ہندوستانی رسماں
ہندووآں دی سب توں پران ی کتاب رگ وید وچ لکھیا اے کہ برہمن لوک برہماجی دا منہ، چھتری انہاں دے بازو تے ویش انہاں دی راناں نيں تے شودر انہاں دے پاؤں توں نکلے نيں تے اس جگہ منہ توں بولنے والا یعنی چنگا برا دسنے والا بازو توں لڑنے والا، راناں توں قوت دینے والا تے پاؤں توں خدمات کرنے والا مراد اے۔ مگر دھرم شاستر تے پران اں وچ اس طرح توں بیان کيتا اے کہ ہندوآں دی چاراں ذاتاں حقیقت وچ برہما جی دے جسم ہی توں پیدا ہوئیاں نيں تے اس باب وچ تے وی بہت ساریاں گلاں لکھی ہوئیاں نيں بلکہ کسی زمانے وچ پچھم دی طرف توں آئے سن تے انہاں نے آہستہ آہستہ سارے ملک نوں فتح کر کے اس اُتے اپنا قبضہ کر ليا، فیر انہاں لوکاں نوں جو پہلے توں اس ملک وچ رہندے سن، اپنا فرماں بردار بنا کے انہاں دا ناں شودر یعنی خدمت گار رکھیا تے اپنے تئاں انہاں توں وڈا جان کے لفظ دج یعنی دوبارہ پیدا کیہ ہویا، اپنے واسطے مقرر کيتا۔
منوجی دے دھرم شاستر (2) وچ جو نیڑے نوسو برس پہلے حضرت عیسیٰ ؑ دے بنا سی، انہاں ذاتاں دے مذہبی گلاں تے انہاں دے رہنے سہنے دا حال پہلے پہل لکھیا گیا اے۔ اس توں ایہ پایا جاندا اے کہ برہمن سب لوکاں توں اچھے نيں تے انہاں دے واسطے بوہت سارے حق تے فائدے ایداں دے مقرر کيتے گئے نيں جو تے ذات دے لوکاں توں واسطے نئيں نيں، چنانچہ دان لینے دا انہاں نوں نوں حکم اے تے کسی نوں نئيں مل سکدا تے جے انہاں توں کوئی قصور ہوئے جائے تاں اس دے واسطے بوہت گھٹ سزا مقرر اے۔
اگرچہ اس کتاب وچ برہمناں نوں سب توں زیادہ بڑائی دتی گئی اے، لیکن انہاں دے واسطے کم وی بہت سخت قرار دئیے گئے نيں، چنانچہ ايسے کتاب وچ لکھیا اے کہ برہمن اپنی عمر دے اول چوبیس برس جاترا (3) کرنے تے وید پڑھنے وچ برس کرے تے فیر پنجاہ برس دی عمر تک اپنے خانگی کماں یعنی شادی کرنے تے نسل ودھانے وچ مصروف رہے تے اس عرصے وچ اسنوں وید پڑھنا اورپڑھانا، دان دینا تے لینا تے جگ (4) کرنا تے کرانا وی ضرور اے تے انہاں کماں وچ وید پڑھانا سب توں چنگا اے لیکن مندر وچ بیٹھ کر بطور پیشے دے پوجا تے جگ کرانا، اجرت اُتے پجاری بننا تے شور تے کمینے آدمیاں توں دان لینا برہمناں نوں بہت منع اے تے اس گل کيتا یسی تاکید اے کہ جے اوہ مفلس ہوئے جاواں تے بھوکے وی مرنے لگياں تاں وی انہاں نوں شودر توں دان لینا تے کسی دا نوکر نہ ہونا چاہیے، دانے چننا بھیک مانگنا تے کھیتی کرنا بہتر اے۔ انہاں نوں ایہ وی حکم اے کہ اوہ ناچنے، گانے، جوا کھیلنے تے آور ایسی ہی گلاں توں پرہیز کرن تے مال تے دولت تے دنیا دی عزت دا خیال نہ کرن، کیوں کہ انہاں توں وید دے پڑھنے وچ ہرج ہُندا اے۔ برہمن نوں اپنی عمر دا تیسرا حصہ اس طرح گزارنا چاہیے کہ اوہ جنگل وچ جا کر رہے ، بناسپتی کھائے، درختاں دی چھال تے کالے ہرن دی کھل پہنے، زمین اُتے سوئے، بال تے ناخن بڑھائے، جاڑے وچ بھیگا ہويا کپڑا پہنے، برسات دا مینہ اپنے اُتے لے، گرمی دی دُھپ کھائے تے آگ دے پنج ڈھیر رکھ دے اس دے وچکار ہوئے بیٹھے۔ چوتھے حصے وچ اس دے واسطے کوئی جسمی تکلیف مقرر نئيں اے، اس عرصے وچ اسنوں چپکا بیٹھ کر خدا دی طرف دل لگانا چاہیے تے اپنی روح دے نکلنے نوں ایسا سمجھنا چاہیے جداں اک پرندہ کسی درخت اُتے توں اپنی خوشی اڑ جاندا اے۔
اگرچہ چھتری لوک برہمناں دی برابری دا دعویٰ نئيں کر سکدے لیکن فیر وی انہاں نوں عزت دار سمجھنا چاہیے کیوں کہ دھرم شاستر وچ لکھیا اے کہ برہمناں دا کم بغیر چھتریاں دے تے چھتریاں دا بغیر برہمناں دے نئيں چل سکدا۔ تے دونے دا فائدہ دنیا تے آخرت وچ اک دوسرے دے سلوک اُتے موقوف اے۔ راجہ ہمیشہ چھتریاں ہی دی نسل وچوں ہُندے نيں تے حکومت دے سب عہدے انہاں نوں نوں دئیے جاندے نيں۔ انہاں دا کم دان دینا، جگ کرنا، وید پڑھنا، دل دی خواہش نوں روکنا، رعیت دی نگہبانی کرنا اے۔
ویشاں تے چھتریاں وچ اوہی فرق اے جو چھتریاں تے برہمناں وچ ۔ ویشاں دا کم لین دین کرنا، مویشی (5) پالنا، کھیتی کرنا، سودی روپیہ دینا، جگ کرنا تے وید پڑھنا اے۔
شودراں نوں ایہ حکم اے کہ اوہ انہاں لوکاں دی جو ذات وچ انہاں توں بہتر نيں، خصوصاً برہمناں دی خدمت کرن تے جے انہاں نوں کدرے نوکری نہ ملے تاں ہتھ دا کم جداں لکھنا، تصویر کھینچنا، معماری تے آور ايسے قسم دے کم کرنے چاہئاں۔ شودراں نوں جگ کرنے دی اجازت اے مگر اس وچ وید دے منتر پڑھنے دا حکم نئيں اے۔ برہمناں نوں شودراں توں جگ کرانا تے انہاں دے سامنے وید پڑھنا نہ چاہیے بلکہ ایتھے تک لکھیا اے کہ انہاں نوں دھرم شاستر دسنیا تے پراشچت (6) دے طور توں وی آگاہ کرنا مناسب نئيں اے۔ شودراں نوں اپنے آقا دا جھوٹھا کھانا تے اس دا اُتریا ہويا کپڑا پہننا لازم اے۔ برہمناں نوں شودراں دے ہتھ دا پکا ہويا کھانا نہ کھانا چاہیے، سوکھے داناں دے لینے دا ڈر نئيں اے۔ شودراں نوں دولت جمع کرنی وی منع اے، کیوں کہ شاید انہاں نوں دولت اُتے غرور ہوئے جائے تے اوہ برہمناں نوں ستانے لگياں۔ جے شودر توں کوئی قصور ہوئے جائے تاں اس دے واسطے نہایت سخت سزا مقرر اے، چنانچہ دھرم شاستر وچ لکھیا اے کہ اوہ اپنے توں اُچی ذات دے کسی آدمی نوں گالی دے تاں اس دی بولی چھیدنی چاہیے۔
ہر اک ذات دے آدمی نوں کسی نیچی ذات دی عورت نال شادی کرنی منع نئيں اے مگر ایہ گل ضرور اے کہ اوہ اس عورت نوں اپنی ذات دی عورت دا سا درجہ نہ دے، مثلاً برہمن نوں اختیار اے کہ اوہ چھتری یا ویش ذات دی عورت نال شادی کر لے مگر اسنوں اپنے گھر وچ اوہ رتبہ نہ دے جو برہمنی نوں دینا چاہیے۔ اس قسم دی شادی کرنے توں جو اولاد پیدا ہو، اوہ اس درجے اُتے گنی جاندی اے جو باپ دی ذات توں نیچا تے ماں دی ذات توں اُچا ہوئے۔ کسی عورت نوں اپنے توں نیچی ذات دے مرد نال شادی کرنے دی اجازت نئيں اے تے ايسے سبب توں اس شخص نوں جس دا باپ شودر تے ماں برہمنی ہو، چنڈال یعنی سب توں کمینہ کہندے نيں۔
دھرم شاستر وچ برہمناں نوں آور ذات دے لوکاں دے نال کھانا پینا منع نئيں اے لیکن ظاہر وچ ایسا معلوم ہُندا اے کہ جداں ہن دستور اے، ویسا ہی منوجی دے زمانے وچ وی چاراں ذاتاں کھانے پینے وچ شریک نہ سن۔ برہمن شودر دے سوا تے سب ذات دے آدمیاں دے آدمیاں دے ہتھ دا پکا ہويا کھانا کھا سکدا اے تے جے شودر دے ہتھ دا پکا ہويا کھائے تاں اسنوں اس گناہ دے عوض وچ کئی دن تک پھیکے دلئی دے سوا تے کچھ نہ کھانا چاہیے۔
منوجی دے زمانے توں لے کے آج تک ہندوآں دی ذاتاں وچ بہت سا تبدل واقع ہوئے نيں تے اکثر برہمناں دا ایہ قول اے کہ ساڈی ذات دے سوا تے سب ذاتاں خصوصاً چھتری تے ویش ہن مل جل کے بگڑ گئیاں نيں مگر بعض لوک اس گل نوں نئيں مندے، چنانچہ کھتری تے راجپوت اپنے تئاں چھتریاں نوں نسل توں دسدے نيں تے بعض قوماں جنہاں دا پیشہ سوداگری تے کھیتی تے آور ايسے طرح دے کم نيں، اپنے تئاں ویش دی نسل توں ظاہر کردیاں نيں۔
تمام ذاتاں جنہاں دا حال پہلے لکھیا گیا اے حقیقت وچ موجود ہاں یا نہ ہاں مگر اس وچ شک نئيں اے کہ ہر اک ذات دے لوکاں نے بلکہ خود برہمناں نے وی اوہ کم کرنے چھڈ دئیے جو دھرم شاستر وچ انہاں دے واسطے فرض نيں، چنانچہ برہمن لوک بجائے وید پڑھنے تے پڑھانے تے اس طرح دی تکلیفاں سہنے دے ہن ہر قسم دا پیشہ اختیار کر لیندے نيں بلکہ انہاں نوں نوکری کرنے توں وی پرہیز نئيں اے۔
اس زمانے وچ ہندو لوکاں دے واسطے اس گل کيتی وڈی تاکید اے کہ اک ذات دا کوئی آدمی دوسری ذات دے آدمی دے نال کھانے پینے وچ شریک نہ ہوئے تے جے اس توں اس طرح دا کوئی قصور ہوئے جائے یا برادری دے دستور دے خلاف کوئی تے گل ظاہر ہوئے تاں اوہ ذات توں کڈ دتا جاندا اے، اس دے سب رشتہ دار اسنوں چھڈ دیندے نيں، اس دا حقہ پانی بند کر دتا جاندا اے، کوئی برہمن اس دے گھر نئيں جاندا تے نہ اس توں کچھ دان لیندا اے، نہ پوجا پاٹ کراندا اے۔ ہندوآں دے راج وچ ایداں دے قصور کرنے والے اُتے تے وی زیادہ سختی ہُندی اے، چنانچہ انہاں دی عملداری وچ ايسے قسم دے آدمی دی گواہی درست نئيں ہُندی تے نہ اسنوں ورثہ مل سکدا اے۔ اس گناہ دے دور کرنے تے ذات وچ شریک ہونے دے واسطے اک بہت چنگا طریقہ مقرر اے، ایداں دے پاپی نوں چاہیے کہ پہلے گنگا جی دے اشنان کرے، فیر برادری دے سب لوکاں نوں جمع کر کے انہاں دے سامنے ہتھ جوڑ دے کہے ’’ بھائیو! میرا قصور معاف کرو، میرے توں فیر کدی ایسا پاپ نہ ہوئے گا‘‘ ایہ کہہ کے اپنے سب بھائی بندےآں تے برہمناں نوں بھوجن کرائے، فیر برہمناں نوں نقدی دے کے رخصت کرے۔ اس پراشچت دے کرنے توں برہمن لوک مہربان ہوئے کے اسنوں برادری وچ شریک کر لیندے نيں تے کھانے اُتے بٹھا دیندے نيں۔
