہاں پادریاں نے دربار وچ کھلم کھلاعیسائیت دی ترویج وی کرنی شروع کر دتی۔ شہزادہ مراد نے انہاں توں کچھ سبق وی پڑھے،شیخ ابو ا لفضل نوں جدوں انجیل دے ترجمہ دا حکم دتا گیا تاں اس نے بسم اللہ دے بجائے ایہ لکھیا :
”اے نامی وے ژژ وکرستو”
یعنی اے اوہ ذات کہ تاں وڈا مہربان تے بہت کچھ بخشنے والا اے
شیخ فیضی نے اس دا دوسرا مصرع ایہ کہیا :
”سبحانک لا سواک یا ہو”
انہاں پادریاں وچ ایہ غلط فہمی پیدا ہونے لگی سی کہ اکبر نے عیسائی مذہب قبول کر ليا،لیکن جدوں انہاں نوں معلوم ہويا کہ اک مسلمان دی حیثیت توں مرا تاں انہاں کووڈا دکھ ہويا۔
جہانگیر دے زمانہ وچ انگلستان دے بادشاہ جیمس ا ول دی طرف توں ١٦١٥ ء وچ طاس سفیر بن دے آیا تاں شاہی دربار وچ اس دا وڈا اعزاز کيتا گیا،اور رفتہ رفتہ اوہ جہانگیر توں اِنّا نیڑے ہويا کہ اوہ اپنے خلوت دے جلساں وچ وی اسنوں بلايا کردا تھا۔جس دے بعد اس نے بادشاہ توں ایہ رعایت حاصل کيتی کہ انگریزی مال اُتے کوئی محصول عائد نہ کيتا جائے۔ جہانگیر نے اپنی شرافت اخلاق توں ایہ مراعات تاں دے داں مگر کيتا معلوم سی کہ ایہ ہندوستان دی غلامی تے مغلیہ سلطنت دے سقوط دا ذریعہ بن جائے گی۔
١٦٥٠ء وچ بنگالہ دے صوبیدار نے انھاں اوتھے تجارت کرنے تے ہگلی تے قاسم بازار وچ کوٹھیاں بنانے دی وی اجازت دتی جس توں انہاں دے حوصلے تے ودھے،فیر اورنگ زیب دے زمانہ تک آندے آندے انھاں نے سورت وچ وی اپنی فیکٹریاں بنا لاں ،اس وقت تک انہاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی بہت با اثر ہُندتی گئی، تے ہن ایہ کمپنی اپنی تجارت نوں محفوظ کرنے دی خاطر پختہ حصار وی بنانے لگی تے خاموش تجارت کرنے دے بجائے قلعہ بند تجارت کرنے دی طرف مائل ہوئے گئی، انہاں دی ودھدی ہوئی سرگرمیاں نوں دیکھ کے بنگال دے صوبہ دار نواب شایستہ خان نے اپنے علاقہ وچ انہاں دے مال اُتے محصول لگیا دیاتو اوہ جنگ کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئے او ردس جہازاں وچ فوج دے دستے انگلستان توں منگوائے۔اسی زمانہ وچ منتخب اللباب دے مصنف خافی خان دا بیان اے کہ گنج سوائی ناں دے بادشاہی جہاز نوں انگریزاں نے پرت لیا تے اس دے مسافراں نوں برہنہ کر کے تلاشی لی، اس پرجو عوردیاں سن اوہ اپنی بے حرمتی توں بچنے دے لئی سمندر وچ نوں د پڑاں یا خنجر مار دے اپنے نوں ہلاک کرایا اورنگ زیب نوں جدوں اس دی خبر ملی توا س نے سورت دے متصدی اعتماد خان نوں حکم دتا کہ انگریز گماشتے قید وچ ڈال دتے جاواں تے بمبئی دے جزیرے توں انھاں دربدر کر دتا جائے (منتخب اللباب ج٢ ص ٤٢٨۔ ٤٢١ )۔ہگلی تے قاسم بازار دے انگریزاں نوں کوٹھیاں چھوڑنی پڑ اں اوہ سورت تے مچھلی پٹم توں کڈ دتے گئے مگر انھاں نے مغلاں دے حکام دی رواداری او ر نرمی توں فائدہ اُٹھایا، انھاں نے ڈیڑھ لکھ روپے سالانہ ادا کرنا قبول کيتا تاں فیر انہاں نوں تجارت کرنے دی اجازت مل گئی،انھاں نے بنگال دے صوبہ دارسے تن پنڈ خرید لئی،جتھے اپنے تجارتی مال دی حفاظت دے بہانے توں چار دیواری تعمیر کرائی جو بعد وچ فورٹ ولیم کہلانے لگی تے ایہ انگریزاں دی سامراجی سازشاں دا بہت وڈا مرکز بن گیا۔
