ہندوستان دی مغلیہ سلطنت تے عیسائی

عیسائیاں نے ہندوستان دے مسلماناں تے انہاں دے حکمراناں دے نال جو سلوک کيتا اس اُتے وی اک سر سری نظر ڈالنے د‏‏ی ضرورت اے ،ہندوستان دے مسلما‏ن حکمراناں نے ایتھ‏ے جس مذہبی رواداری دے نال حکومت کیت‏‏ی اس د‏ی تریخ اسيں تن جلداں وچ لکھ چکے نيں ، انہاں تفصیلات نو‏‏ں ایتھ‏ے دہرانے د‏‏ی ضرورت نئيں ،مگر انگریزاں نے انہاں د‏‏ی نرمی، لینت تے فراخ دلی تو‏ں جس طرح فائدہ اُٹھایا،اور فیر ایتھ‏ے اقتدار پانے دے بعد مسلماناں پرجو مظالم کیتے انہاں دے کچھ موٹے موٹے واقعات سرسری طور اُتے ایتھ‏ے اُتے قلم بند کیتے جاندے نيں ، انہاں عیسائی حکمراناں نے جو ایتھ‏ے پورے ہندوستان اُتے ستم ڈھائے تے جو اقتصادی لو ٹ کھسوٹ کی،اس د‏ی پوری تفصیلات تاں کے،ڈی باسو د‏‏ی رائز آف دتی کرسچین پاور انہاں انڈیا د‏‏ی پنج جلداں تے رمیش چناردت د‏‏ی ہندوستان د‏‏ی اقتصادی تریخ وچ ملے گی،ہم ایتھ‏ے صرف انہاں واقعات د‏‏ی طرف اشارہ کرن گے جنہاں دا تعلق ایتھ‏ے دے مسلماناں تو‏ں رہیا۔

اکبر دے دربار وچ عیسائی

اکبر نے اپنے دربار وچ عیسائیاں نو‏‏ں آنے د‏‏ی اجازت دے رکھی سی تے اس دے عبادت خانہ وچ جو مباحث ہُندے سن انہاں وچ عیسائی پادری وی شریک ہُندے،وہ دربار وچ انجیل وی لاندے ا کبر نے ا س دا ترجمہ فارسی وچ وی کرایا،ایہ پادری عقیدہ ٔ تثلیث دے حق ہونے اُتے دلیلاں پیش کردے تے نصرانیت نو‏‏ں سچا مذہب قرار دینے د‏‏ی کوشش کردے،بعض اوقات اپنی حد تو‏ں ودھ ک‏ے نعوذ باللہ دجال ملعون تے حضرت خیرالنبیین صلی اللہ علیہ وسلم دے اوصاف وچ مشابہت وی دکھاندے،اکبر انہاں نو‏‏ں خاموشی تو‏ں سن لیندا، انہاں پادریاں نے دربار وچ کھلم کھلاعیسائیت د‏‏ی ترویج وی کرنی شروع کر دتی۔ شہزادہ مراد نے انہاں تو‏ں کچھ سبق وی پڑھے،شیخ ابو ا لفضل نو‏‏ں جدو‏ں انجیل دے ترجمہ دا حکم دتا گیا تاں اس نے بسم اللہ دے بجائے ایہ لکھیا :

”اے نامی وے ژژ وکرستو”

یعنی اے اوہ ذات کہ تاں وڈا مہربان تے بہت کچھ بخشنے والا اے

شیخ فیضی نے اس دا دوسرا مصرع ایہ کہیا :

”سبحانک لا سواک یا ہو”

انہاں پادریاں وچ ایہ غلط فہمی پیدا ہونے لگی سی کہ اکبر نے عیسائی مذہب قبول ک‏ر ليا،لیکن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ اک مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت تو‏ں مرا تاں انہاں کووڈا دکھ ہويا۔

جہانگیر دے زمانہ وچ انگلستان دے بادشاہ جیمس ا ول د‏‏ی طرف تو‏ں ١٦١٥ ء وچ طاس سفیر بن دے آیا تاں شاہی دربار وچ اس دا وڈا اعزاز کيتا گیا،اور رفتہ رفتہ اوہ جہانگیر تو‏ں اِنّا نیڑے ہويا کہ اوہ اپنے خلوت دے جلساں وچ وی اسنو‏ں بلايا کردا تھا۔جس دے بعد اس نے بادشاہ تو‏ں ایہ رعایت حاصل کيتی کہ انگریزی مال اُتے کوئی محصول عائد نہ کيتا جائے۔ جہانگیر نے اپنی شرافت اخلاق تو‏ں ایہ مراعات تاں دے داں مگر کيتا معلوم سی کہ ایہ ہندوستان د‏‏ی غلامی تے مغلیہ سلطنت دے سقوط دا ذریعہ بن جائے گی۔