ویشاں تے شودراں توں مل کے ہن بہت ساریاں ذاتاں ایسی پیدا ہوئے گئیاں نيں جو منوجی دے زمانے وچ نہ سن۔ انہاں وچوں اکثر لوک مثلاً سنار، لوہار تے بڑھئی اپنے اپنے موروثی پیشےآں دے ناں توں مشہور نيں۔ اس قسم دے آدمی منو جی دے زمانے وچ بہت ہی کم سن کیونجے اس وقت دے لوکاں دی وضع سیدھی سادی سی تے اس دے دھرم شاستر وچ انہاں دے واسطے کوئی ذات وی مقرر نئيں اے، اس توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ لوک اس زمانے وچ دوغلے (7)ہون گے۔
ان ذاتاں دے سوا اک ہور نويں ذات ایسی نکلی اے جس نے برہمناں دی بزرگی وچ خلل ڈالیا اے، اس ذات وچ فقیراں تے گسائیاں دے طرح طرح دے فرقے شامل نيں۔ پہلے پہل ایہ لوک اپنے دل دی خواہشاں نوں رکدے سن مگر ہن انہاں دے بوہت سارے فرقے ایداں دے نيں جو شادی، لین دین تے پیشہ کرنے نوں برا نئيں جاندے بلکہ دولت جمع کرنی انہاں دی وڈی آرزو اے۔
ہندوآں دے چند فرقے جو اس زمانے وچ زیادہ مشہور نيں، انہاں دی عادتاں تے طریقےآں دا ذکر آگے لکھیا جائے گا مگر پہلے کچھ ہندوآں دی مذہبی گلاں دا ذکر کيتا جاندا اے۔
ہندوآں دی قدیم مذہبی کتاباں چار نيں جنہاں نوں وید کہندے نيں مگر دوسرے پڑھے لکھے ہندو انہاں وچوں صرف تن ہی نوں آسمانی کتاباں جاندے نيں۔ وید دی مختلف گلاں نوں جو مدت توں لوکاں نوں زبانی یاد سن، حضرت عیسیٰؑ دے چودہ سو برس پہلے ویداں نوں ویاس جی نے جمع کيتا۔ انہاں کتاباں وچ ایہ لکھیا اے کہ خدا اک اے او رسب توں وڈا اے تے کل جتھے نوں ايسے نے پیدا کيتا اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ ہويا، آگ، پانی، زمین، سورج، چاند،ستارے تے بعض نیکیاں مثلاً انصاف، حکمت، سب دے سب دیوتا نيں تے انہاں دی پوجا کرنے توں بوہت سارے فائدے حاصل ہوئے سکدے نيں۔
ان دیوتاؤں دے راضی رکھنے دے واسطے ویداں وچ کئی طرح دی نذراں مقرر کيتیاں نيں، چنانچہ اکثر گھی، چاول، سوم کارس تے کدی کدی ذبح کیتے ہوئے جانور بھینٹ چڑھاندے سن تے منتر دے زور توں دیوتاؤں نوں بلیا کے کہندے سن کہ آپ ساڈی نذر قبول کیجئے تے سانوں دونے جہان وچ عزت وچ دیجئے۔ ویداں وچ وڈے وڈے راجاؤں دے واسطے گھوڑے دی قربانی جائز رکھی اے تے کدرے کدرے انسان دی قربانی دا وی ذکر اے مگر اکثر بجائے انسان دے کسی تے جانور نوں ذبح کيتا کردے سن ۔ ظاہر وچ ایسا معلوم ہُندا اے کہ ہندوآں نے گھوڑے دی قربانی دا ڈھنگ دریائے سندھ دے پار رہنے والےآں توں اڑایا اے تے آدمی دی قربانی دا طور ہندوستان دے اصلی باشندےآں توں سکھیا اے۔
ویداں وچ بھگوان دے کئی سروپاں مثلاً شکت یعنی قدرت تے آور چیزاں دا وی بیان اے مگر برہما جی، وشن جی تے شیو جی جنہاں نوں ہند ولوک پیدا کرنے والا، پالنے والا تے مارنے والا جاندے نيں، انہاں دا ذکر ویداں وچ بہت ہی کم اے۔ منوجی نے اپنے دھرم شاستر وچ وید دے اکثر دیوتاؤں دی پوجا جائز رکھی اے۔ مگر وشن جی تے شو جی دا اس وچ کدرے ناں وی نئيں اے تے وشن جی دے اوتاراں، رام چندر جی تے کرشن جی دا تاں کيتا ذکر اے۔ ايسے شاستر توں ایہ وی پایا جاندا اے کہ مورتیاں دی پوجا نہ کرنی چاہیے مگر دیوتاؤں دی مورتاں دی تعظیم واجب اے تے انہاں دے سائے اُتے قدم رکھنا یا انہاں نوں لانگھنا ہرگز درست نئيں اے۔
منوجی اپنی کتاب وچ دنیا دی پیدائش دا حال اس طرح بیان کردے نيں کہ جدوں خدا نے اپنی ذات توں دنیا دے پیدا کرنے دا ارادہ کيتا تاں پہلے اس نے پانی نوں پیدا کيتا تے اس وچ اک بیج ڈالیا جو تھوڑے عرصے دے بعد انڈے دی صورت وچ بدل گیا؟ اس انڈے وچوں برہما جی نکلے تے انہاں نے آدھے جسم نوں نر تے آدھے نوں مادہ بنایا تے مادہ حصے توں براٹ (1) نوں پیدا کيتا تے براٹ دی تپسیا دے سبب توں منوجی پیدا ہوئے تے اوہ منوجی وچ ہی ہاں جس دی پیدائش ايسے طرح نال ہوئی اے تے میرے سبب توں زمین، آسمان، دیوتا، انسان تے تمام چیزاں ظاہر ہوئیاں نيں۔ منوجی دا اک ایہ وی قول اے کہ ہندوآں دی ذاتاں دا بیان اے، اس امر دا کچھ ذکر آ چکيا اے۔ منوجی نے اپنی کتاب وچ ایہ وی لکھیا اے کہ دنیا اک خاص مدت دے بعد فنا ہوئے کے خدا دی ذات وچ مل جاندی اے تے فیر ايسے طرح توں پیدا ہُندی اے جس طرح توں پہلے پیدا ہوئی سی۔
دھرم شاستر دے موافق انسان کودو روحاں دتی گئیاں نيں۔ اک نوں چھیتر یگ یا جیو آتما کہندے نيں تے دوسری نوں مہاں بولدے نيں۔پہلی روح دے سبب توں بدن نوں حرکت ہُندی اے تے آدمی کلام کر سکدے نيں تے اچھے برے کم وی ايسے روح توں ظاہر ہُندے نيں۔ دوسری روح دے باعث توں پہلی روح نوں ہر اک جنم وچ آرام یا تکلیف معلوم ہُندی اے تے ایہی روح رجوگن، ستوگن، تموگن یعنی شہوت تے نیکی تے بدی دا مقام اے، چونکہ مہاں آرام یا تکلیف دے پہنچانے دا اک ذریعہ اے تاں اسنوں گناہ دی سزا دا کچھ دکھ نئيں ہُندا، صرف چھیتریک نوں تکلیف ہُندی اے۔ ایہ دونے روحاں ہمیشہ پرم آتما یعنی خدا دی روح دے سہارے اُتے رہندیاں نيں تے جدوں چھیتریگ روح جسم توں نکل جاندی اے تاں اوہ مہاں او رپرم آتما توں وی جدا ہوئے جاندی اے تے آرام یا تکلیف اٹھانے دے واسطے اسنوں اک ہور جسم عنایت ہُندا اے۔ اوہ اس جسم وچ آ کر اچھے یا برے کماں دے عوض کچھ مدت تک سرگ یا نرگ وچ رہندی اے تے اس دے بعد فیر اسنوں مہاں تے پرم آتما دا سہارا مل جا توں اے تے کچھ تھوڑے جہے گناہ دے عوض جو نیک آدمی توں کدی نہ کدی ہويا اے یا گنہگار آدمی توں سزا بھگتتے بھگتتے باقی رہ گیا اے، اس روح نوں حیوان تے درخت تے کمینے لوکاں دی جوناں وچ جانا پڑدا اے تے انہاں جوناں نوں بدل کے تے گناہاں توں پاک صاف ہوئے کے، اسنوں فیر چنگا برن نصیب ہوئے جاتاہے مگر جس آدمی نے صرف نیک کم ہی کیتے ہون، اس دی روح نوں جینے مرنے تے جوناں بدلنے دی تکلیف نئيں ہُندی بلکہ اوہ سیدھی پرم آتما توں جا کے مل جاندی اے۔
ہندوآں دی مذہبی رسماں وچوں جنہاں دا ذکر ویداں وچ آیا اے، دو رسماں بہت وڈی نيںـ: اک جنیو ڈالنا، دوسرے سر ادھ کرنا۔ جنیو ڈالنے دے واسطے برہمن دی عمر زیادہ توں زیادہ سولہ، چھتری دی بائیس تے ویش دی چوبیس برس دی اے۔ جدوں کسی آدمی دے جنیو ڈال جاندا اے تاں پنڈت لوک اس دی صورت برہم چاری فقیراں سی بنا کے اسنوں گایتری (2) منتر پڑھاندے نيں تے اس وقت توں اسنوں صبح تے دوپہر تے شام نوں پوجا پاٹ تے خدا دا دھیان کرنا پڑدا اے۔ ہندوآں وچ جدوں کسی دے ماں باپ مر جاندے نيں تاں اوہ ہر مہینے وچ انہاں دے ناں اُتے اک پنڈ دان کردا اے۔ یعنی چاول، گھی، شہد، دُدھ تے آور ايسے قسم دی چیزاں دا اک لڈو بنا کے اپنے آگے رکھدا اے تے منتر دے زور توں اپنے مرے ہوئے وڈھیاں نوں بلیا کے انہاں توں اس نذر دے قبول کرنے دی درخواست کردا اے، فیر برہمناں نوں بھوجن کراندا اے تے ايسے رسم دا سر ادھ کرنا کہندے نيں۔
برہمن لوکاں نوں دھرم شاستر وچ گوشت کھانے دی اجازت اے مگر اس وچ ایہ شرط اے کہ اوہ جگ دا چڑھا ہويا ہوئے تے ايسے طرح روٹی، کھیر، مال پوا تے آور چیزاں وی جگ ہی دی چڑھی ہوئی جائز لکھایاں نيں۔ اگرچہ دھرم شاستر وچ گوشت کھانا منع نئيں اے مگر اس وچ ایہ وی لکھیا اے کہ جے کوئی شخص اس خیال توں کہ گوشت کھانے وچ اک جان دار چیز دی جان جاندی اے اسنوں چھڈ دے تاں بہت اچھی گل اے۔
ان رسماں دے سوا شاستر دے موافق تے وی بہت ساریاں ضروری رسماں نيں، چنانچہ برہمناں نوں مہماناں دی خاطر داری کرنی واجب اے تے اس گل کيتی اس وقت تے وی تاکید اے کہ جدوں مہمان وی برہمن ہوئے۔ شاستر وچ نیکی کرنے تے سچ بولنے دی وڈی تاکید اے تے بدی توں بچنا نیکی کرنے توں وی بہتر لکھیا اے مگر بعض جگہ جھوٹھ تے فریب وی جائز رکھیا اے مثلاً کسی دی جان بچانے دے واسطے جھوٹی گواہی دینی درست اے تے ايسے طرح جے کوئی راجہ اپنے ملک تے راج دے فائدے دے واسطے جھوٹھ تے فریب اختیار کرے تاں مضائقہ نئيں اے بلکہ ایسی صورتاں وچ جھوٹھ بولنا تے فریب کرنا بہت مناسب اے۔
اس باب وچ ہندوآں دی انہاں مذہبی گلاں دا وی ذکر کيتا جائے گا جو آج کل ہندوستان وچ منیاں جاندیاں نيں مگر چونکہ منو جی دے زمانے دے بعد اک ہور نواں مذہب جس نوں بودھ کہندے نيں، رواج پا گیا سی اس واسطے پہلے اس دا بیان کرنا مناسب معلوم ہُندا اے۔