فرانسیسی وی ہندوستان دی فضا وچ منڈلا رہے سن ،انھاں نے نواب ارکاٹ توں ہر قسم دے فائدے حاصل کیتے، لیکن جدوں انہاں دی قوت ودھنے لگی تاں انگریز خوف زدہ ہوئے،فرانس دا فرماں روا نپولین اعظم تاں اپنی فتوحات دے غرور وچ ایہ وی ارادہ رکھدا سی کہ مصر نوں فتح کردا ہويا اوہ مشرق پہنچے تے اوہ (ایسا مشرقی امپائر قائم کرے جس وچ ہندوستان وی شامل ہوئے اس خطرہ نوں محسوس کر کے انگریزاس توں وی بر سر پیکار ہوئے تے واٹر لو دی جنگ وچ اس توں لڑ کر اسنوں قیدی بنایا تے سینٹ ہلنا بھیج کر اسنوں ایڑیاں رگڑ رگڑ کر مرنے پرمجبو ر کیہ اوہ فرانسیساں توں برابر لڑدے رہے،دکن وچ نواب نظام الملک آصف جاہ،نواب ناصر جنگ،مظفر جنگ،چندا صاحب،نواب صلابت جنگ پہلے فرانسیسیاں دی ریشہ دوانیاں دے شکار رہے۔ ١٧٥١ء وچ کلائیو نے الکاٹ اُتے حملہ کيتا،اور اس اُتے قابض ہوئے گیا،اس دے بعد اوہ فرانسیساں توں برابر لڑدے رہے۔
کلائیو نوں بنگالہ وچ وی اس دی چالبازیاں توں کامیابی حاصل ہوئی،١٧٥٢ء وچ نواب علی دردی خان دے بعد اس دا نواسہ سراج الدولہ جانشین ہويا،مغلیہ سلطنت دی کمزوری دی وجہ توں نواب علی دردی خان نے بنگالہ وچ خود مختار ریاست قائم کر لئی سی،نواب سراج الدولہ دے مخالفاں دی حمایت انگریز کرنے لگے تاں سراج الدولہ نے انہاں دے خلاف لشکر کشی دی مگر ایہ انسانی تریخ دا بہت ہی شرمناک واقعہ اے ۔انگریزاں نے سراج الدولہ دے درباریاں وچوں امی چند تے میر جعفر نوں غداری کرنے اُتے آمادہ کيتا۔امی چند توں اک فرضی تے جھوٹھا وعدہ کيتا کہ اوہ اسنوں تیس لکھ روپے دین گے تے میر جعفر نوں بنگال دا حاکم بنانے دا وعدہ کيتا،سراج الدولہ تے انگریزاں توں لڑائی ہوئی،آخر وچ میر جعفر دی غداری توں اوہ ہارا تے ماریا گیا، میر جعفر نوں بنگال دا حاکم بنایا مگر اسنوں ویہہ لکھ روپے تاں صرف کلائیو نوں نذرانہ دینے پئے تے فیر ایسٹ انڈیا کمپنی دے تے عہدیداراں نوں وی بے شمار روپے دیے،کشتیاں وچ بھر بھر دے روپے او ر زر تے جواہرات کلکتہ بھیجے گئے چوبیس اُتے گنہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے حوالہ کر دتا گیا۔
میر جعفر بنگال دا حاکم تاں بن گیا مگر جدوں انگریزاں نوں دکن وچ کامیابی حاصل ہوئی تے ولندیزیاں نوں بنگال توں کڈ دتا تاں انھاں نے میر جعفر نوں تنگ کرنا شروع کيتا،جو انھاں روپے دیندے دیندے تھک چکيا سی ا س نے بردوان،مدنا پور تے چاٹ گام دے علاقے وی اپنی نوابی دی خاطر دے دتے سن مگر فیر وی انگریز اس توں مطمئن نہ سن تے اسنوں علیحدہ کر کے اس دے داماد میر قاسم نوں بنگال دا حاکم بنایا مگر کچھ دناں دے بعد انگریزاس دے وی خلاف ہوئے گئے تے جدوں اوہ پٹنہ دے مقام اُتے انہاں توں لڑیا تاں شکست کھا گیا کیونجے انگریزاں نے اس دے حامیاں نوں وی اس توں غداری کرنے اُتے آمادہ کر ليا، پھرمیرقاسم نے ادھر اُدھر پناہ لے کے دہلی دے پاس اپنی جان جان آفرین دے سپرد کر دتی،انگریزاں دی قوت ودھ رہی سی تاں انھون نے دہلی دے حکمراں شاہ عالم توں ٹکر لئی او ر ١٧٦٤ء وچ بکسر دی لڑائی وچ اسنوں شکست دتی تے جدوں صلح ہوئی تاں انگریزاں نے بنگال،اڑیسہ تے بہار لے کے چھبیس لکھ روپے سالانہ دی مالگزاری ادا کرنے دا وعدہ کيتا اس دے بعد انہاں دی آویزش مرہٹاں نال ہوئی او ر اوہ انہاں نوں وی شکست دیندے رہے،٨١ ١٧ء تک آندے آندے انگریزاں دا قبضہ احمد آباد،گوالیار بیسن تے پونا اُتے ہوئے گیا،گو اگے چل کے مرہٹاں نے ایہ علاقے انہاں توں واپس لے لئی، انہاں لڑائیاں وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے اخراجات کافی ہوئے رہے سن ۔