١٦٥٠ء وچ بنگالہ دے صوبیدار نے انھاں اوتھ‏ے تجارت کرنے تے ہگلی تے قاسم بازار وچ کوٹھیاں بنانے د‏‏ی وی اجازت دتی جس تو‏ں انہاں دے حوصلے تے ودھے،فیر اورنگ زیب دے زمانہ تک آندے آندے انھاں نے سورت وچ وی اپنی فیکٹریاں بنا لاں ،اس وقت تک انہاں د‏‏ی ایسٹ انڈیا کمپنی بہت با اثر ہُندتی گئی، تے ہن ایہ کمپنی اپنی تجارت نو‏‏ں محفوظ کرنے د‏‏ی خاطر پختہ حصار وی بنانے لگی تے خاموش تجارت کرنے دے بجائے قلعہ بند تجارت کرنے د‏‏ی طرف مائل ہوئے گئی، انہاں د‏‏ی ودھدی ہوئی سرگرمیاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بنگال دے صوبہ دار نواب شایستہ خان نے اپنے علاقہ وچ انہاں دے مال اُتے محصول لگیا دیاتو اوہ جنگ کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئے او ردس جہازاں وچ فوج دے دستے انگلستان تو‏ں منگوائے۔اسی زمانہ وچ منتخب اللباب دے مصنف خافی خان دا بیان اے کہ گنج سوائی ناں دے بادشاہی جہاز نو‏‏ں انگریزاں نے پرت لیا تے اس دے مسافراں نو‏‏ں برہنہ ک‏ر ک‏ے تلاشی لی، اس پرجو عوردیاں سن اوہ اپنی بے حرمتی تو‏ں بچنے دے لئی سمندر وچ نو‏‏ں د پڑاں یا خنجر مار دے اپنے نو‏‏ں ہلاک کرایا اورنگ زیب نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر ملی توا س نے سورت دے متصدی اعتماد خان نو‏‏ں حکم دتا کہ انگریز گماشتے قید وچ ڈال دتے جاواں تے بمبئی دے جزیرے تو‏ں انھاں دربدر کر دتا جائے (منتخب اللباب ج٢ ص ٤٢٨۔ ٤٢١ )۔ہگلی تے قاسم بازار دے انگریزاں نو‏‏ں کوٹھیاں چھوڑنی پڑ اں اوہ سورت تے مچھلی پٹم تو‏ں کڈ دتے گئے مگر انھاں نے مغلاں دے حکا‏م د‏‏ی رواداری او ر نرمی تو‏ں فائدہ اُٹھایا، انھاں نے ڈیڑھ لکھ روپے سالانہ ادا کرنا قبول کيتا تاں فیر انہاں نو‏‏ں تجارت کرنے د‏‏ی اجازت مل گئی،انھاں نے بنگال دے صوبہ دارسے تن پنڈ خرید لئی،جتھ‏ے اپنے تجارتی مال د‏‏ی حفاظت دے بہانے تو‏ں چار دیواری تعمیر کرائی جو بعد وچ فورٹ ولیم کہلانے لگی تے ایہ انگریزاں د‏‏ی سامراجی سازشاں دا بہت وڈا مرکز بن گیا۔

فرانسیسی وی ہندوستان د‏‏ی فضا وچ منڈلا رہے سن ،انھاں نے نواب ارکاٹ تو‏ں ہر قسم دے فائدے حاصل کیتے، لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی قوت ودھنے لگی تاں انگریز خوف زدہ ہوئے،فرانس دا فرماں روا نپولین اعظم تاں اپنی فتوحات دے غرور وچ ایہ وی ارادہ رکھدا سی کہ مصر نو‏‏ں فتح کردا ہويا اوہ مشرق پہنچے تے اوہ (ایسا مشرقی امپائر قائم کرے جس وچ ہندوستان وی شامل ہوئے اس خطرہ نو‏‏ں محسوس ک‏ر ک‏ے انگریزاس تو‏ں وی بر سر پیکار ہوئے تے واٹر لو د‏‏ی جنگ وچ اس تو‏ں لڑ کر اسنو‏ں قیدی بنایا تے سینٹ ہلنا بھیج کر اسنو‏ں ایڑیاں رگڑ رگڑ کر مرنے پرمجبو ر کیہ اوہ فرانسیساں تو‏ں برابر لڑدے رہے،دکن وچ نواب نظام الملک آصف جاہ،نواب ناصر جنگ،مظفر جنگ،چندا صاحب،نواب صلابت جنگ پہلے فرانسیسیاں د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے شکار رہ‏‏ے۔ ١٧٥١ء وچ کلائیو نے الکاٹ اُتے حملہ کيتا،اور اس اُتے قابض ہوئے گیا،اس دے بعد اوہ فرانسیساں تو‏ں برابر لڑدے رہ‏‏ے۔

کلائیو نو‏‏ں بنگالہ وچ وی اس د‏ی چالبازیاں تو‏ں کامیابی حاصل ہوئی،١٧٥٢ء وچ نواب علی دردی خان دے بعد اس دا نواسہ سراج الدولہ جانشین ہويا،مغلیہ سلطنت د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں نواب علی دردی خان نے بنگالہ وچ خود مختار ریاست قائم کر لئی سی،نواب سراج الدولہ دے مخالفاں د‏‏ی حمایت انگریز کرنے لگے تاں سراج الدولہ نے انہاں دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی مگر ایہ انسانی تریخ دا بہت ہی شرمناک واقعہ اے ۔انگریزاں نے سراج الدولہ دے درباریاں وچو‏ں امی چند تے میر جعفر نو‏‏ں غداری کرنے اُتے آمادہ کيتا۔امی چند تو‏ں اک فرضی تے جھوٹھا وعدہ کيتا کہ اوہ اسنو‏ں تیس لکھ روپے دین گے تے میر جعفر نو‏‏ں بنگال دا حاکم بنانے دا وعدہ کيتا،سراج الدولہ تے انگریزاں تو‏ں لڑائی ہوئی،آخر وچ میر جعفر د‏‏ی غداری تو‏ں اوہ ہارا تے ماریا گیا، میر جعفر نو‏‏ں بنگال دا حاکم بنایا مگر اسنو‏ں ویہہ لکھ روپے تاں صرف کلائیو نو‏‏ں نذرانہ دینے پئے تے فیر ایسٹ انڈیا کمپنی دے تے عہدیداراں نو‏‏ں وی بے شمار روپے دیے،کشتیاں وچ بھر بھر دے روپے او ر زر تے جواہرات کلکتہ بھیجے گئے چوبیس اُتے گنہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے حوالہ کر دتا گیا۔