اگلے زمانے وچ برہمناں دے قول دے موافق ہندو لوک ایہ خیال کردے سن کہ جس شخص وچ بدھ (3) یعنی عقل کامل آ جاندی اے، اسنوں قدرت خدائی حاصل ہوئے جاندی اے تے اوہ بدھ کہلانے لگدا اے مگر ایہ عقل صرف ايسے شخص نوں نصیب ہوئے سکدی اے جو دھرم وچ نہایت کوشش کرے۔ حضرت عیسیٰ ؑ دے چھ سو برس پہلے اک چھتری راجہ دے بیٹے نے جس دا ناں سدھارتھ سی، اس درجے دے حاصل کرنے دے واسطے دھرم اُتے کمر بنھی تے اک روز رات دے وقت اپنا راج پاٹ چھڈ کے بیراگ اختیار کيتا۔ تے بہت دناں تک بناں تے جنگلاں وچ تپسیا کردا رہیا۔ انجام کار اس دے دل اُتے ایہ گل ٹھن گئی کہ مینوں بدھ دا رتبہ حاصل ہوئے گیا تے اپنے تئاں جہان دی سب گلاں توں واقف جان کے ایہی مذہب جس دا ناں بودھ اے، پھیلانے لگیا تے اس وقت توں اس دا ناں شاکی سنگھ گوتم یا شاکی منی مشہور ہويا۔
یہ مذہب پہلے پہل بنارس دے آلے دوالے وچ جاری ہويا، فیر آہستہ آہستہ تمام ہندوستان وچ پھیل گیا تے حضرت عیسی ؑ دے ڈھائی سو برس پہلے اس نے وڈی رونق پائی تے تھوڑے عرصے دے بعد جزیرہ سر اندیپ، برما تے چین وچ جتھے ہن تک اس مذہب دے ہزاراں آدمی موجود نيں، چمک گیا لیکن ہن ہندوستان وچ پہاڑی ملکاں دے سوا اس دا کدرے ناں تے نشان وی باقی نئيں اے۔ اس مذہب وچ ذات نوں کچھ دخل نئيں اے تے ہر اک آدمی دا درجہ اس دے عملاں اُتے موقوف اے، چنانچہ شاکی منی اپنے مذہبی کلام وچ بیان کردے نيں کہ ذاتاں وچ ہرگز تمیز نہ کرنی چاہیے تے مرد تے عورتاں تے جوان تے بچے سب نوں رحم دلی اختیار کرنے تے تکلیفاں سہنے توں فائدہ حاصل ہُندا اے۔ شاکی منی دے نزدیک نجات اک خاص حالت نوں کہندے نيں جس وچ انسانی خوشی تے رنج تے دوستی تے دشمنی بلکہ تمام خیالاں اورخواہشاں توں چھُٹ جاندا اے۔
گو تسيں دی زندگی وچ بدھ مذہب نے خوب رواج پایا تے انہاں دے مرنے دے بعد تے وی ترقی ہوئی لیکن رفتہ رفتہ اس مذہب دے بوہت سارے فرقے ہوئے گئے جو آج تک مختلف مقاماں وچ موجود نيں۔ انہاں وچوں اک فرقے دا ایہ قول اے کہ خدا کچھ چیز نئيں اے تے سب وچ وڈا بدھ ہوتاہے تے ہن تک چوبیس بدھ گزر چکے نيں تے گوتم پچیسواں بدھ اے۔ ايسے فرقے دے لوک ایہ وی بیان کردے نيں کہ مادے وچ اک ایسی خاصیت اے کہ اوہ خود بخود جتھے دی صورت وچ بدل جاندا اے تے فیر فنا ہوئے کے نويں سرے توں پیدا ہُندا اے تے ایہی حالت ہمیشہ جاری رہندی اے۔ بعض لوکاں دی ایہ رائے کہ خدا موجود اے لیکن اس نے دنیا نوں نئيں پیدا کيتا تے نہ اسنوں دنیا دے کماں تے انسان دے نیک تے بد توں کچھ علاقہ اے۔ بعض ک ایہ بیان اے کہ اگرچہ خدا نوں دنیا توں کچھ سروکار نئيں اے لیکن فیر وی تمام چیزاں ايسے دی مرضی توں پیدا ہوئیاں نيں۔
بدھ مذہب دے اکثر آدمی ہندوآں دے دیوتاؤں نوں وی مندے نيں لیکن انہاں دا درجہ بدھ توں کم جاندے نيں۔ بہتیرے آدمی دنیا نوں چھڈ کے اک علیحدہ مکان وچ جو دھار کہلاندا اے، ہوئے بیٹھدے نيں تے اس مکانہاں وچوں ہر ہفتے وچ صرف اک دن باہر نکل کے اشنان نوں جاندے نيں تے فیر اپنے استھان اُتے آ جاندے نيں تے اوتھے بیٹھے بیٹھے بھجن کردے نيں، خوشبو دے واسطے جے بتیاں جلاندے نيں تے صندل آگ وچ ڈالدے نيں۔ ظاہر سانوں ایسا معلوم ہُندا اے کہ پہلے اس مذہب دیاں عورتاں وی علیحدہ مکان وچ بیٹھ کر بھجن کيتاکردیاں سن تے مرداں دے توں سارے ڈھنگ برتدیاں سن۔
بدھ مذہب دے گرو جانور دے مارنے دا خوف برہمناں توں وی زیادہ کردے نيں تے ايسے واسطے اوہ کدی اندھیرے وچ پانی نئيں پیندے کہ ایسا نہ ہوئے کوئی جانور منہ وچ چلا جائے تے نظر نہ پئے۔ بدھ مذہب وچ جو وڈے وڈے گرو گزرے نيں، انہاں دے چیلے انہاں دی ہڈیاں تے دانت تبرک دے طور اُتے اک جگہ رکھ دے اوتھے اک عمارت بطور چھتری دے بنا لیندے نيں تے کدی کدی اوتھے جا کے درشن کيتا کردے نيں۔
اس مذہب دے بانی یعنی گوتم منی دے باب وچ عجب عجب طرح دے قصے مشہور نيں، چنانچہ بعض لوک بیان کردے نيں کہ اوہ دنیا توں غائب ہوئے کے آسمان اُتے چلے گئے تے اوتھے اندر بن دے تن کروڑ پینسٹھ لکھ برس تک رہے تے فیر دھرم جاری کرنے دے واسطے اس جہان وچ آئے۔ بعض آدمیاں نے لکھیا اے کہ انہاں نے اک دفعہ کسی شیر نوں بھُکھا دیکھ کے اپنے تئاں اس دے آگے ڈال دتا تے کہیا کہ تاں مینوں کھا لے۔ اک جگہ ایہ وی ذکر آیا اے کہ انہاں دے آخر اوتار لینے توں پہلے انہاں دی ماں نے خواب وچ دیکھیا کہ اوہ وڈی شان تے شوکت توں اک سفید ہاتھی اُتے سوار نيں۔ اس خواب دے دیکھدے ہی اس نے وڈے وڈے پنڈتاں تے جوتشیاں نوں بلیا کے اس دی تعبیر پوچھی۔ انہاں نے کہیا مائی تیرے بیٹے نوں وڈا دھکار ہوئے گا۔ یا تاں اوہ راجہ بن دے اچل راج کريں گا یا رشی ہوئے کے تپسیا کريں گا۔
جب تک بدھ مذہب خوب ترقی اُتے رہیا تب تک برہمناں دی دال نہ (4) گلی لیکن جدوں ایہ مذہب ہندوستان توں جاندا رہیا، تب انہاں نے فیر سر اٹھایا تے اپنے ہی مذہب نوں رونق دینی شروع دی تے رفتہ رفتہ اٹھارہ کتاباں جنہاں نوں پران کہندے نيں جمع کيتياں۔ ہندولوک بیان کردے نيں کہ ایہ پران انہاں نوں ویاس دے بنائے ہوئے نيں۔ جنہاں نے ویداں نوں جمع کيتا سی مگر یورپ دے باشندےآں نے خوب تحقیق کيتا کہ حضرت عیسیٰ ؑ دے آٹھ سو برس بعد ایہ کتاباں بنائی گئی سن۔
دھرم شاستر تے پران اں دے موافق تمام ہندو اس گل نوں مندے نيں کہ دنیا بار بار پیدا ہوئے کے فنا ہُندی اے تے اس امر دا ذکر روشن اُتے انہاں وچ اس طرح توں لکھیا اے کہ آدمیاں دا اک سال دیوتاؤں دے اک دن دے برابر ہُندا اے تے دیوتاؤں دے بارہ ہزار سال دے جگ ہُندے نيں، جنہاں دے ناں ست جگ، ترتیا، دواپر تے کل جگ موجود نيں۔ ایداں دے ایداں دے ہزار زمانے یعنی چار ارب بتیس کروڑ سال برہما جی دے اک دن دے برابر ہُندے نيں۔ تے اس عرصے وچ چودہ منو جی پیدا ہُندے نيں۔ جدوں برہما جی دا وی اک دن گزر چکتا اے تاں سارا جہان فنا ہوئے جاندا اے تے رات بھر فنا دی حالت وچ رہ کے صبح نوں فیر پیدا ہُندا اے تے برہما جی اپنے ہی برساں دے حساب توں سو برس جتے نيں۔ انہاں دے مرنے دے بعد اک بڑ ی قیامت آتی اے تے تمام دیوتا تے انسان تے حیوان سب دے سب پرم آتما وچ مل جاندے نيں۔
منوجی دے دھرم شاستر دے موافق پران اں وچ ایہ وی لکھیا اے کہ آدمی مرنے دے بعد سرگ یا نرگ وچ جاندا اے تے اوتھے آرام یا تکلیف اٹھیا اکر جوناں بدلدا اے او راسنوں اپنی نیکی یا بدی دے درجے دے موافق عوض ملدا اے۔ جے اوہ بہت ہی نیک اے تاں مرنے جینے توں چھُٹ کر پرم آتما وچ مل جاندا اے مگر پران اں توں ایہ پایا جاندا اے کہ دیوتاؤں دا پوجنا تے مذہبی رسماں دا ادا کرنا ہر طرح دی نیکی کرنے توں بہتر اے تے ایہ گل دھرم شاستر دے خلاف اے۔
اس زمانے دے اکثر ہندو پران اں ہی دیاں گلاں اُتے چلدے نيں تے اگرچہ انہاں وچ بوہت سارے امر اک دوسرے توں مختلف نيں مگر ہندو لوک سب نوں صحیح تے درست جاندے نيں، ہاں بعض آدمی اک بیان نوں دوسرے بیان توں زیادہ پسند کردے نيں لیکن غلط دوسرے نوں وی نئيں کہندے۔ بعض پران اں وچ لکھیا اے کہ شیش ناگ نامی اک سپ اے، زمین اس دے پھن اُتے ٹھہری ہوئی اے تے جدوں اوہ سر جھکاندا اے تاں زمین وچ بھونچال (زلزلہ) آتا اے۔ بعض وچ ایہ لکھیا اے کہ زمین اک بیل دے سنگ اُتے ٹھہری ہوئی اے تے جدوں اوہ تھک کے اپنا بجھ اک سنگ توں دوسرے سنگ اُتے بدلدا اے تاں زلزلہ پیدا ہُندا اے۔ اس دے سوا تے وی بہت ساریاں گلاں اس باب وچ لکھی ہوئیاں نيں مگر ہندو لوک سب نوں درست سمجھدے نيں۔
پران اں دے موافق سب ہندو جاندے نيں کہ خدا اک اے جسنوں نارائن یا بھگوان کہندے نيں لیکن اس دی پوجا کوئی نئيں کردا تے بھگوان دے تِناں سروپاں برہما جی ، وشن جی تے شو جی نوں مندے نيں مگر انہاں وچوں صرف وشن جی تے شو جی نوں پوجتے نيں۔
پران اں وچ لکھیا اے کہ ہن تک وشن جی نوں نو وڈے اوتار ہوئے چکے نيں تے دشواں باقی اے۔ پہلی دفعہ انہاں نے مچھلی دا اوتار لے کے ویداں نوں اک راچھس توں چھڑایا، فیر باہر یعنی سور بن دے دنیا نوں اک اسر توں اس جو اسنوں سمندر وچ لئی جاندا سی بچایا، اس دے بعد کچھوے دی صورت ہوئے کے مندر اچل پہاڑ نوں اپنی پیٹھ اُتے سہارا دتا تے دیواں تے دیوتاؤں نے اس پہاڑ نوں رئی بنا کے اس دے گر داک وڈا سپ رسی دے طور اُتے ڈالیا تے ايسے کچھوے دے سہارے توں سمندر نوں پہاڑ توں خوب بلویا کہ اس وچوں 14 رتن نکل پئے تے ایہ سب رتن دیوتاؤں نوں ونڈ دئیے گئے۔ چوتھی دفعہ وشن جی نے نرسنگھ دا اوتار لیا تے اک ایسی صورت وچ ظاہر ہوئے جو انسان تے شیر دونے توں ملی ہوئی سی۔
اس اوتار دے لینے دا ایہ سبب اے کہ کسی اجہ دا اک بیٹا سی، اوہ وشن جی نوں بہت مندا سی تے ہر وقت انہاں نوں دا دھیان رکھدا سی۔ اس دے باپ نے اس امر توں ہرچند اسنوں منع کيتا لیکن اوہ باز نہ آیا۔ آخر اک روز راجہ نے کہیا کہ وچ تینوں مار ڈالدا ہون، دیکھاں! تیرا دشمن کِداں تینوں بچاندا اے !