سرمایہ دی کمی ہوئی تاں انگریزاں نے راجہ بنارس دا استحصال شروع کيتا۔ اس راجہ توں بائیس لکھ روپے سالانہ لے کے انگریزاں نے اسنوں اپنی پناہ وچ لے لیا سی، اس رقم نوں ودھانے اُتے اصرار کيتا تاں اختلاف ہوئے گیا انگریزاں نے ا س نوں معزول کر دتا،اور اس دے خاندان دے اک دوسرے فرد نوں بٹھا کر سالانہ خراج دی رقم ودھیا دی،فیر وی انہاں دے اخراجات پورے نئيں ہوئے تاں انھاں نے نواب اودھ دی طرف نظر اُٹھائی، انہاں دی اک امدادی فو ج اودھ وچ متعین سی،اس دے مصارف نواب دے ذمہ سن جو نواب توں باقاعدہ ادا نئيں ہوئے تاں انگریزاں نے انہاں دی بیگمات دے زیورات، جواہرات،مال تے متاع تے جاگیر اں کھو لاں ۔
ارکاٹ اُتے وی انگریز اپنی چالبازیاں توں مسلط ہوئے گئے سن ،اوتھے دے نو ہن محمد علی نوں اپنا باج گزار بنا لیا سی تے اوتھے جو اپنی فوج رکھ چھڈ ی سی اس دے مصارف نواب محمد علی کمپنی ہی دے ملازمین توں سودی روپے قرض لے ادا کر رہیا سی تے اس سودی قرض دے عوض کوئی پرگنہ یا علاقہ رہن رکھ دیندا تھا،بالآخر انگریزاں نے اسنوں وی مجبور کر کے ارکاٹ دی ریاست دی مال گزاری نوں وصول کرنے دا اختیار اپنے ذمہ لے لیا تے اسنوں اس دے خانگی مصارف دے لئی کچھ رقماں دینے لگے۔
ہن اوہ میسور دی طرف متوجہ ہوئے اس دے فرماں روا سلطان حیدر علی نوں تاں اوہ اپنی لڑائیاں وچ زیر نہ کر سکے،لیکن ١٧٩٩ء وچ انگریزاں نے سرنگا پٹم وچ سلطان ٹیپو توں لڑ کر اسنوں بے دردی توں شہید کيتا،سلطان وی بڑ ی جانبازی توں ہتھ وچ تلوار لئی جان بحق ہويا۔ایہ لڑائی لارڈ ویلز لی دے زمانہ وچ ہوئی،جس دے بعد اوہ فخر توں کہیا کردا سی کہ ہندوستان اپنے امن تے امان دی خاطر پورا ملک انگریزاں دے حوالے کے دے،اسی وچ ایتھے دے لوکاں دی فلاح تے بہبود اے۔ ايسے بہانے انگریزاں نے دکن دے نظام الملک توں ١٨٠٠ء وچ معاہدہ کيتا کہ ریاست حیدر آباد وچ انگریزاں دی جو فوج اوتھے دی حفاظت دے لئی متعین اے اس دی تعداد ودھیا دتی جائے،اور اس دے مصارف دے لئی اوہ تمام علاقے ایسٹ انڈیا کمپنی دے حوالے کے دتے جاواں جو سلطنت میسو ر دی تقسیم دے وقت نظام الملک نوں دتے گئے سن ۔
فیر ارکاٹ یعنی کرناٹک دے نواب محمد علی دی وفات ہوئی تاں پہلے اس دا بیٹا ١٧٩٥ء وچ نواب عمدۃ الامراء اس دا جانشین ہويا۔ ١٨٠١ء وچ اس دی وفات ہوئی تاں اس دے بیٹے علی حسین نوں اپنا وظیفہ خوار بنا کے رکھنا چاہیا،اس نے انکار کيتا تاں اس دے اک رشتہ دار عظیم الدولہ نوں اوتھے دا نواب اس شرط اُتے بنایا کہ اوہ اپنا سارا اختیار کمپنی دے حوالہ کر د ے۔اس دے بعد لارڈ ولزلی نواب اودھ دی طرف متوجہ ہويا تے اوتھے دے کمزور نواب اُتے دباؤ ڈالیا کہ اوتھے دی انگریزی فوج دی تعداد دس ہزار توں زیادہ ودھیا دتی جائے تے اس دے مصارف دے لئی دوآب تے روہیل کھنڈ دے علاقے انگریزاں دے حوالہ کر دے،اس طرح نواب اودھ دا ادھا علاقہ انگریزاں دے تسلط وچ آ گیا۔
فیر تقریباً چالیس برس تک انگریز مرہٹاں تے سکھاں توں لڑدے رہے تے انھاں نے افغانستان نوں وی ١٨٣٩ء وچ فتح کرنے دی ناکام کوشش کيتی اوتھے انہاں نوں کامیابی نئيں ہوئی،انھاں نے سندھ دے امیراں اُتے ایہ الزام رکھیا کہ انھاں نے انگریزاں دی فوج دی رسد رسانی دا ٹھیک انتظام نئيں کيتا تے فوج دی کوچ وچ رخنہ ڈالیا،اور فیر اوتھے دے امیراں نوں اِنّا تنگ کيتا کہ اوہ لڑنے اُتے آمادہ ہوئے گئے لیکن انگریزاں نے ١٨٤٣ء،ماں انہاں دی قوت توڑ کر رکھ دتی۔