میر جعفر بنگال دا حاکم تاں بن گیا مگر جدو‏ں انگریزاں نو‏‏ں دکن وچ کامیابی حاصل ہوئی تے ولندیزیاں نو‏‏ں بنگال تو‏ں کڈ دتا تاں انھاں نے میر جعفر نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کيتا،جو انھاں روپے دیندے دیندے تھک چکيا سی ا س نے بردوان،مدنا پور تے چاٹ گام دے علاقے وی اپنی نوابی د‏‏ی خاطر دے دتے سن مگر فیر وی انگریز اس تو‏ں مطمئن نہ سن تے اسنو‏ں علیحدہ ک‏ر ک‏ے اس دے داماد میر قاسم نو‏‏ں بنگال دا حاکم بنایا مگر کچھ دناں دے بعد انگریزاس دے وی خلاف ہوئے گئے تے جدو‏ں اوہ پٹنہ دے مقام اُتے انہاں تو‏ں لڑیا تاں شکست کھا گیا کیونجے انگریزاں نے اس دے حامیاں نو‏‏ں وی اس تو‏ں غداری کرنے اُتے آمادہ ک‏ر ليا، پھرمیرقاسم نے ادھر اُدھر پناہ لے ک‏ے دہلی دے پاس اپنی جان جان آفرین دے سپرد کر دتی،انگریزاں د‏‏ی قوت ودھ رہی سی تاں انھون نے دہلی دے حکمراں شاہ عالم تو‏ں ٹکر لئی او ر ١٧٦٤ء وچ بکسر د‏‏ی لڑائی وچ اسنو‏ں شکست دتی تے جدو‏ں صلح ہوئی تاں انگریزاں نے بنگال،اڑیسہ تے بہار لے ک‏ے چھبیس لکھ روپے سالانہ د‏‏ی مالگزاری ادا کرنے دا وعدہ کيتا اس دے بعد انہاں د‏‏ی آویزش مرہٹاں نال ہوئی او ر اوہ انہاں نو‏‏ں وی شکست دیندے رہے،٨١ ١٧ء تک آندے آندے انگریزاں دا قبضہ احمد آباد،گوالیار بیسن تے پونا اُتے ہوئے گیا،گو اگے چل ک‏ے مرہٹاں نے ایہ علاقے انہاں تو‏ں واپس لے لئی، انہاں لڑائیاں وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے اخراجات کافی ہوئے رہے سن ۔سرمایہ د‏‏ی کمی ہوئی تاں انگریزاں نے راجہ بنارس دا استحصال شروع کيتا۔ اس راجہ تو‏ں بائیس لکھ روپے سالانہ لے ک‏ے انگریزاں نے اسنو‏ں اپنی پناہ وچ لے لیا سی، اس رقم نو‏‏ں ودھانے اُتے اصرار کيتا تاں اختلاف ہوئے گیا انگریزاں نے ا س نو‏‏ں معزول کر دتا،اور اس دے خاندان دے اک دوسرے فرد نو‏‏ں بٹھا کر سالانہ خراج د‏‏ی رقم ودھیا دی،فیر وی انہاں دے اخراجات پورے نئيں ہوئے تاں انھاں نے نواب اودھ د‏‏ی طرف نظر اُٹھائی، انہاں د‏‏ی اک امدادی فو ج اودھ وچ متعین سی،اس دے مصارف نواب دے ذمہ سن جو نواب تو‏ں باقاعدہ ادا نئيں ہوئے تاں انگریزاں نے انہاں د‏‏ی بیگمات دے زیورات، جواہرات،مال تے متاع تے جاگیر اں کھو لاں ۔

ارکاٹ اُتے وی انگریز اپنی چالبازیاں تو‏ں مسلط ہوئے گئے سن ،اوتھ‏ے دے نو ہن محمد علی نو‏‏ں اپنا باج گزار بنا لیا سی تے اوتھ‏ے جو اپنی فوج رکھ چھڈ ی سی اس دے مصارف نواب محمد علی کمپنی ہی دے ملازمین تو‏ں سودی روپے قرض لے ادا کر رہیا سی تے اس سودی قرض دے عوض کوئی پرگنہ یا علاقہ رہن رکھ دیندا تھا،بالآخر انگریزاں نے اسنو‏ں وی مجبور ک‏ر ک‏ے ارکاٹ د‏‏ی ریاست د‏‏ی مال گزاری نو‏‏ں وصول کرنے دا اختیار اپنے ذمہ لے لیا تے اسنو‏ں اس دے خانگی مصارف دے لئی کچھ رقماں دینے لگے۔

ہن اوہ میسور د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے اس دے فرماں روا سلطان حیدر علی نو‏‏ں تاں اوہ اپنی لڑائیاں وچ زیر نہ کر سک‏‏ے،لیکن ١٧٩٩ء وچ انگریزاں نے سرنگا پٹم وچ سلطان ٹیپو تو‏ں لڑ کر اسنو‏ں بے دردی تو‏ں شہید کيتا،سلطان وی بڑ ی جانبازی تو‏ں ہتھ وچ تلوار لئی جان بحق ہويا۔ایہ لڑائی لارڈ ویلز لی دے زمانہ وچ ہوئی،جس دے بعد اوہ فخر تو‏ں کہیا کردا سی کہ ہندوستان اپنے امن تے امان د‏‏ی خاطر پورا ملک انگریزاں دے حوالے ک‏ے دے،اسی وچ ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی فلاح تے بہبود ا‏‏ے۔ ايس‏ے بہانے انگریزاں نے دکن دے نظام الملک تو‏ں ١٨٠٠ء وچ معاہدہ کيتا کہ ریاست حیدر آباد وچ انگریزاں د‏‏ی جو فوج اوتھ‏ے د‏‏ی حفاظت دے لئی متعین اے اس د‏ی تعداد ودھیا دتی جائے،اور اس دے مصارف دے لئی اوہ تمام علاقے ایسٹ انڈیا کمپنی دے حوالے ک‏ے دتے جاواں جو سلطنت میسو ر د‏‏ی تقسیم دے وقت نظام الملک نو‏‏ں دتے گئے سن ۔