لڑکے نے جواب دتا کہ میرے وشن جی ہر وقت میری نگہبانی کردے نيں تے اوہ ہر جگہ موجود نيں۔
یہ سندے ہی راجہ نے غصے وچ آ کر اپنا ہتھ اک ستون اُتے ماریا تے کہیا ’’ جے تیرا وشن ہر جگہ موجود اے تاں اس وچ کیوں نئيں آ جاندا۔‘‘
یہ کہنا سی کہ وشن جی نرسنگھ دا اوتار لے کے ستون وچوں نکل پئے تے اپنے ناخنس ے راجہ نوں مار دے لڑکے نوں بچا لیا۔
پنجويں دفعہ برہمن بن دے راجہ بل توں چھل کيتا۔
کہندے نيں کہ جدوں راجا بل نے تپسیا دے زور توں تمام زمین تے آسمان نوں اپنے قبضے وچ کر ليا تاں اندر نے جو سرگ دا راجہ سی، وشن جی دے پاس جا کے پناہ لی تے کہیا ’’ مہاراج! ہن میرا کدرے ٹھکانا نئيں رہیا۔ راجہ بل نے زمین تے آسمان تاں لے لیا، میرا استھان وی کوئی دم نوں لینا چاہندا اے ۔‘‘
یہ سن کر وشن جی نے اپنی صورت اک بونے برہمن دی سی بنائی تے راجہ بل توں آ کر کہیا۔ ’’مہاراج! وچ توانوں سدا اشیر باد دیندا رہیا ہون، آج مینوں وی کچھ دان دیجئے۔‘‘
راجہ نے کہیا۔ ’’ منگ کيتا منگدا اے ؟ اس سمے جو تاں منگے، سو داں۔‘‘
برہمن بولا۔ ’’ جِنّی زمین میرے تن قدم وچ آ جائے، اوہ کرپا کر کے مینوں دے دیجئے۔‘‘
راجہ اس گل نوں بہت خفیف سمجھ کر ہنسا تے کہیا ’’ ساڈی آ گیا اے جا لے لے۔‘‘
برہمن نے پہلے قدم وچ ساری زمین تے دوسرے قدم وچ آسمان نوں لے لیا۔ جدوں تیسرے قدم دے واسطے کوئی جگہ باقی نہ رہی تاں راجہ نے اپنا جسم اس دے آگے ڈال دتا تے کہیا کہ ہن دی دفعہ وچ خود موجود ہاں مگر وشن نے رحم کھا کر اس دی جان بچا دی۔
چھیويں اوتار وچ وشن جی نے اُتے سرام بن دے چھتریاں نوں تباہ کيتا،ستويں وچ رامچندر ہوئے کے راون نوں ماریا، اس اوتار دی حالت وچ انہاں توں عجب عجب طرح دیاں گلاں ظاہر ہوئیاں تے اوہ سب دی سب حکایتاں تے نقلاں دے طور اُتے کتاب رامائن وچ جسنوں والمیک جی نے تصنیف کيتا اے، لکھی ہوئیاں نيں۔
کہندے نيں کہ رام چندر جی دے باپ دسرتھ دی کئی رانیاں سن تے انہاں وچ آپس وچ رشک تے حسد سی، اس سبب توں رام چندر جی اپنی سوتیلی ماں دے فریب توں مدت تک بناں تے جنگلاں وچ رہے۔ اتفاقاً اک روز اوہ اپنی استری سیندا جی نوں چھڈ کے شکار نوں گئے سن کہ اک راچھس سونے دا ہرن بن دے انہاں دے سامنے آیا۔ رامچندر جی نے اس دے شکار دا ارادہ کيتا کہ اِنّے وچ راون فقیر دا وی سبدل کے انہاں دی استری دے پاس آیا تے چالاکی توں اسنوں لندا ميں اڑا لے گیا۔
جب رام چندر جی نوں اس گل کيتی خبر ہوئی تاں انہاں نے ہنومان جی تے سوگریو توں جو بندےآں تے ریچھاں دے راجا سن، مدد لے کے راون اُتے چڑھائی دی تے اسنوں مار دے اپنی استری اوتھے توں لے آئے۔ اِنّی گل وچ شک نئيں اے کہ دنیا وچ رام چند جی نامی اک راجا گزرے نيں تے انہاں نے لنکا اُتے چڑھائی وی دی اے۔
آٹھواں دفعہ وشن جی نے اسراں نوں مارنے دے واسطے بدھ دا اوتار لیا۔ نويں مرتبے بلرام بن دے دنیا نوں ظالماں دے ظلم توں چھڑایا تے دسواں اوتار نس کلنک نامی ہن ہونے والا اے تے اوہ سنبھل مراد آباد وچ وشن جس برہمن دے گھر وچ ظاہر ہوئے گا۔
ان اوتاراں دے سوا وشن جی دے تے وی بوہت سارے اوتار نيں مگر انہاں وچ سری کرشن جی بہت ہی نامی نيں تے ایہ اوتار اگرچہ پہلے دساں اوتاراں وچ داخل نئيں نيں لیکن آج کل ہندوستان وچ انہاں توں وی زیادہ مشہو رہیاں۔
وشن جی نے سری کرشن جی دا اوتار بسدیو دے گھر وچ لیا تے چونکہ انہاں دے ماماں کنس نے پنڈتاں تے جوتشیاں توں ایہ سنیا سی کہ میرا بھانجا مینوں قتل کريں گا، اس واسطے جو لڑکا اس دی بہن دے ہاں پیدا ہُندا سی اوہ اسنوں مار ڈالدا سی۔ جدوں سری کرشن جی پیدا ہوئے تاں بسدیو نے مشہور کيتا کہ میرے ہاں لڑکی پیدا ہوئی اے۔ کنس نوں ایہ فریب معلوم ہوئے گیا تے اس نے سری کرشن دے مارنے دے واسطے بہت ساریاں تدبیراں کيتياں مگر کوئی گل بن نہ پئی آخر کار سری کرشن جی نے کنس نوں مار ڈالیا۔
بچپن ہی وچ سری کرشن جی توں ایسی ایسی گلاں ظاہر ہوئیاں جو نہایت عجیب سن تے گوپیاں دے نال ہنسی ٹھٹھا کرنا تے انہاں دے کپڑے چرا لینا تاں بہت ہی مشہور اے۔ مہا بھارت تے بھگوت گیتا وچ لکھیا اے کہ جدوں دونے خانداناں پانڈاں تے کوراں وچ لڑائی ہوئی تاں سری کرشن جی نے پانڈاں دی مدد کر کے کوراں نوں شکست دتی تے فیر لوکاں دی نظر توں غائب ہوئے گئے مگر اورکتاباں توں پایا جاندا اے کہ اوہ اک بھیل دے تیر توں مارے گئے۔
ہندو لوک وشن جی دی اِنّی پوجا نئيں کردے، جِنّی انہاں دے دونے اوتاراں راجہ رام چندر جی تے سری کرشن جی دی کردے نيں تے سری کرشن جی نوں تاں خاص نارائن ہی دا سروپ جاندے نيں۔
بوہت سارے لوک شیو جی نوں جنہاں دا ناں مہادیو وی اے، پوجتے نيں تے انہاں دی صورت ایسی خیال کردے نيں جداں کوئی فقیر اپنے بالاں دی لٹاں چھڈے ہوئے، بیل اُتے سوار اے تے اس دے بدن توں سپ لیٹے ہوئے نيں تے بالاں وچوں گنگا دی دھاراں نکل رہیاں نيں۔ اگرچہ ہندو لوک مہادیو جی نوں دنیا دا فنا کرنے والا جاندے نيں مگر چونکہ ساری چیزاں فنا ہونے دے بعد فیر پیدا ہوئے جاندی نيںا ور سوا اس دے مہادیو جی بھگوان دا اک سروپ وی نيں تاں اس واسطے اکثر لوک انہاں نوں پیدا کرنے والا وی خیال کردے نيں تے مندراں وچ ايسے خیال توں انہاں دی پوجا ہُندی اے بلکہ بہت ساریاں عورتاں انہاں توں اولاد دی درخواست کردیاں نيں۔ بنگالے دی طرف مہادیو جی دی پوجا عجب طرح نال ہُندی اے بعض بنگالی اپنی پیٹھ وچ اک کانٹا چبھو کر کسی چرخ وچ لٹک جاندے نيں تے اس چرخ دے نال مہادیو جی دے ناں اُتے چکر کھاندے نيں تے بعض اپنے ہتھوں تے زباناں نوں سوؤں توں چھیدتے نيں۔
کدرے کدرے شو جی دے اوتار وی منے جاندے نيں، چنانچہ مرہٹے کھانڈے راؤ نوں انہاں نوں دا اوتار مان کر پوجتے نيں۔ علاوہ اس دے اکثر ہندو بعض دیوتاؤں دی استریاں دی وی پوجا کردے نيں مثلاً لچھی جی، سرسوتی جی تے پاروتی جی نوں جو وشن جی، برہما جی تے شو جی دی استریاں نيں، بوہت سارے لوک پوجتے نيں تے انہاں نوں دولت تے علم تے فنا دی دیویاں سمجھدے نيں مگر پاروتی جی نوں بعض آدمی پیدا کرنے والی تے پالنے والی وی خیال کردے نيں۔ پاروتی جی اکثر دیوی بھواونی تے درگا وی کہلاندی نيں تے انہاں دے مننے والےآں دے بوہت سارے فرقے نيں۔ انہاں وچوں بعض ایداں دے نيں جنہاں وچ ذات دی کچھ وی تمیز نئيں اے۔ انہاں فرقےآں دے سب لوک خواہ برہمن یا چھتری یا تے کسی ذات دے ہون، نال بیٹھ کر اک ہی برتن وچ کھاندے نيں تے اکثر اک کونڈے وچ گوشت تے شراب ملیا کے سب دے سب اس دے گرد ہوئے بیٹھدے نيں۔ او رکھانا شروع کردے نيں تے جدوں نشے وچ چور ہوئے جاندے نيں تاں انہاں توں ایسی ایسی گلاں ظاہر ہُندیاں نيں جنہاں دا بیان کرنا مناسب نئيں اے۔
بہتیرے ہندو بھوت پریت او راسی قسم دی چیزاں نوں دیوتا مان کر انہاں دی پوجا کردے نيں۔ اکثر گاؤں والے اک دو مرداں نوں جو زندگی دی حالت وچ انہاں دے گاؤں وچ زبردست سن، اپنے گاؤں دا نگہبان جان کے پوجتے نيں تے بعض ہندو لوک مسلمان پیراں تے شہیداں دی قبراں دی پوجا کردے نيں۔ اس دے سوا ہر اک گاؤں وچ اک بھیاں (5) دی وی پوجا ہُندی اے تے ایہ دیوتا زمین دا نگہبان اے تے گاؤں دے لوک اسنوں سپ دی صورت وچ خیال کر کے اس دی اک منڈھی بناتے نيں تے اوتھے دُدھ دہی چڑھا کر پوجا کردے نيں ۔ بعض ہندو سیتلا، کھجلی تے آور بیماریاں نوں دیوتا جان کے پوجتے نيں۔
ہندوآں وچ ہر اک دیوتا دے پوجنے والےآں دے بوہت سارے فرقے نيں تے ہر فرقے وچ برہمن یا گساواں دی قوم توں اک اک گرو ہُندا اے تے ایہ گرو اکثر وڈے دولتمند ہُندے نيں کیوں کہ انہاں دے سب چیلے چندہ کر کے انہاں نوں روپے دیندے رہندے نيں۔ ہر اک ہندو خواہ کسی فرقے دا ہو، اپنے ماتھے اُتے اک ٹیکا لگاندا اے تے اس ٹیکے توں معلوم ہوئے جاندا اے کہ اوہ کس دیوتا دی پوجا کردا اے۔
اس بیان توں صاف ظاہر ہوئے گیا کہ ہندوآں وچ دیوتاؤں دی نہایت ہی کثرت اے تے انہاں دے نزدیک چھوٹے وڈے سب دے سب دیوتا33 کروڑ نيں تے انہاں وچوں مشہور دیوتا ایہ نيں: گنیش جی جنہاں نوں مشکلاں دا آسان کرنے والا خیال کردے نيں تے ہر کم وچ برکت دے واسطے پہلے انئيں کيتی پوجا کردے نيں،ا ندر، کویرا، سوام، کارتک او رکم دیو جو سرگ، دولت، لڑائی تے شہوت دے دیوتا نيں، ورن ، اگن، پرتھوی، پون، شام تے سوم یعنی پانی، آگ، زمین، ہويا، سورج تے چاند۔
علاوہ انہاں دے نو ستارے تے بوہت سارے دریا انہاں نوں تینتیس کروڑ دیوتاؤں وچ داخل نيں تے دریاؤں وچ گنگا جی اول درجے اُتے نيں۔ تے جمنا جی دوسرے درجے اُتے تے ہندو لوک انہاں دوناں نوں عورت دی صورت وچ خیال کردے نيں۔ اندر تے پون تے وڈے وڈے دیوتاؤں دے واسطے جدا جدا مکان مقرر نيں جنہاں نوں لوک کہندے نيں تے انہاں وچوں اندر استھان دی جو اندر پوری تے اندر لوک وی کہلاندا اے، وڈی تعریف لکھی اے، چنانچہ بعض لوک بیان کردے نيں کہ اندر لوک وچ سونے دے محل جواہر آبدار توں آراستہ نيں، ہر طرف باغ خوشنما موجود نيں، نہراں بہ رہیاں نيں، پھُل کھل رہے نيں، بیلاں لہلہا رہیاں نيں، درخت ہر جگہ چھا رہے نيں، آپسرا تے گندھرب اپنے ناز تے انداز توں راجہ اندر نوں رجھا رہے نيں۔