انگریزاں دی چالبازیاں توں ہندوستان دا پورا علاقہ انہاں دے قبضہ وچ آ گیا تاں ١٨٥٧ء وچ ایتھے دے لوکاں نوں محسوس ہويا کہ ست سمندر پار اک بیرونی قوم دے اوہ غلام ہوئے گئے نيں ، تاں اوہ نوں ہ آتش فشاں دی طرح انہاں دے خلاف پھٹ پئے،او ر فیر جو کچھ ہويا اس دی تفصیل وڈی ہی ہولناک اے ،جو کئی جلداں وچ وی قلمبند نئيں کيتی جا سکدی، ایتھے اُتے اک انگریز مورخ ہی دے حوالہ توں اس دی اک جھلک دکھادی جاندی اے۔
سرجون نے اپنی ہسٹری آف سی پوائی وار وچ لکھیا اے کہ :
بغاوت دے ناں توں مجرماں دے نال عورتاں تے بچے ہلاک کیتے جا رہے سن، انہاں نوں قصدًا پھانسی نئيں دتی جاندی،بلکہ اوہ اپنے پنڈ وچ اگ وچ ڈال کر جلا دتے جاندے، یا انہاں نوں گولی مار دتی جاندی انگریز ایہ فخر کرنے وچ نئيں ہچکچاندے کہ انھاں نے کسی نوں نئيں چھڈیا،ہلاک کرنا انہاں دے لئی خوشگوار تفریح سی تن مہینے تک روزانہ لاشاں دی اٹھ گاڑیاں صبح توں شام تک انہاں مرداں نوں لاتاں جو راہاں تے بازاراں وچ لٹکی دکھادی دیتاں ۔ ١
مغلاں دے آخری فرمان روا بہادر شاہ ظفر تے انہاں دے شہزادےآں دے نال جو انتہائی سفاکانہ سلوک ہويا،وہ انسانیت دی انتہائی درد ناک تریخ اے۔ اک فوجی افسر ہڈ سن نے بہادر شاہ ظفر دے شہزادےآں وچوں مرزا مغل، مرزا خضر خاں ،مرزا بو بکر تے مرزا عبداللہ نوں ہمایوں دے مقبرے وچ گرفتار کيتا، انہاں نوں رتھ اُتے سوار پرکیا، اک میل چل کے انہاں نوں رتھ پرسے اُتار دتا، تے انہاں نوں اپنے کپڑے اتارنے دا حکم دتا، فیر اپنے ہتھ توں تن گولیاں انہاں دے سیناں اُتے ماراں تے شہ رگ نوں سنگین توں چیر دتا، کوتوالی وچ لیا کے انہاں دی نعشاں نوں زمین اُتے ڈال دتا۔کہیا جاندا اے کہ ہڈسن نے انہاں نوں قتل کر کے اک چلو خون ایہ کہہ کے پیتا کہ جے ميں انہاں دا خون نہ پیندا تاں میرا دماغ خراب ہوئے جاندا، شہزادےآں دے سر کٹے گئے،اور ایہ بادشاہ دے سامنے لیائے گئے،ہڈسن نے کہیا : ایہ آپ دی نذر اے جو بند ہوئے گئی سی تے جس نوں جاری کرانے دے لئی آپ نے غدر وچ شرکت کيتی،بہادر شاہ نے جوان بیٹےآں تے جوان پوتاں دے کٹے ہوئے سردیکھے تاں حیرت انگیز استقلال دے نال انہاں نوں دیکھ کے منھ پھیر لیا تے کہیا کہ الحمد للہ تیمور دی اولاد ایسی ہی سرخرو ہوئے کے باپ دے سامنے آیا کردی سی،اس دے بعد شہزادےآں دی لاشاں کوتوالی دے سامنے خونی دروازے وچ لٹکا دتیاں گئیاں ،جنہاں نوں ہزاراں آدمیاں نے دیکھیا۔[۱]
دہلی دے آس پاس جِنّے شہزادے ملے پکڑے گئے انہاں دی تعداد انتیس(٢٩) بیان کيتی جاندی اے انہاں وچ بُڈھے لنگڑے،بیمار سب دے سب پھانسی اُتے لٹکا دئیے گئے،سب توں زیادہ بوڑھا شہزادہ مرزا قیصر ابن شاہ عالم ثانی اکبر شاہ دا بھائی تھا،او ر مرزا محمود شاہ اکبر دا پوتا وجع المفاصل وچ مبتلا سی۔ اسنوں وی پھانسی دتی گئی او ر اس دی لاش لٹکدی ہوئی دکھادی گئی،جو شہزادے قید وچ ڈال دتے گئے انہاں اُتے سخت مظالم ہُندے رہے۔زینت محل دے والد بزرگوار نے جیل ہی وچ وفات پائی،بہادر شاہ دے دو لڑکےآں مرزا بختاور تے مینڈھو اُتے مقدمہ قائم کيتا گیا، فیر انہاں نوں گولی مار دتی گئی،اور انہاں دی لاشاں کوتوالی وچ لٹکائی گئياں ،اسی طرح شاہی خاندان دے چوبیس افرادپھانسی اُتے لٹکائے گئے، انہاں وچ بادشاہ دے دو برادرِنسبتی تے دو داماد سن، بقیہ بادشاہ دے بھتیجے وغیرہ سن ۔