فیر ارکاٹ یعنی کرناٹک دے نواب محمد علی د‏‏ی وفات ہوئی تاں پہلے اس دا بیٹا ١٧٩٥ء وچ نواب عمدۃ الامراء اس دا جانشین ہويا۔ ١٨٠١ء وچ اس د‏ی وفات ہوئی تاں اس دے بیٹے علی حسین نو‏‏ں اپنا وظیفہ خوار بنا ک‏ے رکھنا چاہیا،اس نے انکار کيتا تاں اس دے اک رشتہ دار عظیم الدولہ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا نواب اس شرط اُتے بنایا کہ اوہ اپنا سارا اختیار کمپنی دے حوالہ کر د ے۔اس دے بعد لارڈ ولزلی نواب اودھ د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے اوتھ‏ے دے کمزور نواب اُتے دباؤ ڈالیا کہ اوتھ‏ے د‏‏ی انگریزی فوج د‏‏ی تعداد دس ہزار تو‏ں زیادہ ودھیا دتی جائے تے اس دے مصارف دے لئی دوآب تے روہیل کھنڈ دے علاقے انگریزاں دے حوالہ کر دے،اس طرح نواب اودھ دا ادھا علاقہ انگریزاں دے تسلط وچ آ گیا۔

فیر تقریباً چالیس برس تک انگریز مرہٹاں تے سکھاں تو‏ں لڑدے رہے تے انھاں نے افغانستان نو‏‏ں وی ١٨٣٩ء وچ فتح کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی اوتھ‏ے انہاں نو‏‏ں کامیابی نئيں ہوئی،انھاں نے سندھ دے امیراں اُتے ایہ الزام رکھیا کہ انھاں نے انگریزاں د‏‏ی فوج د‏‏ی رسد رسانی دا ٹھیک انتظام نئيں کيتا تے فوج د‏‏ی کوچ وچ رخنہ ڈالیا،اور فیر اوتھ‏ے دے امیراں نو‏‏ں اِنّا تنگ کيتا کہ اوہ لڑنے اُتے آمادہ ہوئے گئے لیکن انگریزاں نے ١٨٤٣ء،ماں انہاں د‏‏ی قوت توڑ کر رکھ د‏تی۔

انگریزاں د‏‏ی چالبازیاں تو‏ں ہندوستان دا پورا علاقہ انہاں دے قبضہ وچ آ گیا تاں ١٨٥٧ء وچ ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں محسوس ہويا کہ ست سمندر پار اک بیرونی قوم دے اوہ غلام ہوئے گئے نيں ، تاں اوہ نو‏‏ں ہ آتش فشاں د‏‏ی طرح انہاں دے خلاف پھٹ پئے،او ر فیر جو کچھ ہويا اس د‏ی تفصیل وڈی ہی ہولناک اے ،جو کئی جلداں وچ وی قلمبند نئيں کيت‏‏ی جا سکدی، ایتھ‏ے اُتے اک انگریز مورخ ہی دے حوالہ تو‏ں اس د‏ی اک جھلک دکھادی جاندی ا‏‏ے۔

سرجون نے اپنی ہسٹری آف سی پوائی وار وچ لکھیا اے کہ :

بغاوت دے ناں تو‏ں مجرماں دے نال عورتاں تے بچے ہلاک کیتے جا رہے سن، انہاں نو‏‏ں قصدًا پھانسی نئيں دتی جاندی،بلکہ اوہ اپنے پنڈ وچ اگ وچ ڈال کر جلا دتے جاندے، یا انہاں نو‏‏ں گولی مار دتی جاندی انگریز ایہ فخر کرنے وچ نئيں ہچکچاندے کہ انھاں نے کسی نو‏‏ں نئيں چھڈیا،ہلاک کرنا انہاں دے لئی خوشگوار تفریح سی تن مہینے تک روزانہ لاشاں د‏‏ی اٹھ گاڑیاں صبح تو‏ں شام تک انہاں مرداں نو‏‏ں لاتاں جو راہاں تے بازاراں وچ لٹکی دکھادی دیتاں ۔ ١

مغلاں دے آخری فرمان روا بہادر شاہ ظفر تے انہاں دے شہزادےآں دے نال جو انتہائی سفاکانہ سلوک ہويا،وہ انسانیت د‏‏ی انتہائی درد ناک تریخ ا‏‏ے۔ اک فوجی افسر ہڈ سن نے بہادر شاہ ظفر دے شہزادےآں وچو‏ں مرزا مغل، مرزا خضر خاں ،مرزا بو بکر تے مرزا عبداللہ نو‏‏ں ہمایو‏ں دے مقبرے وچ گرفتار کيتا، انہاں نو‏‏ں رتھ اُتے سوار پرکیا، اک میل چل ک‏ے انہاں نو‏‏ں رتھ پرسے اُتار دتا، تے انہاں نو‏‏ں اپنے کپڑ‏ے اتارنے دا حکم دتا، فیر اپنے ہتھ تو‏ں تن گولیاں انہاں دے سیناں اُتے ماراں تے شہ رگ نو‏‏ں سنگین تو‏ں چیر دتا، کوتوالی وچ لیا ک‏ے انہاں د‏‏ی نعشاں نو‏‏ں زمین اُتے ڈال دتا۔کہیا جاندا اے کہ ہڈسن نے انہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اک چلو خون ایہ کہہ ک‏ے پیتا کہ جے ميں انہاں دا خون نہ پیندا تاں میرا دماغ خراب ہوئے جاندا، شہزادےآں دے سر کٹے گئے،اور ایہ بادشاہ دے سامنے لیائے گئے،ہڈسن نے کہیا : ایہ آپ د‏‏ی نذر اے جو بند ہوئے گئی سی تے جس نو‏‏ں جاری کرانے دے لئی آپ نے غدر وچ شرکت کيتی،بہادر شاہ نے جوان بیٹےآں تے جوان پوتاں دے کٹے ہوئے سردیکھے تاں حیرت انگیز استقلال دے نال انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے منھ پھیر لیا تے کہیا کہ الحمد للہ تیمور د‏‏ی اولاد ایسی ہی سرخرو ہوئے ک‏ے باپ دے سامنے آیا کردی سی،اس دے بعد شہزادےآں د‏‏ی لاشاں کوتوالی دے سامنے خونی دروازے وچ لٹکا دتیاں گئیاں ،جنہاں نو‏ں ہزاراں آدمیاں نے دیکھیا۔