ہندوستان وچ اک ہور مذہب وی جاری اے جسنوں جین کہندے نيں۔ اس مذہب دے لوکاں دا وی بدھ دے موافق ایہ قول اے کہ خدا کچھ چیز نئيں اے تے جے اے تاں اسنوں دنیا دے کماں وچ کچھ دخل نئيں تے نہ اس نے دنیا نوں پیدا کيتا اے بلکہ مادے وچ اک ایسی خاصیت ہُندی اے کہ اوہ خود بخود دنیا دی صورت وچ بدل جاتااے۔ ظاہر وچ ایسا معلوم ہُندا اے کہ ایہ مذہب چھیويں یا ستويں صدی مسیحی وچ جاری ہويا تے گیارہويں صدی وچ اس دی بہت ترقی ہوئی تے بارہويں صدی دے بعد اس دا زوال شروع ہوئے گیا۔
جس طرح بدھ مذہب دے لوک بدھ نوں مندے نيں، ايسے طرح جین مذہب والے ارھنت نوں پوجتے نيں۔ انہاں دا ایہ قول اے کہ زمانے وچ 24 ارھنت موجود نيں او ریہ سب دے سب پہلے آدمی سن مگر تپسیا دے سبب توں انہاں نوں ایہ درجہ حاصل ہوئے گیا تے جدوں انہاں دا زمانہ پورا ہوئے چکے گا تاں تے 24 ارھنت دنیا وچ پیدا ہوئے جاواں گے۔ جینی لوک اس زمانے دے ارھنتاں وچوں رشب جی نوں جو سب توں پہلے ارھنت نيں تے پارس ناتھ نوں جو تیئسواں نيں تے مہابیر جی نوں جو چوویہويں نيں، بہت پوجتے نيں، بعض اہل یورپ انہاں نوں پچھلے دونے ارھنتاں نوں اس مذہب دا بانی خیال کردے نيں۔
جین مذہب والے ہندوآں دے اکثر دیوتاؤں نوں وی مندے نيں لیکن انہاں وچ درجےآں دی کچھ تمیز نئيں کردے تے بعض دیوتاؤں دے ناں دے بوہت سارے دیوتا جاندے نيں تے انہاں دی مدتاں بہت دراز بیان کردے نيں تے ویداں دی آسمانی کتاباں نئيں جاندے۔ ایہ لوک جانور دی وڈی نگہبانی کردے نيں تے اس امر وچ اپنے اُتے طرح طرح دی تکلیفاں اٹھاندے نيں۔ جینیاں دی بہت ساریاں ذاتاں نيں تے انہاں دے بعض فرقےآں دے پجاری جو جتی کہلاندے نيں سب ذاتاں دے ہُندے نيں تے اوہ بھیک منگ کر اپنا گزارہ کردے نيں، انہاں وچوں اکثر میلے کچیلے بنے رہندے نيں تے کدی نہاندے دھوندے نئيں نيں۔
جینی لوکاں دے دو فرقے وڈے مشہور نيں: اک وگمبری، دوسرے سویتمبری، وگمبری جنہاں نوں سراؤگی وی کہندے نيں، اوہ لوک نيں جو اپنے دیوتاؤں دی مورتاں نوں ننگا رکھدے نيں تے انہاں نوں کسی قسم دا کپڑا یا زیور نئيں پہناتے، انہاں دے منی وی بالکل ننگے رہندے نيں تے ایہ سمجھدے نيں کہ سانوں جہات ستہ یعنی چھ سمتاں دے سوا تے کسی طرح دا لباس درکار نئيں اے تے ايسے واسطے اس فرقے نوں گمبری کہندے نيں کیونجے لفظ دگمبر مرکب اے دگ تے امبر توں تے دگ سنسکرت وچ سمت نوں کہندے نيں تے امبر چادر نوں تاں دگمبری فرقے توں اوہ لوک مراد نيں جنہاں دی چادر یا لباس صرف سمت ہوئے۔ اس فرقے دی وی کئی قسماں نيں مگر زیادہ مشہور اوہ لوک نيں جو پہلے بنیے سن تے فیر جینی ہوئے گئے۔
سویتمبری اوہ جینی نيں جو اپنے ٹھاکراں نوں کپڑے تاں نئيں پہناتے مگر خول دے طور اُتے زیور تے چاندی سونیت دے انگرکھے (6) تے پاجامے پہنا دیندے نيں تے انہاں دے جتی وی سفید لباس پہندے نيں تے ايسے سبب توں اس فرقے دا ناں سویتمبری اے کیونجے لفظ سویتمبر مرکب اے سویت تے امبر توں تے سویت سنسکرت وچ سفید نوں کہندے نيں۔ انہاں لوکاں دی وی کئی قسماں نيں تے منہ بندھے وی جنہاں نوں سیوڑے تے ڈھونڈھیے کہندے نيں، انہاں نوں لوکاں وچوں نيں۔ اس فرقے دے آدمی کھانے پینے دی بہت تکلیفاں اٹھاندے نيں اورجانور دی نگہبانی کرنے وچ تے قسم دے جینی لوکاں توں زیادہ کوشش کردے نيں تے اس مطلب دے واسطے اک سوت دی چونری جداں اوگھا کہندے نيں، اپنے ہتھ وچ رکھدے نيں تاکہ بیٹھدے وقت اس توں اپنی جگہ صاف کر ليا کرن تے کوئی جانور انہاں دے تھلے نہ دب جائے۔ علاوہ اس دے کپڑے دی اک سیلی سی بنا کے اپنے منہ اُتے بنھ لیندے نيں تاکہ منہ دی بھاپ توں کوئی جانور نہ مر جائے۔ جین مذہب دے لوک ہندوستان دے اکثر شہراں وچ موجود نيں تے راجپوتانہ تے گجرات وغیرہ دی طرف انہاں دی بہت کثرت اے۔
ہندوآں وچ تے وی بوہت سارے مذہبی فرقے نيں جنہاں دے بانی فقیر گزرے نيں تے انہاں وچوں اک فرقہ جسنوں سکھ کہندے نيں بہت مشہور اے، اس فرقے دی ابتدا [[بابا بابا گرو نانک ]] جی نال ہوئی اے۔
یہ گرو کالو نامی اک کھتری دے ہاں ضلع لاہور دے تل تے نڈی گاؤں وچ 1469ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ جدوں اوہ وڈے ہوئے تاں کالو نے انہاں توں سوداگری کرانی چاہی تے چالیس روپے دے کے کدرے تجارت نوں بھیج دتا۔ اتفاقاً رستے وچ اوہ کئی فقیراں توں ملے تے انہاں توں کچھ گفتگو کی، فقیراں نے انہاں نوں سمجھایا کہ دنیا بالکل ناپائدار اے، اس اُتے دل نہ لگانا چاہیے تے جتھے تک ہوئے سکے، اس توں پرہیز کرنا بہتر اے۔ بابا گرو نانک جی دے دل اُتے اس گفتگو دا کچھ اثر ہوئے گیا تے اوہ انہاں نوں محتاج دیکھ کے چالیس روپے دا آٹا شہر وچوں خرید لیائے تے سب نوں کھلا پلیا کے خالی ہتھ اپنے گھر چلے گئے۔ انہاں دا باپ ایہ حال سن کر بہت ناراض ہويا تے غصے وچ آ کر چاہیا کہ انہاں نوں خوب مارے مگر اک مسلمان زمیندار نے اپنے کولوں چالیس روپے دے کے انہاں نوں بچا لیا۔
جب بابا گرو نانک جی دا دل کسی پیشے وچ نہ لگیا تاں انہاں دے باپ نوں وڈا غم ہويا تے اوہ اس امر وچ طرح طرح دی تدبیراں سوچنے لگا۔ بابا گرو نانک جی دی اک بہن سی نانہاں دی تے اوہ سلطان پور وچ جو جالندھر دوآبے وچ واقع اے، اک شخص جے رام نامی توں جو غلہ ویچیا کردا سی، بیاہی ہوئی سی۔ جدوں کالو نوں کوئی تدبیر نہ سوجھی تاں اس نے ناچار ہوئے کے بابا گرو نانک جی نوں انہاں دی بہن دے پاس بھیج دتا۔
ان دناں وچ اوتھے دا حاکم نواب دولت خاں سی تے جے رام نوں وی اس دے دربار وچ کچھ دخل سی۔ اس نے اپنے سالے بابا گرو نانک جی نوں نواب دے مودی خانے دا مہتمم کرا دتا۔
تھوڑے دناں دے بعد بابا گرو نانک جی دی شادی اک عورت سلکھنی نامی نال ہوئی۔ اس توں دو بیٹے پیدا ہوئے۔ سری چند تے لکھمی داس انہاں دونے دے پیدا ہوئے جانے دے بعد اوہ دنیا نال نفرت کر کے جنگل وچ جا بیٹھے تے جو جو خیال انہاں دے دل وچ سن، انہاں دے ظاہر کرنے وچ کوشش کرنے لگے۔
ان دا دلی ارادہ ایہ سی کہ تمام جہان وچ اک مذہب جاری ہوئے جائے تے فرقےآں دا مذہبی اختلاف بالکل جاندا رہے تے ايسے واسطے انہاں نے اپنے ارادے دے موافق بوہت سارے مسئلے پہلی کتاباں وچوں انتخاب کیتے۔ انہاں دے مسائل دا حاصل ایہ اے کہ خدا واحد اے تے حقیقی مذہب اک ہی اے تے مختلف مذہب تے ذاتاں انسان دے دخل کرنے توں پیدا ہوئیاں نيں، نفس دی خواہش دا خیال نہ کرنا، غصے دا پی جانا تے دل دا صاف رکھنا، برہمناں دے بھوجن کرانے تے استھاناں اُتے چڑھاوا چڑھانے توں بہتر اے۔
بابا گرو نانک جی دے نال اک گویا وی رہندا سی تے جدوں بابا گرو نانک جی عبادت وچ مصروف ہُندے تاں اوہ گویا رباب بجا کے انہاں دا دل بہلاندا تے خدا تعالیٰ دی تعریف دے سوا تے کچھ نہ گاندا تے اکثر ایہی کہندا رہندا۔ ’’ تاں ہی اے نرنکار کرتار، نانک بندہ تیرا۔‘‘
جس وقت محمد ظہیر الدین بابر نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا اس وقت بابا گرو نانک جی ایمن آباد وچ سن، بیگار والےآں دے نال اوہ وی پکڑے گئے مگر جدوں بادشاہ دے دربار وچ حاضر ہوئے تاں انہاں نے ایسی معقول گفتگو دی کہ بادشاہ نے رحم کھا کر انہاں نوں چھڈ دتا۔
اس دے بعد بابا گرو نانک جی نے ملک ملک پھرنا شروع کيتا تے فیر گرداس پور وچ جو دریائے راوی اُتے اے، جا کے رہنے لگے تے اوتھے اک دھرم سالہ بنوا کر اس دا ناں کرتار پور رکھیا تے اوتھے اپنے بال بچےآں تے چیلاں نوں وی بلوا لیا۔ جدوں انہاں نے زیادہ شہرت پائی تاں انہاں نوں بابا گرو نانک تے بابا نانک تے نرنکار پکارنے لگے، انجام کار ستر برس دی عمر وچ 1539ء وچ مر گئے۔
انہاں نے اپنے بیٹےآں وچوں کسی نوں اپنی جگہ نہ بٹھایا بلکہ چیلاں وچوں لہنا کھتری نوں اپنا جانشین کيتا تے اس دا ناں انگد رکھیا۔ ایہ گرو مقام ترن تارن ضلع امرتسر وچ مر گئے تے انہاں نے امر داس کھتری نوں اپنا جانشین کيتا۔ امر داس دے بعد انہاں دا دامار رامداس کھتری گرو بنیا۔ انہاں دے خاندان وچ گرو دا درجہ موروثی ہوئے گیا تے ایہ درجہ گرو گوبند جی دی ذات تک رہیا۔ گرو گوبند جی نے بابا گرو نانک دے مسائل نوں ایسا بدلا کہ اوہ اپنے عملاں دے سبب توں بجائے سکھ دے جس دے معنی چیلے دے نيں، سنگھ یعنی شیر کہلانے لگے تے لٹیرے بن دے دور دراز مقاماں دا سفر کرنے لگے۔ گرو گوبند جی نے انہاں نوں تاکید دی کہ اوہ اپنے بال بڑھاواں تے انہاں نوں استاراں یا قینچی نہ لگاواں۔