اُتے جو تفصیلات لکھی گئیاں نيں انہاں دے لئی کسی حوالہ دی ضرورت نئيں ،ایہ ایداں دے کھلے ہوئے موٹے موٹے واقعات نيں جواسکول دی نصابی کتاباں وچ وی درج نيں تے اس سلسلہ وچ کِسے مستند ضخیم کتاب دا مطالعہ کيتا جائے تاں انہاں تفصیلات وچ اک سامراجی قوت دی ہولناکیوں ، خون ریزیاں تے سفاکیوں دی تے وی درد ناک تصویر اں ملیاں گی۔
انگریزاں نے جس حکومت نوں سفاکانہ طور اُتے ختم کيتا اس دی وڈی لمبی تریخ رہی اے ،اس نے ہندوستان وچ ٣٣٠ برس تک حکمرانی کيتی لیکن اس دی پوری تریخ وچ ایسی سفاکی دی مثال نئيں ملے گی جس دا ذکر اُتے کيتا گیا اے ۔اس دی رواداری دی تریخ خاکسار نے دو جلداں وچ لکھی اے تے برطانوی راج دے زمانہ وچ ہندو مورخین نے وی مغل حکومت کیتی عدل پروری، نرمی،لینت، فراخ دلی تے روا داری دی تعریف کيتی اے۔ انہاں دی تفصیل میری مذہبی روا داری دی دوسری او ر تیسری جلداں وچ ملیاں گی جنہاں ناظرین نوں ایہ دونے جلداں کسی وجہ توں نہ مل سکن انہاں دے لئی ایتھے اُتے اک دو اقتباست درج کیتے جاندے نيں ۔
اُتے تے فیسر رام اُتے شاد گھوسلا اپنی کتاب مغل کنگ شپ اینڈ نوبی لیٹی وچ لکھدے نيں :
مغلاں دے زمانہ وچ عدل تے انصاف وچ جو اہتمام ہُندا او ر جو انہاں دی مذہبی رواداری دی پالیسی سی اس توں عوام ہمیشہ مطمئن رہے،اسلامی ریاست وچ سیاست تے مذہب دا گہرا لگاؤ رہیا اے لیکن مغلاں دی مذہبی روا داری دی وجہ توں اس لگاؤ دی وجہ توں کوئی خطرہ پیدا نئيں ہويا،کسی زمانہ وچ وی ایہ کوشش نئيں کيتی گئی کہ حکمراں قوم دا مذہب محکوماں دا وی مذہب بنا دتا جائے حتی کہ اورنگ زیب نے وی حصول ملازمت دے لئی اسلام دی شرط نئيں رکھی سی،مغلاں دے عہد وچ Corporation Act جداں قوانین منظور نئيں کیتے گئے۔ایلز بتھ دے زمانہ وچ اک ایسا قانون سی جس دے ذریعہ توں جبر ی طور اُتے عبادت کرائی جاندی سی مغلو ں دے زمانہ وچ اس قسم دا کوئی جبر نئيں کيتا گیا Bartholomew’s Day جداں قتل عام توں مغلاں دی تریخ کدی داغدار نئيں ہوئی، مذہبی جنگ کيتی خون ریزی توں یورپ دی تریخ بھری ہوئی اے لیکن مغلاں دے عہد وچ ایسی مذہبی جنگ کيتی مثال نئيں ملدی، بادشاہ مذہب اسلام دا محافظ تے نگہبان ضرور سمجھیا جاندا،لیکن اس نے کدی غیر مسلم رعایا دے عقائد اُتے دباؤ نئيں ڈالیا۔ ١
پرمتھا سرن نے اپنی کتاب پرونشل گورنمنٹز انڈر دی مغلز وچ لکھیا اے کہ مغلاں دی حکومت عروج دے ز مانہ وچ دنیا دی شاندار حکومتاں وچوں اک سی تے اس دی تمام معاصر حکومتاں وچ اس توں زیادہ وسیع تے مستحکم کوئی حکومت نہ سی۔ اس نے ہندومسلمان دوناں نوں متحد کيتا،اس دی کارکردگی ایسی سی جس اُتے فخر کيتا جا سکدا اے ،اٹھارہويں صدی عیسوی وچ سر جا ن شور بہت وڈا مدبر گزریا اے جو حکومت دے نظم ونسق وچ بڑ اماہر سمجھیا جاندا تھا،اس دا بیان اے کہ جدوں ایسٹ انڈیا کمپنی برسر اقتدار ہوئی تاں اس وقت صوبےآں دے نظم ونسق وچ ابتری ضرور سی لیکن اس دا جو نظام سی اس توں معلوم ہُندا اے کہ مغلاں دی حکومت استحکام تے دانش مندی دی مضبوط بنیاد اُتے قائم سی جس وچ مختلف فرقےآں دے حقوق دی پوری حفاظت سی۔ ہندوواں دے لئی قوانین انہاں ہی دے بنائے ہوئے سن جنہاں پرسختی توں عمل درآمد کرنے دی کوشش کيتی جاندی۔
عیسائیاں دی اصلی فطرت