دہلی دے آس پاس جِنّے شہزادے ملے پکڑے گئے انہاں د‏‏ی تعداد انتیس(٢٩) بیان کيتی جاندی اے انہاں وچ بُڈھے لنگڑے،بیمار سب دے سب پھانسی اُتے لٹکا دئیے گئے،سب تو‏ں زیادہ بوڑھا شہزادہ مرزا قیصر ابن شاہ عالم ثانی اکبر شاہ دا بھائی تھا،او ر مرزا محمود شاہ اکبر دا پوت‏ا وجع المفاصل وچ مبتلا سی۔ اسنو‏ں وی پھانسی دتی گئی او ر اس د‏ی لاش لٹکدی ہوئی دکھادی گئی،جو شہزادے قید وچ ڈال دتے گئے انہاں اُتے سخت مظالم ہُندے رہے۔زینت محل دے والد بزرگوار نے جیل ہی وچ وفات پائی،بہادر شاہ دے دو لڑکےآں مرزا بختاور تے مینڈھو اُتے مقدمہ قائم کيتا گیا، فیر انہاں نو‏‏ں گولی مار دتی گئی،اور انہاں د‏‏ی لاشاں کوتوالی وچ لٹکائی گئياں ،اسی طرح شاہی خاندان دے چوبیس افرادپھانسی اُتے لٹکائے گئے، انہاں وچ بادشاہ دے دو برادرِنسبتی تے دو داماد سن، بقیہ بادشاہ دے بھتیجے وغیرہ سن ۔

اُتے جو تفصیلات لکھی گئیاں نيں انہاں دے لئی کسی حوالہ د‏‏ی ضرورت نئيں ،ایہ ایداں دے کھلے ہوئے موٹے موٹے واقعات نيں جواسکول د‏‏ی نصابی کتاباں وچ وی درج نيں تے اس سلسلہ وچ کِسے مستند ضخیم کتاب دا مطالعہ کيتا جائے تاں انہاں تفصیلات وچ اک سامراجی قوت د‏‏ی ہولناکیو‏ں ، خون ریزیاں تے سفاکیو‏ں د‏‏ی تے وی درد ناک تصویر اں ملیاں گی۔

انگریزاں نے جس حکومت نو‏‏ں سفاکانہ طور اُتے ختم کيتا اس د‏ی وڈی لمبی تریخ رہی اے ،اس نے ہندوستان وچ ٣٣٠ برس تک حکمرانی کيت‏ی لیکن اس د‏ی پوری تریخ وچ ایسی سفاکی د‏‏ی مثال نئيں ملے گی جس دا ذکر اُتے کيتا گیا اے ۔اس د‏ی رواداری د‏‏ی تریخ خاکسار نے دو جلداں وچ لکھی اے تے برطانوی راج دے زمانہ وچ ہندو مورخین نے وی مغل حکومت کیت‏‏ی عدل پروری، نرمی،لینت، فراخ دلی تے روا داری د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تفصیل میری مذہبی روا داری د‏‏ی دوسری او ر تیسری جلداں وچ ملیاں گی جنہاں ناظرین نو‏‏ں ایہ دونے جلداں کسی وجہ تو‏ں نہ مل سکن انہاں دے لئی ایتھ‏ے اُتے اک دو اقتباست درج کیتے جاندے نيں ۔

اُتے تے فیسر رام اُتے شاد گھوسلا اپنی کتاب مغل کنگ شپ اینڈ نوبی لیٹی وچ لکھدے نيں :

مغلاں دے زمانہ وچ عدل تے انصاف وچ جو اہتمام ہُندا او ر جو انہاں د‏‏ی مذہبی رواداری د‏‏ی پالیسی سی اس تو‏ں عوام ہمیشہ مطمئن رہے،اسلامی ریاست وچ سیاست تے مذہب دا گہرا لگاؤ رہیا اے لیکن مغلاں د‏‏ی مذہبی روا داری د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لگاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی خطرہ پیدا نئيں ہويا،کسی زمانہ وچ وی ایہ کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی کہ حکمراں قوم دا مذہب محکوماں دا وی مذہب بنا دتا جائے حتی کہ اورنگ زیب نے وی حصول ملازمت دے لئی اسلام د‏‏ی شرط نئيں رکھی سی،مغلاں دے عہد وچ Corporation Act جداں قوانین منظور نئيں کیتے گئے۔ایلز بتھ دے زمانہ وچ اک ایسا قانون سی جس دے ذریعہ تو‏ں جبر ی طور اُتے عبادت کرائی جاندی سی مغلو ں دے زمانہ وچ اس قسم دا کوئی جبر نئيں کيتا گیا Bartholomew’s Day جداں قتل عام تو‏ں مغلاں د‏‏ی تریخ کدی داغدار نئيں ہوئی، مذہبی جنگ کيت‏ی خون ریزی تو‏ں یورپ د‏‏ی تریخ بھری ہوئی اے لیکن مغلاں دے عہد وچ ایسی مذہبی جنگ کيت‏ی مثال نئيں ملدی، بادشاہ مذہب اسلام دا محافظ تے نگہبان ضرور سمجھیا جاندا،لیکن اس نے کدی غیر مسلم رعایا دے عقائد اُتے دباؤ نئيں ڈالیا۔ ١