بابا گرو نانک جی دے مسئلاں تے نصیحتاں نوں سکھاں نے جمع کر کے اک کتاب وچ لکھیا اے جسنوں آدھ گرنتھ یا گرنتھ دی پہلی جلد کہندے نيں تے دوسری جلد گرو گوبند جی نے سو برس بعد تصنیف کيتی، ایہ کتاب اس وقت دی پنجاب ی بولی وچ اے تے گرمکھی خط وچ لکھی ہوئی اے۔
سکھ پنجاب وچ کثرت توں نيں تے ہر قوم دے آدمی نوں اپنے مذہب وچ شریک کر لیندے نيں، چنانچہ چمار تے بھنگی وی اس مذہب وچ آ کر مذہبی سکھ کہلاندے نيں۔
من سکھی تے سندر سنگھ دا قصہ
سودھوجو فقرے مصنف نے اپنی طرف توں لکھے نيں، انہاں دے پہلے علامت م (1) اے تے جو غیر دی بولی توں بیان کیتے نيں، انہاں دی ابتدا وچ نشان غ(2) اے۔
اک دفعہ بہار دے موسم وچ جدوں کہ جاڑا گزر گیا تے جنگل وچ طرح طرح دے بیل بوٹے تے رنگ رنگ دے پھُل کھلنے لگے، اہیر پور گاؤں وچ سیتلا دا وڈا میلا ہويا۔ اوتھے دی تمام عورتاں تے مرد ہتھوں وچ پجاپا لئی اپنے اپنے گھراں توں باہر نکلے۔ رستے وچ اسيں عمر لڑکیاں آپس وچ ہنستی بولدی سیتلا دے سہیلے (3) گاندی جاندیاں سن۔ انہاں وچ اک اہیر دی لڑکی جس دا ناں من سکھی سی، اپنے چچا سجان سنگھ نمبردار تے چچی چندر کور دے نال گھر توں باہر نکلی۔ ايسے وقت انہاں دا پروہت گیان چند مشر وی اپنی بیٹی پاربتی نوں ہمراہ لئی، ماندا جی دی پوجا کرنے، انہاں دے نال ہويا۔ من سکھی نے پاربتی نوں دیکھدے ہی اس دا ہتھ پھڑ لیا تے دونے دیاں گلاں ہونے لگياں۔
اس وچ پاربتی نے کہیا۔ ’’ من سکھی! تیرے بیاہ نوں تاں پنج برس ہوئے گئے ہون گے تے تاں وی 15 برس دی ہوئی، ہن گونا کدوں ہوئے گا؟‘‘
اس نے جواب دتا ’’ ہن دے بیساکھ وچ بتاواں نيں۔‘‘
فیر پاربتی نے کہیا ’’ جی جی (4) تیرا بنڑا تاں وڈا سندر اے ۔‘‘
یہ گل سن کر من سکھی مسکرائی تے کہنے لگی ’’ ہاں جی جی! ميں نے وی اسنوں کئی بیر چھپ چھپا کر دیکھیا سی، مینوں وی اس دی صورت بھلی لگی سی۔‘‘
پاربتی نے کہا’’ من سکھی! ہن تاں تیرے گونے دا مہینہ ہی بھر رہ گیا اے، جدوں تاں اپنے بنڑے دے نال چلی جائے گی تاں میرے توں کاہے نوں ملے گی؟ چھ ست مہینے پِچھے کدی آئی، دو چار دن رہ گئی، فیر تاں کتھے تے اسيں کتھے!‘‘
من سکھی بولی۔ ’’ نئيں ری! میرے چاچا نے ایہ سوچیا اے کہ اسنوں اپنے ہی گھر رکھن، اوہ وڈا نردھن ہوئے گیا اے ۔‘‘
پاربتی نے کہا’’ جی جی ایہ تاں بھگوان دی مایا اے، ڈھلدی پھردی چھاؤں اے، دھن دولت کس دے تھر رہی اے، اُتے ایہ چنگا ہويا کہ تیرا بنڑا ایتھے آ رہے گا۔‘‘
من سکھی نے کہا’’ کيتا خاک چنگا ہويا، جی جی! سب دھن دے غرضی نيں۔ ہن میرے چاچا چاچی اس دی ویسی آؤ بھگت کتھے کرن نيں، ورگی پہلے کرن سن ۔‘‘
فیر پاربتی نے پوچھا’’ من سکھی تیرے چاچا چاچی کس کارن ماندا دی جات (5) دینے آئے نيں؟‘‘
اس نے کہا’’ تینوں خبر نئيں؟ جدوں میرے بھائی دے ماندا نکلی تے ساری دیہ وچ کدرے تل رکھنے نوں جگہ نہ رہی تے اس دے جینے دی آس جاندی رہی اس سمے میری چاچی نے پلہنڈے (6) تلے ماندا توں ارداس(7) کر کے کہیا سی کہ ماندا رانی اپنے غلام اُتے دتا کر! جدوں ایہ پنج برس دا ہوئے گا، وچ تیری جات داں گی تے تیرے ناں اُتے اک بچھڑا چھوڑاں گی تے بھگت نوں جوڑا پہناؤں گی۔ سو ہن میرا موہن بھائی پنج برس دا ہوئے گیا اے اس لئی اسيں جات دینے آئے نيں۔‘‘
یہ گلاں انہاں لڑکیوں وچ ہوئے رہیاں سن کہ اِنّے وچ سب دے سب سیتلا دے مندر دے پاس آ پہنچے۔ من سکھی پاربتی توں جدا ہوئے کے اپنی چچی دے نال ہوئے لی تے اپنے بھائی موہن نوں گود وچ لے کے مندر دے اندر گئی۔ کيتا دیکھدی اے کہ اوتھے اک پیتل دی مورت پھُل تے ہاراں توں لدی ہوئی رکھی اے۔ من سکھی دے چچا نے اپنی بیوی توں کہا’’ لے موہن دی ماں!(8) پجاپا کڈ تے چھورے دے ہتھ توں ہتھ چھوا دے مہارانی اُتے چڑھا دے تے بھگت جی نوں جوڑا پہنا دے تے بچھڑے نوں چھڈ دے۔‘‘
من سکھی دی چچی نے سب پجاپا چڑھا دتا، فیر سب دے سب مندر توں باہر نکلے۔ اک بھنگی نے آتے ہی مرغ(9) پھڑپھڑایا تے کہیا ’’ داتا دی خیر! صدقے دا پیسہ دلاؤ۔‘‘
دوسری طرف توں اک ہور بھنگی سور دا بچہ ہتھ وچ لئی ہوئے آیا تے دو چار دفعہ لڑکی دے سر اُتے وار کر چھڈ دتا تے کہیا ’’ گھینٹے دی چھڑوانی دا پیسہ مل جائے۔‘‘
چندر کور نے انہاں دوناں نوں اک اک پیسہ دے دتا۔
ذرا ہی آگے ودھے ہون گے کہ اک عورت مٹی دی مورت لئی ہوئے سامنے توں نظر پئی تے چندر کور نوں دیکھ کے بولی’’ کلیجے (10) والی دی وی بھیٹ چڑھاندی جا۔‘‘
اک ہور بولی ’’ پھپولے والی توں وی ڈر‘‘
اک نے کہا’’ کھجلی (11)ماندا دا وی پیسہ رکھدی جا۔‘‘
من سکھی دی چچی ایسی خوفناک آوازاں سن کر کانپتی سی تے ہر اک دے آگے پیسہ رکھدی جاندی سی۔ آخر کار جدوں پیسے دیندے دیندے حیران ہوئے گئی تاں جلدی توں پِچھا چھڑا کر اک طرف نوں چلی تے اوتھے کسی درخت دے تلے سب نے جمع ہوئے کے باسی کھانا کھایا۔ جدوں کھانا کھا چکے تے میلا کم ہوئے گیا، ایہ وی اپنے گھر دی طرف چلے تے اوتھے پہنچ کے اپنے اپنے کم وچ مصروف ہوئے گئے۔
اسی روز رات دے وقت جدوں گھر دے سب آدمی جمع سن ،سجان سنگھ اک چارپائی اُتے بیٹھیا ہوئے احقی پی رہیا سی تے اس دی بیوی اک طرف زمین اُتے بیٹھی سی، دوسری طرف من سکھی موہن نوں کھانا کھلا رہی سی، سجان سنگھ نے اپنی بیوی توں من سکھی دے گونے دا ذکر کيتا تے کہیا ’’ موہن دی ماں! من سکھی دا بنڑا اک مہینے پِچھے آوے گا او روہ ایتھے رہے گا۔‘‘
اس دی بیوی نے کہا’’ سامنے دی کوٹھڑی خالی کر دواں گی تے گونے دا وی سارا سامان دھریا اے ۔‘‘
تھوڑی دیر تک انہاں وچ ایہی گلاں ہُندی رہیاں، فیر من سکھی تے موہن اندر دے دالان وچ اپنی چارپائی بچھا کر سو رہے، باہر دے دالان وچ چندر کور اپنے چھوٹے بیٹے نوں لے کے لیٹ گئی تے سجان سنگھ ايسے دالان دی کوٹھڑی وچ جا پيا۔
جب صبح ہوئی تاں نمبردار چارپائی توں اٹھیا کر اپنی چلم بھر ماچے اُتے آبیٹھیا تے حقہ پینے لگا۔ تھوڑی ہی دیر ہوئی سی کہ اک فقیر جٹا دھاری کندھے اُتے مرگ چھالا ڈالے، ہتھ وچ چمٹا لئی ہوئے اس طرف توں گزریا تے نمبردار نوں ماچے اُتے بیٹھیا ہويا دیکھ کے چپ چاپ اس دے سرہانے آ بیٹھیا۔ نمبردار نے کہیا ’’ مہاراج کتھے توں آنا ہويا، کيتا چاہیے؟‘‘
فقیر نے کچھ جواب نہ دتا۔
نمبردار بولا’’ مہاراج! کچھ کہیے! کيتا چنگا اے ؟‘‘
فقیر نے کہا’’ بابا کچھ چنگا نئيں، جو تیرا جی چاہے تاں اک سلفا پلوا دے۔‘‘
نمبردار نے اوپنے حقے اُتے توں چلم اتار کر فقیر دے حوالے کی، اس نے اک دم لگایا کہ لو اٹھیا آئی۔ ایہ دیکھ کے نمبردار نے کہیا ’’ مہاراج! کيتا تمباکو دی چاندی (12) ہی کر دو گے؟‘‘
فقیر نے جواب دتا ’’ ساواں دے بھنڈار وچ کچھ کمی نئيں اے، جو تیری ایہ مرضی اے تاں ایسا ہی ہوئے جائے گا۔‘‘
فقیر تاں ایہ کہہ کے چل دتا تے نمبردار نوں گھڑی بھر دے بعد جدوں فیر حقے دی طلب ہوئی تاں ایہ اوہ چلم بھرنے گیا تے جونہی چلم الٹی، اک چاندی دی ڈلی اس وچوں نکل پئی۔ ایہ دیکھ کے نمبردار حیران ہوئے گیا تے دفعتہ پکار اٹھا’’ موہن دی ماں، دوڑیو! موہن دی ماں دوڑیو!‘‘
اس دی آواز سن کر چندر کور گھبرائی ہوئی آئی تے کہا’’ کيتا اے ! کیوں پکارے اے ؟‘‘
نمبردار نے چاندی دی ڈلی اس دے ہتھ اُتے رکھ دتی تے کہیا ’’ لے دیکھ ایہ کیہ اے ؟‘‘
وہ بولی ’’ ایہ چاندی دی ڈلی تاں کتھے توں لایا؟‘‘
نمبردار نے تمام گزریا ہويا ماجرا کہہ سنایا۔ اس دی بیوی بولی ’’ ہاں اک بابا جی نوں تاں ميں نے تیرے پاس بیٹھے ہوئے دیکھیا سی، اُتے مینوں ایہ خبر نہ سی کہ اوہ ایداں دے سدھ نيں۔‘‘
نمبردار نے کہا’’ وچ وی ایہ نہ جاناں سی کہ بابا جی ایداں دے نيں۔‘‘
چندر کور بولی ’’ جلدی جا، چاراں طرف آور آدمی دوڑادے تے جتھے توں بابا جی ملیاں، انہاں نوں لا۔‘‘
نمبردار نے بہت ساریاں خاک چھانی مگر فقیر دا کدرے پتہ نہ لگا، ناچار اپنے گھر چلا آیا۔
اس دے بعد کئی دن تک فقیر دا چرچا ہُندا رہیا تے من سکھی دے گونے دے دن نیڑے آ گئے۔ نمبردار نے گونے دا تمام تیار کر ہی رکھیا سی کہ اِنّے وچ دولہا تے اس دے تن چار رشتے دار دو گاڑیاں تے اک گھوڑی لے کے آ گئے۔ سجان سنگھ نے انہاں نوں چوپاڑ وچ اتار کر ہر طرح توں انہاں دی خاطر داری دی تے ایہ لوک دو روز تک اوتھے ٹھہرے۔
دولہا دے گاؤں وچ آتے ہی من سکھی نے گھر توں باہر نکلنا چھڈ دتا، جو کدی نکلدی وی تاں رات دے وقت اسيں جولیاں نال ملن جاندی تے خوب مل مل کے روندی۔ اوہ سب دی سب اسنوں سمجھاتاں ’’ کیوں رووے اے ؟پندرہ دن پِچھے تیرے چاچا چاچی تینوں بلا لاں گے۔‘‘