سودھویورپ او ر امریکا دے عیسائی بظاہر بہت مہذب،متمدن تے شائستہ نظر آندے نيں ۔وہ اخوت، مساوات تے جمہوریت دے حامی وی نيں ،علوم تے فنون دے بہت وڈے سر پرست وی نيں ۔ سائنس دی ترقی وچ انہاں دے کارنامے بے مثال نيں لیکن ایہ کہنا بے جا نہ ہوئے گا کہ انہاں سب کارنامےآں وچ انہاں دی فطرت دی بنیادی کج روی کارفرما رہندی اے انہاں دی تہذیبی تے تمدنی زندگی وچ جو فاسقانہ تے فاجرانہ رنگ پیدا ہوئے گیا اے اوہ وی ايسے کج روی دا مظاہرہ اے تے انہاں دی رہتل خود انہاں دے خنجراں توں ہلاک ہوئے رہی اے۔ انہاں دی اخوت دے دعویٰ وچ وی انہاں دی اپنی مصلحت اندیشی ہُندی اے مساوات دی حمایت وچ وی انہاں دی خود غرضی شامل ہُندی اے تے انہاں دی جمہوریت توسیاسی استحصال دا بہت وڈا ذریعہ اے ۔علوم تے فنون دی سر پرستی وچ وی انہاں دی نظر تے فکر دی وجہ توں مذہب وچ ژولیدگی،معاشرہ وچ پرا گندگی تے سیاست وچ فریب کاری پیدا ہوئے گئی اے ،فیر انہاں دی معروضی تریخ نویسی قوماں وچ باہمی منافرت پیدا کرنے دے لئی اے، انہاں دی حقیقت پسندانہ سوانح نگاری توں اسلاف دی سطوت شکنی ہُندی اے، انہاں دی غیر جانبدارانہ تنقید نگاری توں آبروریزی ہُندی اے ۔ان دی ناول نگاری جنسی جرائم دی پردہ پوشی دے لئی اے ،شعر تے ادب وچ بشری تے نفسیاتی تقاضے دے بہانے قلم وچ بے باکی،تحریر وچ بے راہ روی تے انداز بیان وچ فتنہ انگیز ی دی ترویج ہوئے رہی اے۔
اس وچ شک نئيں کہ سائنسی علوم نوں ترقی دے کے انھاں نے انسانی راحت وآسائش دی خاطر بے شمار چیزاں ایجاد کيتياں ،مگر ایہ وی حقیقت اے کہ انھاں نے ایداں دے جنگی اسلحہ، ہوائی جہاز،بم تے زہریلی گیس وی ایجاد دی اے جنہاں دے ذریعہ توں نہ صرف اک علاقہ یا اک ملک یا اک بر صغیر بلکہ پورا بر اعظم چند دناں وچ راکھ دا ڈھیر کيتا جا سکدا اے انہاں ایجادات دا تصور ہی اس حقیقت دا ثبوت اے کہ اوہ فطرۃً ظالم تے طبعاً سفاک نيں تے جے انہاں دی پوری تریخ دا جائزہ لیا جائے تاں اس ظلم تے سفاکی دا پورا نقشہ سامنے آ جائے گا،آؤ ذرا انہاں دی تریخ دے ایداں دے پہلو اُتے وی اک سرسری نظر پائی جائے جس توں ایہ معلوم ہوئے کہ انھاں نے خود اپنے اسيں مذہباں تے ہم وطناں اُتے کیہ کيتا مظالم ڈھائے نيں اس دی کچھ جھلک اسيں گزشتہ اوراق وچ وی دکھا چکے نيں ، کچھ تے ویکھو۔
عیسائی حکمراناں دے مظالم
سودھوولیم اول نے ١٠٦٦ء وچ انگلستان نوں فتح کيتا تاں اس دے حکم توں مفتوحہ علاقےآں دے گھر،کھلیان تے کھیت وغیرہ سب کچھ جلا دتے گئے تے اک لکھ توں زیادہ مرد تے زن،بچےآں تے عورتاں نوں قتل کيتا گیا،لن گارڈ نے انگلستان دی تریخ جلد دوم وچ لکھیا اے کہ یارک تے ڈرہم دے علاقے اس طرح برباد کر دتے گئے سن کہ نو سال تک اوتھے دی زمین کھیتی دے لائق نئيں رہی۔ انگلستان دے کچھ مورخین ایداں دے سفاکانہ واقعات دی تاویل کر کے انہاں اُتے پردہ ڈالنے دی کوشش کردے نيں مگر دوسرے ملکاں دے ایداں دے واقعات وچ خوب رنگ آمیزی کردے نيں ۔
روس دا حکمران آئیون چہارم (١٥٨٤ئ۔ ١٥٣٠ء )آئیون مہیب (ٹریبل )کہلاندا،وہ اپنے غلاماں نوں اپنی نجی ملکیت سمجھدا،اور کہندا کہ اوہ اپنی مرضی توں جدوں چاہے انہاں نوں ہلاک کر دے تے جدوں تک چاہے انہاں نوں زندہ رہنے دے،اسنوں کلیسا دے پادریاں توں شکایت رہندی کہ اوہ کاہل نيں ،عبادت نئيں کردے اس لئی کلیساماں جا کے قیام کردا تے کدی کدی رات رات بھر انہاں توں عبادت کراندا،ا س نے تاں بائبل نوں وی بدل دینے دی کوشش تے اپنی طرف توں اس دا اک نسخہ تیار کر کے اسنوں رائج کرانے دی کوشش کيتی۔ (روس از ڈبلیو۔آر۔مورفل ص٦٩۔٦٧)