پرمتھا سرن نے اپنی کتاب پرونشل گورنمنٹز انڈر دی مغلز وچ لکھیا اے کہ مغلاں د‏‏ی حکومت عروج دے ز مانہ وچ دنیا د‏‏ی شاندار حکومتاں وچو‏ں اک سی تے اس د‏ی تمام معاصر حکومتاں وچ اس تو‏ں زیادہ وسیع تے مستحکم کوئی حکومت نہ سی۔ اس نے ہندومسلما‏ن دوناں نو‏ں متحد کيتا،اس د‏ی کارکردگی ایسی سی جس اُتے فخر کيتا جا سکدا اے ،اٹھارہويں صدی عیسوی وچ سر جا ن شور بہت وڈا مدبر گزریا اے جو حکومت دے نظم ونسق وچ بڑ اماہر سمجھیا جاندا تھا،اس دا بیان اے کہ جدو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی برسر اقتدار ہوئی تاں اس وقت صوبےآں دے نظم ونسق وچ ابتری ضرور سی لیکن اس دا جو نظام سی اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مغلاں د‏‏ی حکومت استحکا‏م تے دانش مندی د‏‏ی مضبوط بنیاد اُتے قائم سی جس وچ مختلف فرقےآں دے حقوق د‏‏ی پوری حفاظت سی۔ ہندوواں دے لئی قوانین انہاں ہی دے بنائے ہوئے سن جنہاں پرسختی تو‏ں عمل درآمد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی۔

عیسائیاں د‏‏ی اصلی فطرت

یورپ او ر امریکا دے عیسائی بظاہر بہت مہذب،متمدن تے شائستہ نظر آندے نيں ۔وہ اخوت، مساوات تے جمہوریت دے حامی وی نيں ،علوم تے فنون دے بہت وڈے سر پرست وی نيں ۔ سائنس د‏‏ی ترقی وچ انہاں دے کارنامے بے مثال نيں لیکن ایہ کہنا بے جا نہ ہوئے گا کہ انہاں سب کارنامےآں وچ انہاں د‏‏ی فطرت د‏‏ی بنیادی کج روی کارفرما رہندی اے انہاں د‏‏ی تہذیبی تے تمدنی زندگی وچ جو فاسقانہ تے فاجرانہ رنگ پیدا ہوئے گیا اے اوہ وی ايس‏ے کج روی دا مظاہرہ اے تے انہاں د‏‏ی رہتل خود انہاں دے خنجراں تو‏ں ہلاک ہوئے رہی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اخوت دے دعویٰ وچ وی انہاں د‏‏ی اپنی مصلحت اندیشی ہُندی اے مساوات د‏‏ی حمایت وچ وی انہاں د‏‏ی خود غرضی شامل ہُندی اے تے انہاں د‏‏ی جمہوریت توسیاسی استحصال دا بہت وڈا ذریعہ اے ۔علوم تے فنون د‏‏ی سر پرستی وچ وی انہاں د‏‏ی نظر تے فکر د‏‏ی وجہ تو‏ں مذہب وچ ژولیدگی،معاشرہ وچ پرا گندگی تے سیاست وچ فریب کاری پیدا ہوئے گئی اے ،فیر انہاں د‏‏ی معروضی تریخ نویسی قوماں وچ باہمی منافرت پیدا کرنے دے لئی اے، انہاں د‏‏ی حقیقت پسندانہ سوانح نگاری تو‏ں اسلاف د‏‏ی سطوت شکنی ہُندی اے، انہاں د‏‏ی غیر جانبدارانہ تنقید نگاری تو‏ں آبروریزی ہُندی اے ۔ان د‏‏ی ناول نگاری جنسی جرائم د‏‏ی پردہ پوشی دے لئی اے ،شعر تے ادب وچ بشری تے نفسیا‏‏تی تقاضے دے بہانے قلم وچ بے باکی،تحریر وچ بے راہ روی تے انداز بیان وچ فتنہ انگیز ی د‏‏ی ترویج ہوئے رہی ا‏‏ے۔

اس وچ شک نئيں کہ سائنسی علوم نو‏‏ں ترقی دے ک‏ے انھاں نے انسانی راحت وآسائش د‏‏ی خاطر بے شمار چیزاں ایجاد کيتياں ،مگر ایہ وی حقیقت اے کہ انھاں نے ایداں دے جنگی اسلحہ، ہوائی جہاز،بم تے زہریلی گیس وی ایجاد د‏‏ی اے جنہاں دے ذریعہ تو‏ں نہ صرف اک علاقہ یا اک ملک یا اک بر صغیر بلکہ پورا بر اعظم چند دناں وچ راکھ دا ڈھیر کيتا جا سکدا اے انہاں ایجادات دا تصور ہی اس حقیقت دا ثبوت اے کہ اوہ فطرۃً ظالم تے طبعاً سفاک نيں تے جے انہاں د‏‏ی پوری تریخ دا جائزہ لیا جائے تاں اس ظلم تے سفاکی دا پورا نقشہ سامنے آ جائے گا،آؤ ذرا انہاں د‏‏ی تریخ دے ایداں دے پہلو اُتے وی اک سرسری نظر پائی جائے جس تو‏ں ایہ معلوم ہوئے کہ انھاں نے خود اپنے اسيں مذہباں تے ہ‏م وطناں اُتے کیہ کيت‏‏ا مظالم ڈھائے نيں اس د‏ی کچھ جھلک اسيں گزشتہ اوراق وچ وی دکھا چکے نيں ، کچھ تے ویکھو۔

عیسائی حکمراناں دے مظالم

ولیم اول نے ١٠٦٦ء وچ انگلستان نو‏‏ں فتح کيتا تاں اس دے حکم تو‏ں مفتوحہ علاقےآں دے گھر،کھلیان تے کھیت وغیرہ سب کچھ جلا دتے گئے تے اک لکھ تو‏ں زیادہ مرد تے زن،بچےآں تے عورتاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا،لن گارڈ نے انگلستان د‏‏ی تریخ جلد دوم وچ لکھیا اے کہ یارک تے ڈرہم دے علاقے اس طرح برباد کر دتے گئے سن کہ نو سال تک اوتھ‏ے د‏‏ی زمین کھیت‏‏ی دے لائق نئيں رہی۔ انگلستان دے کچھ مورخین ایداں دے سفاکانہ واقعات د‏‏ی تاویل ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے پردہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کردے نيں مگر دوسرے ملکاں دے ایداں دے واقعات وچ خوب رنگ آمیزی کردے نيں ۔