جس روز گونے دا مہورت نکلیا، اس روز نمبردار نے گیان چند مشر نوں بلوایا۔ اس نے آتے ہی چوک لپوایا تے اس اُتے اک طرف آٹے توں نو خانے بنا کے انہاں وچ چاول رکھ دئیے تے اک مٹی دی ڈلی لے کے اس اُتے کلاوا لپیٹا، فیر دولہا دلہن نوں پڑاں اُتے بٹھایا تے اس مٹی دی ڈلی نوں گنیش تے نو خاناں نوں نوگرہ قرار دے کے پوجا کرائی تے رولی، چاول، پھُل، پان، بتاشے تے پیسے انہاں اُتے چڑھا دئیے فیر گیان چند نے لڑکے دے دو پٹے تے لڑکی دی اوڑھنی دا اک سرا لے کے دوناں نوں ملایا تے اس وچ چھالیہ دی ڈلی، چاول تے اک ٹکا رکھ دے گرہ بنھ دی۔ اس دے بعد پٹا پھیر دی رسم ہوئی تے پٹڑاں نوں جنہاں اُتے دولہا دلہن بیٹھے ہوئے سی، بدل دتا۔ جس وقت نائی نے پٹڑاں دے بدلنے دے لئی اٹھایا تاں پاربتی جو اوتھے کھڑی ہوئی سی، اس توں کہنے لگی ’’ دیکھ رے! ایہ پٹڑے آپس وچ ٹکراواں نئيں، جو ایسا ہا تاں من سکھی تے جیجا وچ سدا کھٹا پٹی رہے گی۔‘‘
جب وداع دی تیاری ہوئی، من سکھی اپنے سارے رشتہ داراں تے سہیلیاں توں مل کے خوب روئی تے موہن نوں گود وچ اٹھا کے کہنے لگی ’’ بھائی! تاں چاچی توں کہندا رہیو جیجی نوں جلدی بلا لے۔‘‘
موہن دا وی ایہ حال سی تے سب نوں روندا دیکھ کے سہم گیا تے اپنی بہن دی گود وچ بیٹھ کر بلکنے لگا۔ من سکھی دی چچی نے چلدے وقت اپنی بھتیجی دی بہت تسلی دی تے ایہ وی کہہ دتا ’’ بٹی! جو تیری ساسو کہے، سو کریو تے جو وڈی بوڑھی آوے، اس دے پیراں پڑیو۔‘‘
من سکھی وڈی مشکل توں روندی ہوئی گڈی وچ بیٹھی تے برابر کوس بھر تک روندی چلی گئی۔ اس دا چچا وی دور تک گڈی دے نال نال گیا تے رخصت ہُندے وقت کہنے لگیا ’’ من سکھی گھبرا مت! وچ اپنی بیٹی نوں بہت جلد بلا لاں گا۔‘‘
آخر کار جدوں اوہ اپنی سسرال وچ پہنچی تاں اس دی ساس تے آور دو چار عورتاں اسنوں گڈی وچوں اتار کر گھر وچ لے گئياں، فیر دولہا دلہن نوں پنڑاں اُتے بٹھا دے دلہن دے ہتھ وچ اک لڈو دتا تے اس دی گود وچ اس دے دیور نوں لا بٹھایا۔ اوہ بیٹھدے ہی بول اٹھا ’’ بھابی! لڈو مینوں تے بیٹا تینوں۔‘‘
یہ کہہ کے گود وچوں اتر پيا تے کھانے لگا۔
من سکھی پندرہ روز تک اپنی سسرال وچ رہی تے جس طرح اس دی چچی نے اسنوں سمجھیا دتا سی، ايسے طرح ساری گلاں کردی رہی۔ جدوں اس دا سسرایا جیٹھ گھر وچ آتا تاں اٹھیا کر اک طرف کوٹھڑی وچ چلی جاندی تے کسی عورت دے سامنے کدی خاوند توں کلام نہ کردی تے نہ اس دی طرف نظر اٹھا کے دیکھدی۔
پندرہ دن دے بعد اس دی چچی نے موہن تے دو چار لڑکےآں نوں معتمد آدمی دے نال گڈی وچ بٹھا کر من سکھی دے لینے نوں بھیجیا، اوہ ايسے روز اسنوں تے اس دے خاوند نوں لے کے چلے آئے۔
سندر سنگھ اپنی سسرال وچ رہنے لگیا مگر اوتھے رہنے توں اس دی طبیعت کچھ خوش نہ ہوئی کیوں کہ سجان سنگھ اسنوں حقیر سمجھ کر ہر وقت طعنے دیندا تے کدی کدی ایہ کلام وی اپنی بولی اُتے لاندا ’’ من سکھی وڈی ابھاگی اے جو تیرے توں نردھن دے پلے پئی۔‘‘
سندر سنگھ نوں اپنی سسرال وچ رہندے ہوئے کچھ دن گزرے سن کہ اک روز دفعتاً اوہی بابا جی جو پہلے اپنی کرامت دکھا گیا سی، چوپاڑ وچ سجان سنگھ دے آگے آ کھڑا ہويا تے پکاریا ’’ الکھ جاگے اے ۔‘‘
سجان سنگھ جس نوں مدت توں اس دے دیکھنے دی آرزو سی، حیرت وچ آ کر کہنے لگیا ’’ اجی آؤ، مہاراج! اسيں تاں ايسے دن توں تواڈی یادگاری کر رہے سن ۔ وڈی کرپا کی، جو آپ نے درشن دئیے۔‘‘
یہ کہہ کے اسنوں اپنے گھر لے گیا تے بیوی توں کہیا ’’ لے موہن دی ماں! آج ساڈے بھج ادے ہوئے، جو اوہی بابا جی فیر آئے۔ فیر فقیر دی طرف مخاطب ہوئے کے بولا واہ مہاراج! دھن ہو۔‘‘
اس دا ایہ کہنا سی کہ بابا جی نے اپنی جھولی وچوں اک سونے دی ڈلی کڈ کے اس دے حوالے دی تے کہیا ’’ بابا اسيں تیرے توں وڈے پرسن نيں لا اک سلفا پلوا دے، فیر کسی آور دسا نوں سدھاراں۔‘‘
نمبردار نے وڈی خوشی توں چلم بھر کر اسنوں پلوائی تے اس دی بیوی نے کہیا ’’ مہاراج! آج روکھی سوکھی روٹی ایتھے پاؤ۔‘‘
فقیر نے کہا’’ مائی! ایہ کھانا پینا تسيں گرہستیاں دے لئی اے، اسيں تاں اپنا پیٹ بن دے پھل پھلاری توں بھر لیندے نيں۔‘‘
سندر سنگھ جو اک کونے وچ بیٹھیا ہوئے ایہ سب گلاں سن رہیا سی، پہلے ہی ایداں دے فقیراں توں ڈریا ہويا سی کیوں کہ اس دے گاؤں وچ اک فقیر اس طرح دیاں گلاں بنا کے کسی آدمی نوں جل دے گیا سی۔ اسنوں اس فقیر دی نسبت وی دغا بازی دا شبہ پیدا ہويا تے اس دی طرف اک ایسی نگاہ دی جس توں اوہ وی تاڑ گیا کہ سندر سنگھ ایتھے میری دال نہ گلنے دے گا۔ ایہ سوچ کر فقیر اوتھے توں اٹھیا کھڑا ہويا تے بولا ’’لے بابا سجان سنگھ! فقیر دے دل وچ موج آ گئی سی، جو تیرے پاس آ نکلیا سی۔ ہن اسيں رمتے نيں، اُتے اک گل تیرے توں کہے جاندے نيں، شاید تینوں کڑوی معلوم ہو، اُتے ایہ وی کہیا اے ، آئی گل نوں من وچ نہ رکھیے، ایہ لڑکا سندر سنگھ جو تیرا جمائی اے، اس دا ایتھے رہنا تیرے واسطے چنگا نہ ہوئے گا۔ اساں تاں کچھ تے چاہیا سی، پرہونی بلوان اے، اپنا چاہیا ہُندا نئيں۔‘‘
فقیر تاں ایہ کہہ کے چلا گیا تے سجان سنگھ اپنی بیوی توں کہنے لگیا ’’ لے موہن دی ماں! جو آج سندر سنگھ ساڈے گھر وچ نہ ہُندا تاں جانے کيتا نوندھ (13) بارہ سدھ ہوئے جاندی۔ وچ تاں پہلے ہی جاناں سی ایہ چھورا میرے گھر دی اِٹ توں اِٹ (14)بجا دے گا۔ ساڈے کتھے بھج! جو ایداں دے اتیت جوگی جٹا دھاری سانوں درشن داں، اُتے کيتا کیجئے! درشن دیندے ہی گل کيتی گل وچ سندر سنگھ دے کارن غصے ہوئے کے چلے گئے۔‘‘
سندر سنگھ جو اوتھے کھڑا ہويا سی، ایہ گل سن کر نہایت ناراض ہويا تے آنسو بھر کر کہنے لگیا ’’ اس پاکھنڈی دا جانا تواڈے لئی چنگا ہويا، جو وچ آج نہ ہُندا، تاں ایہ ضرور تواڈا ستیاناس کر جاندا تے ایسا لوٹتا کہ بدن اُتے اک لدا وی نہ چھوڑدا۔‘‘
سجان سنگھ سندر سنگھ دی طرف مخاطب ہوئے کے بولا ’’ ارے نر بھج! کیوں جھک مارے اے۔ ميں نے تاں تینوں ايسے دن جان لیا سی جس دن تیرے نال چھوری دے پھیرے ہوئے سن، اُتے کيتا کراں، کرماں دی ریکھ امٹ اے، نئيں تاں تے میرا گھر!‘‘
جب سجان سنگھ نے سندر سنگھ نوں ایسی سخت سخت گلاں سناواں تاں اوہ وی بھر آیا تے افسوس کر کے کہنے لگیا ’’ بھگوان سب اُتے دتا رکھے، کسی نوں بگاڑے نئيں۔ جدوں ميں تیرے گھر آ دے رہیا تاں ميں نے ایہ گلاں سناواں۔ لے ہن تاں جان تے تیرا گھر۔‘‘
یہ کہہ کے سندر سنگھ غصے وچ بھریا ہويا مکان دے باہر آیا تے جنگل وچ جا پھوٹ پھوٹ کر رونے لگا۔ جدوں سجان سنگھ دی سخت گلاں دا خیال اس دے دل وچ آتا تاں کہندا ’’ ميں نے تیرے نت دن دے طعنے مہنے وی ساے، اُتے کيتا کراں، ہن تاں تو بھگو بھگو کر جوتیاں مارنے لگا۔ میرا تیرے گھر وچ کیوں کر نباہ ہوئے گا، ہن تاں ایتھے توں چلا جانا ہی چنگا اے ۔‘‘ مگر جس وقت اسنوں من سکھی دی محبت دا خیال آتا تاں نہایت بے قرار ہوئے کے کہندا ’’ ہائے چلا تاں جاؤں اُتے اس بن کیوں کر جیاں گا ! ہاں کسی کوئاں یا جوہڑ وچ ڈُب مراں گا۔‘‘
اسی ادھیڑ بن وچ سی کہ یکاک اس دے دل وچ ایہ خیال آیا کہ جے ميں سپاہیاں وچ جا کے بھرتی ہوئے جاؤں تاں چنگا اے جو کسی لڑائی وچ ماریا گیا تاں جان توں چھٹ گیا تے جو ودھ کے تلوار لگائی تاں ایہ وی جاناں گے کہ سندر سنگھ کسی دا بیٹا سی۔ آخر کار ایہی گل اس دے دل اُتے جم گئی تے اپنا ارادہ ظاہر کرنے دے لئی من سکھی دے پاس گیا۔
من سکھی نے جس وقت اسنوں دیکھیا، روندی ہوئی اس دے گلے توں آ لگی تے بولی ’’ آج چاچا اس نپوتے بابا جی دے بہکانے توں فیر تینوں برا بھلا کہنے لگیا سی۔ ایسی گلاں نوں سن کر وچ بھنی جاؤں ہاں تے جی وچ آوے اے کہ منہ لپیٹ کر کسی کوئاں وچ ڈُب مراں۔‘‘
سندر سنگھ نے کہا’’ تیرے چاچا دے گھر وچ رہنے توں مینوں وڈی لاج آئی اے تے تاں وی دکھی رہے اے، اس لئی ميں نے ایہی سوچیا اے کہ ایتھے توں چلا جاؤں۔‘‘
اس گل نوں سندے ہی من سکھی چلا اٹھی تے بولی ’’ اے تاں مرے بابا جی! تجھ وچ ایہ گن سن ! تاں میرے دھنی نوں میرے توں بچھاڑنے آیا تھا! تیرا ستیاناس جائے، آ لگاؤں تیری جٹا وچ ، پھوک داں تیرے سونے چاندی کو۔‘‘ فیر سندر سنگھ توں کہنے لگی کيتا تاں چلا جائے گا تے مینوں چھڈ جائے گا؟ دیکھ وچ کہے داں ہاں جو ایسا کيتا ت ومیری صورت ہی (15)کو ترستا پھرے گا، بس دیکھ لی تیری پریت جو پیٹھ دئیے جائے اے۔
سندر سنگھ نے من سکھی توں کہا’’ تاں ہی بتا، ہن میرا ایتھے رہنا کِداں ہوئے سکدا اے ؟ کيتا تاں اس گل نوں چنگا جانے اے کہ تیرے چاچا دے روز روز دے طعنے مہنے سہون، دھرکار اے میرے ایداں دے رہنے پر! ناں نوں تاں وچ جمائی سی، اُتے تیرے چاچا نے تاں کتے دے برابر وی آدر نہ دتا، ہن وچ ایتھے رہ کے کيتا کراں؟ میرا ایتھے توں جانا تینوں وی چنگا ہوئے گا ۔ دیکھ تاں بھگوان کيتا کرے اے، کِداں دلدر پار ہوواں نيں، بہت سا روپیہ کماؤں گا تے تیرے واسطے اچھے اچھے گہنے تے اوڑھنیاں بھیجاں گا تے تھوڑے دناں پِچھے تینوں وی اپنے پاس بلا لاں گا۔‘‘