سولہويں صدی وچ فرانس دے حکمراں چارلس نہم تے اس دی ماں کیتھرائن نے مل کے سینٹ بار سیمیلو دے میلے دے موقع اُتے ساڈھے دس ہزار پروٹسٹنٹ نوں قتل کرا دتا،تو کیتھولک چرچ نے خوشی دے شادیانے بجائے۔[۲]
لوئی پانزدہم اپنی داشتاواں دے ہتھوں وچ کھلونا بنا رہیا اس دے زمانہ وچ ژان سینی تحریک مذہبی تے سیاسی احکام دے خلاف چلی تاں اسنوں کچلنے دے لئی ہر طرح دے مظالم ڈھائے گئے۔ [۳]
روس دا شہنشاہ پیٹر (١٧٢٥ء۔١٦٧٢ء) اپنے کارنامےآں دی وجہ توں پیٹر اعظم کہلاندا مگر جتھے اس وچ وڈی عظمت سی اوتھے اس دے مزاج وچ اِنّا غصہ سی کہ فیر ایداں دے مظالم کرنے اُتے اُتر آندا کہ لوک انہاں نوں دیکھ کے تھرا اُٹھدے،اس دے راستے وچ جو کوئی رکاوٹ پیدا کردا اسنوں نیست تے نابود کر دینے وچ تامل نہ کردا۔وہ اپنی خوبیاں دی وجہ توں معمہ بنا رہیا،اس دے نیڑے ترین ساتھی وی باخبر نئيں ہُندے کہ اوہ کس وقت کيتا کر بیٹھے گا اس دے بارہ وچ مشہور سی کہ اس دا غصہ طوفانی ہُندا اوہ کسی نال نفرت کردا تاں اس دی پوری بیخ کنی کر کے دم لیندا،اس دی ضیافت وچ وڈی سر مستیاں ہُندیاں تے اس دی تفریحاں وڈی پیچیدہ ہُندیاں اس نے اپنے لڑکے الیکزیسن نوں پھانسی دی سزا دلوائی،اس لئی کہ اس دی حرکدیاں اسنوں پسند نئيں سن ،اس نے اپنی اک بیوی نوں خانقاہ وچ بند کر کے نن بننے اُتے مجبور کيتا کیونجے اس شبہہ سی کہ اوہ پادریاں توں مل کے اس دے خلاف باغیانہ سازش وچ ملوث ہوئے گئی سی،اس نے کلیسا وچ اپنی خواہش دے مطابق اصلاحات کيتياں تاں پادریاں نے اسنوں قتل کر دینے دی دھمکی دتی۔[۴]
ستارہويں صدی وچ جرمنی وچ اُتے تے ٹسٹنٹ تے کیتھولک فرقےآں دی جنگ شروع ہوئی تاں ایہ یورپ دی تیس سالہ جنگ دے ناں توں مشہور ہوئی،یورپ دی بہت ساریاں حکومتاں اس وچ الجھ گئی سن ،مورخین دا بیان اے کہ اس لڑائی وچ بو ہیمیا دے ٣٥ ہزار پنڈ وچ صرف ٦ ہزار باقی رہ گئے سن ،بویریا، فرینکونیا تے سوابیا وچ غارتگری ایسی کيتی گئی سی کہ ایہ سارے علاقے قحط تے امراض توں تباہ ہوئے کے ویرا ن ہوئے گئے۔جرمنی وچ اک کروڑ سٹھ لکھ دی آبادی سی اس جنگ دے بعد سٹھ لکھ رہ گئی،اے جے گرانٹ اس جنگ اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدا اے کہ اس توں صنعت تے حرفت تے علوم تے فنون دا فقدان ہوئے گیا۔ لوکاں دے خیالات تے اعمال وچ اک وحشیانہ انداز پیدا ہوئے گیا،مذہب،تدبر تے سیاست دا کوئی بلند معیار باقی نہ رہیا،آئر لینڈ دے سوا تے کوئی ملک ایداں دے جہنمی عذاب وچ مبتلا نئيں ہويا۔[۵]
انیہويں صدی وچ ١٨٣١ء وچ یونان دے علاقے موریا وچ تن لکھ تے یونان دے شمالی حصہ وچ ہزاراں مسلمان مرد،بچے تے عورتاں وڈی بے رحمی توں ہلاک کيتیاں گئیاں ۔تفصیل مارماڈیوک پکتھال دی کتاب دتی کلچرل سائڈ آف اسلام وچ پڑھی جا سکدی اے۔