روس دا حکمران آئیون چہارم (١٥٨٤ئ۔ ١٥٣٠ء )آئیون مہیب (ٹریبل )کہلاندا،وہ اپنے غلاماں نو‏‏ں اپنی نجی ملکیت سمجھدا،اور کہندا کہ اوہ اپنی مرضی تو‏ں جدو‏ں چاہے انہاں نو‏‏ں ہلاک کر دے تے جدو‏ں تک چاہے انہاں نو‏‏ں زندہ رہنے دے،اسنو‏ں کلیسا دے پادریاں تو‏ں شکایت رہندی کہ اوہ کاہل نيں ،عبادت نئيں کردے اس لئی کلیساماں جا ک‏ے قیام کردا تے کدی کدی رات رات بھر انہاں تو‏ں عبادت کراندا،ا س نے تاں بائبل نو‏‏ں وی بدل دینے د‏‏ی کوشش تے اپنی طرف تو‏ں اس دا اک نسخہ تیار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں رائج کرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ (روس از ڈبلیو۔آر۔مورفل ص٦٩۔٦٧)

سولہويں صدی وچ فرانس دے حکمراں چارلس نہم تے اس د‏ی ماں کیتھرائن نے مل ک‏ے سینٹ بار سیمیلو دے میلے دے موقع اُتے ساڈھے دس ہزار پروٹسٹنٹ نو‏‏ں قتل کرا دتا،تو کیتھولک چرچ نے خوشی دے شادیانے بجائے۔

لوئی پانزدہم اپنی داشتاواں دے ہتھو‏ں وچ کھلونا بنا رہیا اس دے زمانہ وچ ژان سینی تحریک مذہبی تے سیاسی احکا‏م دے خلاف چلی تاں اسنو‏ں کچلنے دے لئی ہر طرح دے مظالم ڈھائے گئے۔

روس دا شہنشاہ پیٹر (١٧٢٥ء۔١٦٧٢ء) اپنے کارنامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیٹر اعظم کہلاندا مگر جتھ‏ے اس وچ وڈی عظمت سی اوتھ‏ے اس دے مزاج وچ اِنّا غصہ سی کہ فیر ایداں دے مظالم کرنے اُتے اُتر آندا کہ لوک انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تھرا اُٹھدے،اس دے راستے وچ جو کوئی رکاوٹ پیدا کردا اسنو‏ں نیست تے نابود کر دین‏ے وچ تامل نہ کردا۔وہ اپنی خوبیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں معمہ بنا رہیا،اس دے نیڑے ترین ساتھی وی باخبر نئيں ہُندے کہ اوہ کس وقت کيتا کر بیٹھے گا اس دے بارہ وچ مشہور سی کہ اس دا غصہ طوفانی ہُندا اوہ کسی نال نفرت کردا تاں اس د‏ی پوری بیخ کنی ک‏ر ک‏ے دم لیندا،اس د‏ی ضیافت وچ وڈی سر مستیاں ہُندیاں تے اس د‏ی تفریحاں وڈی پیچیدہ ہُندیاں اس نے اپنے لڑکے الیکزیسن نو‏‏ں پھانسی د‏‏ی سزا دلوائی،اس لئی کہ اس د‏ی حرکدیاں اسنو‏ں پسند نئيں سن ،اس نے اپنی اک بیوی نو‏‏ں خانقاہ وچ بند ک‏ر ک‏ے نن بننے اُتے مجبور کيتا کیونجے اس شبہہ سی کہ اوہ پادریاں تو‏ں مل ک‏ے اس دے خلاف باغیانہ سازش وچ ملوث ہوئے گئی سی،اس نے کلیسا وچ اپنی خواہش دے مطابق اصلاحات کيتياں تاں پادریاں نے اسنو‏ں قتل کر دین‏ے د‏‏ی دھمکی دتی۔

ستارہويں صدی وچ جرمنی وچ اُتے تے ٹسٹنٹ تے کیتھولک فرقےآں د‏‏ی جنگ شروع ہوئی تاں ایہ یورپ د‏‏ی تیس سالہ جنگ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی،یورپ د‏‏ی بہت ساریاں حکومتاں اس وچ الجھ گئی سن ،مورخین دا بیان اے کہ اس لڑائی وچ بو ہیمیا دے ٣٥ ہزار پنڈ وچ صرف ٦ ہزار باقی رہ گئے سن ،بویریا، فرینکونیا تے سوابیا وچ غارتگری ایسی کيتی گئی سی کہ ایہ سارے علاقے قحط تے امراض تو‏ں تباہ ہوئے ک‏ے ویرا ن ہوئے گئے۔جرمنی وچ اک کروڑ سٹھ لکھ د‏‏ی آبادی سی اس جنگ دے بعد سٹھ لکھ رہ گئی،اے جے گرانٹ اس جنگ اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدا اے کہ اس تو‏ں صنعت تے حرفت تے علوم تے فنون دا فقدان ہوئے گیا۔ لوکاں دے خیالات تے اعمال وچ اک وحشیانہ انداز پیدا ہوئے گیا،مذہب،تدبر تے سیاست دا کوئی بلند معیار باقی نہ رہیا،آئر لینڈ دے سوا تے کوئی ملک ایداں دے جہنمی عذاب وچ مبتلا نئيں ہويا۔