یورپ وچ تھوڑی تھوڑی مدت دے بعد خون ریز لڑائیاں ہُندی رہیاں نيں تے انہاں توں جو غارتگری ہُندی رہی اس دی تریخ المناکی توں بھری ہوئی اے۔ پہلی جنگ عظیم وچ انساناں اُتے جو الم انگیز مصائب آئے اس دا ذکر گزشتہ اوراق وچ آ چکيا اے ،دوسری عالمگیر جنگ وچ روسیاں دے تیس لکھ سپاہی جرمن حملہ آوراں دے اسلحہ توں ہلاک ہوئے انہاں دے ملک دے اٹھ لا کھ مربع میل دے علاقے بالکل تباہ کر دتے گئے،اسی جنگ وچ برطانیہ دے چھ لکھ سپاہی مارے گئے اورچالیس لکھ مکانات برباد ہوئے،فرانس نوں چھبیس ملین ڈالر دا نقصان پہونچا،ایتھے دے پنج لکھ گھر تہس نہس ہوئے تے ساڈھے ست لکھ خاندان بے گھر ہوئے گئے،کہیا جاندا اے کہ اس جنگ دے زمانہ وچ پورے یورپ وچ اک کروڑ توں زیادہ سپاہی موت دے گھاٹ اترے،اور دو کروڑ توں زیادہ شہری ہلاک ہوئے تے خدا جانے کِنے لنگڑے لولے تے بے کار ہوئے کے زندگی دے دن گزارنے اُتے مجبور ہوئے،چار سو ملین ڈالر دی املاک تباہ ہوئی۔[۶]
اسی جنگ دا ایہ واقعہ وی حالے تک لوکاں دے ذہن وچ اے کہ اخوت،مساوات تے جمہوریت دے علمبردار عیسائیاں نے جاپان دے شہراں وچوں ہیرو شیما تے ناگاسادی ميں ایٹم بم گرا کران دے لکھاں مرداں ،عورتاں ،بوڑھاں تے بچےآں نوں چشم زدن وچ موت دے گھاٹ اس طرح اتار دتا گیا کہ چنگیز تے ہلاکو دی سفاکیاں بھلا دتیاں گئیاں ۔
تے حالے کچھ دن پہلے ویٹ ناں وچ امریکا دے عیسائیاں نے تیس سال تک جنگ کيتی،لندن دے اخبار ٹائمس وچ چھپا اے کہ اس مدت وچ امریکی فضائیہ نے اٹھارہ لکھ ننانوے ہزار چھ سو اڑسٹھ حملے کیتے۔ سرسٹھ لکھ ستائیس ہزارچوراسی ٹن بم گرائے،اوتھے دے نباتات نوں تباہ کر نے دے لئی اک کروڑ نوے لکھ گیلن دے تباہ کن مادے پھینکے،٣٥ لکھ ایکڑ زمین اُتے زہریلی دواواں چھڑکيتیاں گئیاں ،جنہاں دا زہر خیال اے کہ اک سو برس تک کم کردا رہے گا۔ اک کروڑ افراد بے گھر ہوئے انہاں دے بچے یتیم ہوئے،پندرہ لکھ سٹھ ہزار شہری مجروح ہوئے،چھتیس لکھ باسٹھ ہزار آدمی مارے گئے۔
ایہ سفاکی،بے دردی تے ستم آرائی بلکہ خونخواری تے درندگی عیسائیاں دی طرف نال ہوئی جنہاں دے پیغمبر نے ایہ تعلیم دتی سی کہ جو تیرے داہنے گال اُتے تھپڑ مارے تاں اس دے سامنے اپنا بایاں گال وی پھیر دے،جو تینوں اک میل بیگار لے جائے تاں اس دے نال دو میل جا،جو تیرا کوٹ منگے تاں اسنوں اپنا کرتہ وی دے دے،کیا عیسائیاں تے انہاں دے فرماں رواواں نے بلکہ انہاں دے مذہبی پیشواواں نے اس اُتے کدی عمل کيتا ؟ان دی تریخ نویسی دا طلسم سامری وی انہاں دے انہاں جرائم اُتے پردہ نئيں ڈال سکدا۔مگر اوہ ہن عیسائی مذہب دے پیرو کدوں رہے،انھاں نے اپنی بظاہر چمکدار زندگی دے جو روگٹھ اصول بنا لئی نيں ،یا اپنی مصنوعی رہتل دے جو ضابطے مقرر کر لئی نيں یا اپنی عیاشیانہ زندگی دی تسکین دے لئی جو رسم تے رواج رائج کر لئی نيں انہاں ہی دی پابندی کرنا انہاں دی شریعت اے۔
ایہی حال انہاں دی پاپائیت دا اے جو کلیسا وچ بیٹھ کر اپنے ظاہر ی کروفر توں دنیا نوں تاں مرعوب کر لیندی اے ،مگر اپنے پیرواں نوں اوہ مذہبی زندگی بسرکرنے اُتے آمادہ نئيں کرسکدی جس دی تعلیم حضرت عیسٰی علیہ السلام نے دتی سی،اسی لئی ایہ پاپائیت وی ايسے فطری کج روی وچ مبتلا اے جس وچ عیسائی تے عیسائی حکمراں رہے نيں ۔
ہورویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ١ بحوالہ رائز آف کرسچین پاور انہاں انڈیا از کے۔ڈ ی۔ باسو ج ٥،ص ٢٨٥
- ↑ انسائیکلو پیڈیا آف بری ٹانیکا،گیارہواں ایڈیشن ج١٠ ص ٨٣١۔٨٢٩)
- ↑ (ایضاًص ٨٤٩۔٨٤٧)
- ↑ روس،از ڈبلیو۔ای مورفل ص ١٧٣۔١٦٢، انسائیکلو پیڈیا بری ٹانیکا،گیارہواں ایڈیشن)
- ↑ یورپ دی تریخ از اے۔ جے گرانٹ،اردو ترجمہ ص ٧٧٧)
- ↑ ماڈرن یورپ از سی۔ڈی ہیزن،باب ٣٨۔١٩٧٩ء ایڈیشن)