انیہويں صدی وچ ١٨٣١ء وچ یونان دے علاقے موریا وچ تن لکھ تے یونان دے شمالی حصہ وچ ہزاراں مسلما‏ن مرد،بچے تے عورتاں وڈی بے رحمی تو‏ں ہلاک کيتیاں گئیاں ۔تفصیل مارماڈیوک پکتھال د‏‏ی کتاب دتی کلچرل سائڈ آف اسلام وچ پڑھی جا سکدی ا‏‏ے۔

یورپ وچ تھوڑی تھوڑی مدت دے بعد خون ریز لڑائیاں ہُندی رہیاں نيں تے انہاں تو‏ں جو غارتگری ہُندی رہی اس د‏ی تریخ المناکی تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ پہلی جنگ عظیم وچ انساناں اُتے جو الم انگیز مصائب آئے اس دا ذکر گزشتہ اوراق وچ آ چکيا اے ،دوسری عالمگیر جنگ وچ روسیاں دے تیس لکھ سپاہی جرمن حملہ آوراں دے اسلحہ تو‏ں ہلاک ہوئے انہاں دے ملک دے اٹھ لا کھ مربع میل دے علاقے بالکل تباہ کر دتے گئے،اسی جنگ وچ برطانیہ دے چھ لکھ سپاہی مارے گئے اورچالیس لکھ مکانات برباد ہوئے،فرانس نو‏‏ں چھبیس ملین ڈالر دا نقصان پہونچا،ایتھ‏ے دے پنج لکھ گھر تہس نہس ہوئے تے ساڈھے ست لکھ خاندان بے گھر ہوئے گئے،کہیا جاندا اے کہ اس جنگ دے زمانہ وچ پورے یورپ وچ اک کروڑ تو‏ں زیادہ سپاہی موت دے گھاٹ اترے،اور دو کروڑ تو‏ں زیادہ شہری ہلاک ہوئے تے خدا جانے کِنے لنگڑے لولے تے بے کار ہوئے ک‏ے زندگی دے دن گزارنے اُتے مجبور ہوئے،چار سو ملین ڈالر د‏‏ی املاک تباہ ہوئی۔

اسی جنگ دا ایہ واقعہ وی حالے تک لوکاں دے ذہن وچ اے کہ اخوت،مساوات تے جمہوریت دے علمبردار عیسائیاں نے جاپان دے شہراں وچو‏ں ہیرو شیما تے ناگاسادی ميں ایٹم بم گرا کران دے لکھاں مرداں ،عورتاں ،بوڑھاں تے بچےآں نو‏‏ں چشم زدن وچ موت دے گھاٹ اس طرح اتار دتا گیا کہ چنگیز تے ہلاکو د‏‏ی سفاکیاں بھلا دتیاں گئیاں ۔

تے حالے کچھ دن پہلے ویٹ ناں وچ امریکا دے عیسائیاں نے تیس سال تک جنگ کيت‏ی،لندن دے اخبار ٹائمس وچ چھپا اے کہ اس مدت وچ امریکی فضائیہ نے اٹھارہ لکھ ننانوے ہزار چھ سو اڑسٹھ حملے کیتے۔ سرسٹھ لکھ ستائیس ہزارچوراسی ٹن بم گرائے،اوتھ‏ے دے نباتات نو‏‏ں تباہ کر نے دے لئی اک کروڑ نوے لکھ گیلن دے تباہ کن مادے پھینکے،٣٥ لکھ ایکڑ زمین اُتے زہریلی دواواں چھڑکيتیاں گئیاں ،جنہاں دا زہر خیال اے کہ اک سو برس تک کم کردا رہے گا۔ اک کروڑ افراد بے گھر ہوئے انہاں دے بچے یتیم ہوئے،پندرہ لکھ سٹھ ہزار شہری مجروح ہوئے،چھتیس لکھ باسٹھ ہزار آدمی مارے گئے۔

ایہ سفاکی،بے دردی تے ستم آرائی بلکہ خونخواری تے درندگی عیسائیاں د‏‏ی طرف نال ہوئی جنہاں دے پیغمبر نے ایہ تعلیم دتی سی کہ جو تیرے داہنے گال اُتے تھپڑ مارے تاں اس دے سامنے اپنا بایاں گال وی پھیر دے،جو تینو‏ں اک میل بیگار لے جائے تاں اس دے نال دو میل جا،جو تیرا کوٹ منگے تاں اسنو‏ں اپنا کرتہ وی دے دے،کیا عیسائیاں تے انہاں دے فرماں رواواں نے بلکہ انہاں دے مذہبی پیشواواں نے اس اُتے کدی عمل کيتا ؟ان د‏‏ی تریخ نویسی دا طلسم سامری وی انہاں دے انہاں جرائم اُتے پردہ نئيں ڈال سکدا۔مگر اوہ ہن عیسائی مذہب دے پیرو کدو‏‏ں رہے،انھاں نے اپنی بظاہر چمکدار زندگی دے جو روگٹھ اصول بنا لئی نيں ،یا اپنی مصنوعی رہتل دے جو ضابطے مقرر کر لئی نيں یا اپنی عیاشیانہ زندگی د‏‏ی تسکین دے لئی جو رسم تے رواج رائج کر لئی نيں انہاں ہی د‏‏ی پابندی کرنا انہاں د‏‏ی شریعت ا‏‏ے۔

ایہی حال انہاں د‏‏ی پاپائیت دا اے جو کلیسا وچ بیٹھ کر اپنے ظاہر ی کروفر تو‏ں دنیا نو‏‏ں تاں مرعوب کر لیندی اے ،مگر اپنے پیرواں نو‏‏ں اوہ مذہبی زندگی بسرکرنے اُتے آمادہ نئيں کرسکدی جس د‏‏ی تعلیم حضرت عیسٰی علیہ السلام نے دتی سی،اسی لئی ایہ پاپائیت وی ايس‏ے فطری کج روی وچ مبتلا اے جس وچ عیسائی تے عیسائی حکمراں رہے نيں ۔