من سکھی نے کہیا ’’ جو تاں جائے اے تاں مینوں تھوڑا سا بس (زہر) دیندا جا تے اپنے ہتھ توں میری کفن کٹھی کردا جا، فیر جتھے تیرے من وچ آوے چلا جائیو۔‘‘ ایہ کہہ کے پکار اٹھی ’’ اے دھرتی ماندا! جو تاں پھٹ جائے تاں وچ تجھ وچ حالے سما جاؤں۔‘‘
من سکھی دی ایسی درد ناک گلاں سن کر سندر سنگھ دی چھاتی پھٹی جاندی سی مگر اوہ تاں اپنے چلے جانے دا ارادہ دل وچ ٹھان ہی چکيا سی اس واسطے جتھے تک ہوئے سکا، اس نے من سکھی دی تشفی دی تے انجام کار اوتھے توں رخصت ہويا۔
جب چندر کور نے دیکھیا کہ سندر سنگھ شام تک گھر نہ آیا تے من سکھی کوٹھڑی وچ منہ لپیٹے پئی رہی تاں اس دی سہیلی پاربتی نوں بلیا کے کہیا ’’ اے گیان چند (16) کی! من سکھی پاس جائیو۔ پوچھ تاں اس دا بنڑا کتھے گیا اے تے اوہ کیوں نئيں کھاندی پیندی؟‘‘
پاربتی فوراً من سکھی دی کوٹھڑی وچ گئی تے کہیا ’’ جی جی! آج کيتا اے جو تاں ایسی اداس پئی اے ؟‘‘
من سکھی اسنوں دیکھ کے رو پئی تے کہنے لگی ’’ اس توں تاں مر جانا ہی چنگا اے۔ تاں نے سنیا نئيں؟ آج تیرا جیجا نکل گیا۔ پاربتی! دکھ وچ کوئی کسی دا ساتھی نئيں، کس دا چاچا، کس دی چاچی! جو آج میرے ماں باپ ہُندے تاں وچ ایسی نر آدری کیوں ہُندی!‘‘ فیر اپنی ساری حقیقت اس دے روبرو بیان کيتی۔
پاربتی نے اسنوں بہت تسلی دتی تے اس دی چچی دے پاس جا کے کہا’’ اری تواڈا تاں کنبہ وڈا نردئی اے ! کھائے کیہ اوہ پتھر؟ تسيں نے اس دے بنڑے نوں تاں کڈ ہی دتا۔‘‘
یہ کہہ کے اوتھے توں اپنے گھر گئی تے تمام ماجرا اپنی ماں نوں سنایا۔ اس نے خاوند توں اس گل دا ذکر کيتا۔ گیان چند مشر نے جس وقت ایہ حال سنیا، فوراً سجان سنگھ دے پاس دوڑا گیا تے کہیا ’’ چودھری جی! ایہ گل تواڈے جوگ سی کہ تسيں اپنے جمائی نوں کڈ دو؟ بھائی کسی دا اک سا سما نئيں رہیا۔ کيتا توانوں اس دا آدھ سیر آٹا دوبر سی؟ انہاں دناں نوں بھُل گئے جدوں تمہاا اہیر پور دا گاؤں اس دے دادا کيتی چودہرایت وچ سی؟ بھائی کيتا ٹوٹا آ جاندا جو اہیر دا چھورا اپنے کڑوے کسیلے دن تواڈے گھر کٹ جاندا؟‘‘
پروہت تاں ایہ کہہ کے چلا گیا مگر سجان سنگھ نوں اس دی گلاں توں وڈی شرمندگی حاصل ہوئی، فیر تاں گاؤں دے لوک وی اسنوں لعنت ملامت کرنے لگے تے اوہ انہاں دی نظراں وچ حقیر ہوئے گیا۔ جدوں سجان سنگھ نے دیکھیا کہ سب آدمی مینوں برا بھلا کہندے نيں تے من سکھی وی سندر سنگھ دی جدائی وچ دن رات تڑپتی اے تاں اوہ اپنی حرکت توں نہایت پشیمان ہويا۔ ايسے غم وچ رہندا سی کہ اک او رمصیبت اس اُتے پئی۔
چند روز دے بعد اس دے چھوٹے لڑکے نوں جو برس دن دا سی، شدت توں بخار آیا تے دوسرے دن سیتلا دا دانہ دکھادی دتا، فیر ایہ زور ہويا کہ سارا بدن پھل گیا تے کدرے تل رکھنے نوں جگہ نہ رہی۔ لڑکے نوں اک علیحدہ دالان وچ لے گئے تے سب عورتاں دی پرچھاواں توں بچایا۔ رات بھر اس دے پاس چراغ روشن رکھدے، دن دا انگیٹھی سلگاندے، بلی (17) نوں کدی اس دے پاس نہ آنے دیندے، نہانے، دھونے، بال منڈوانے تے کپڑا بدلنے توں سب نے پرہیز کيتا، دوسرے دیوتا دا ناں لینا چھڈ دتا۔ ستیلا دے بھگت نوں کئی دفعہ بلیا کے جھاڑا پھونکی کرائی، اُتے کوئی تدبیر نہ بن پئی۔ لڑکے نوں بیماری دی شدت ہُندتی گئی، نہ سیتلا نے مہربانی کی، نہ بھگت جی کم آئے۔ لڑکا بیچارہ اپنی جان توں گیا۔
سجان سنگھ ایہ حال دیکھ کے بہت رویا تے دھڑا دھڑ اپنی چھاتی پیٹنے لگا۔ فیر غصے وچ آ کر بولا ’’ہتیاری رانڈ سیتلا! تینوں ماندا کس نے کہیا اے ! تاں تو ڈائن اے، میرا کلیجہ کڈ کے لے گئی۔ مریو تیرا سیڈھو (18)بیر!‘‘
یہ سن کر اس دی بیوی گھبرائی تے رو رو کر کہنے لگی ’’ ماندا نوں کیوں کوسے اے ؟ اس نے تیرا کيتا لیا اے ؟ اپنے بھج نوں دیکھ، جو ہونا سی سو ہويا، کرم دا لکھیا کيتا مٹے اے ؟‘‘
دونے دے رونے دی آواز سن کر انہاں دے رشتہ دار اورگاؤں دے بوہت سارے آدمی آئے تے انہاں نوں بہت تسلی دی۔ فیر کھجور دے دو پنکھے تے اک سفید کپڑا(19) تے تھوڑی جہی ستلی منگا کر لڑکے نوں پنکھےآں وچ لپیٹا تے کپڑے نوں اس دے اُتے ڈال کر تے ستلی توں بنھ کر مرگھٹ دی طرف لے گئے، پِچھے توں عورتاں روندی پیٹتی نکلاں۔ سجان سنگھ دی بیوی دا غم دے مارے ایہ حال سی کہ کٹو تاں بدن وچ خون نئيں، ہر وقت ایہی کلام اس دی بولی توں نکلدا سی ’’ ارے میرے لال! تاں مینوں چھڈ کے کتھے چلا گیا؟ تیرا پالنا سونا پيا اے، تیرے کھلونےآں توں کون کھیلے گا؟‘‘
لڑکا سیتلا توں مرا سی تے اس دا مونڈن وی نئيں ہويا سی، اس واسطے اسنوں پھونکا نئيں، مرگھٹ وچ جا کے دفن کر دتا۔
اِنّے وچ عورتاں کسی کوئاں اُتے نہا دھو کر گھر وچ آئاں تے مرداں دے آتے ہی تے زیادہ رونا پیٹنا ہونے لگا، دن بھر کسی نے دانہ منہ اُتے نہ رکھیا، شام نوں گاؤں دے دو چار وڈے بُڈھے آئے تے سجان سنگھ نوں سمجھانے لگے ’’ جو اس جگ وچ آیا اے ، کوئی بچا نئيں۔ بھائی سجان سنگھ! سنتوس رکھ، بھگوان تیرے وڈے بیٹے نوں جِتیا رکھے، اوہ پھولے پھلے۔ نہ کھانے توں کيتا ہوئے اے ؟‘‘
انہاں وچوں اک من سکھی دی طرف منہ پھیر کر کہنے لگیا ’’ اری چھوری! اٹھیا آگ بال کر روٹی پولے۔‘‘
تین دن تک اس لڑکے دا ماتم رہیا، فیر رفتہ رفتہ ماں باپ دا کچھ فکر دور ہويا۔
جب کئی مہینے گزر گئے تے جاڑے دا موسم شروع ہُندے ہی گنگا اشنان دے دن نیڑے آ گئے تاں سجان سنگھ دی بیوی نے کہیا ’’ موہن دی عمر پنج برس دی ہوئے گئی اے، اس دے بال اتروانے ضرور نيں، فیر جانے کدوں اوسر ملے! گنگا جی دی مہر توں ہن تاں دس ویہہ روپے وی پاس نيں، آؤ چلو، گنگا جی ہوئے آواں۔‘‘
سجان سنگھ نے کہا’’ میرے من وچ وی ایہی گل سی۔‘‘ فیر گھر توں باہر آ کر اس دا ذکر گیان چند مشر توں کيتا۔
وہ بولا ’’ چودھری جی ایہ تاں خوب بچاری، کيتا گل اے گنگا جی دے میلے کی! جس دے وڈے بھج ہاں اسنوں گنگا جی درشن دے نيں۔ سانوں وی اپنے نال لے چلنا، تواڈے طفیل اسيں وی اشنان کر لین گے۔‘‘
سجان سنگھ نے کہیا ’’ دادا ساڈے سر آنکھاں پر، پہلے تاں پِچھے ہم۔‘‘
س گفتگو دے تن چار روز بعد گاؤں دے لوک گنگا جانے دی تیاری کرنے لگے، انہاں نے وی اپنا سامان کيتا۔ نمبردار نے اپنے دونے چھکڑے درست کیتے تے چالا دیکھ کے سب اسباب اک چھکڑے وچ لدتا تے دوسرا چھکڑا عورتاں دی سواری دے لئی رکھیا۔ جدوں سارے گاؤں دے لوک جنہاں نوں گنگا جانا سی، تیار ہوئے گئے تے اپنے اپنے چھکڑاں نوں لے کے گاؤں دے باہر کھڑے ہوئے، تاں انہاں دیاں عورتاں جمع ہوئے کے ایہ راگ گاندی ہوئی گاؤں دے دروازے اُتے آئاں:
راگ
ترجمہ تے مطلب
رام! (20) جمنا ارے گنگا پرے تے بیچ بہے دریاؤ۔ رادھا پیاری اے ! لینا جھکولے ٹھنڈے نیر کے
اے رام! ادھر ادھر جمنا تے گنگا دو دیویاں بطور محافظ دے کھڑے نيں تے وچکار پانی وگدا اے۔ اے پیاری رادھا! ٹھنڈے پانی دے غوطے لگاؤ
پہلا جھکولا میرے رام دا جنہاں ایہ سرشٹ اپائے۔ رادھا پیاری اے ! الخ ۔ (21)
پہلا غوطہ میرے رام دا جس نے اس جتھے نوں پیدا کيتا۔ اے پیاری رادھا ۔ الخ
دوجا جھکولا میرے باپ دا جنہاں منڈھا چھوایا۔ رادھا پیاری اے !ا لخ
دوسرا غوطہ میرے باپ دا جس نے منڈھا چھوا کر مینوں بیاہ دتا۔ اے پیاری رادھا! الخ
تیجا جھکولا میری ماں دا جو بجھ مری دس ماس۔ رادھا پیاری اے ! الخ
تیسرا غوطہ میری ماں دا جس نے نو مہینے مینوں اپنے پیٹ وچ رکھ دے تکلیف اٹھائی۔ اے پیاری رادھا! الخ
چوتھا جھکولا میرے بیر کا۔ اسيں اپجے نيں اک اودرما نيں۔ رادھا پیاری اے ! الخ
چوتھا غوطہ میرے بھائی دا جو ايسے پیٹ وچوں پیدا ہويا اے جس وچ توں ميں پیدا ہوئی ہون۔ اے پیاری رادھا! الخ
پنجواں جھکولا میرے سسر دا جنہاں بیاہی دو دل جوڑ۔ رادھا پیاری اے ! الخ
پنجواں غوطہ میرے سسرے دا جس نے دونے سمدھیاناں دے لوک جمع کر کے میرا بیاہ کر دتا۔ اے پیاری رادھا!الخ
چھٹا جھکولا میری ساس دا جنہاں سونپ دتا گھر بار۔ رادھا پیاری اے ! الخ
چھٹا غوطہ میری ساس دا جس نے مینوں اپنا گھر بار حوالے کے دتا۔ اے پیاری رادھا! الخ
ساتواں جھکولا میرے جیٹھ دا جنہاں ونڈ لیا گھر بار۔ رادھا پیاری اے ! الخ
ساتواں غوطہ میرے خاوند دے وڈے بھائی دا جس نے میرے گھر بار دا حصہ ونڈ لیا۔ اے پیاری رادھا! الخ
آٹھواں جھکولا میری بہن دا جنہاں گود کھلائی۔ رادھا پیاری اے ! الخ
آٹھواں غوطہ میری بہن دا جس نے مینوں اپنی گود وچ کھلیایا۔ اے پیاری رادھا! الخ
نواں جھکولا میرے پرکھ دا جو لیایا سی سر دھر موڑ۔ رادھا پیاری اے ! الخ
نواں غوطہ میرے خاوند دا جو سر اُتے شادی دا تاج رکھ دے مینوں بیاہ لیایا سی۔ اے پیاری رادھا! الخ
من سکھی وی اس راگ دے گانے وچ شریک سی مگر اس دی آواز وچ کچھ خوشی نئيں پائی جاندی سی تے جدوں نويں جھکولے وچ پرکھ دا ناں آیا تاں یکاک اس دے آنسو نکل پئے۔
تھوڑی دور تک سب عورتاں پیادہ پا چلياں، فیر اپنی اپنی گڈیاں تے چھکڑاں اُتے ہوئے بیٹھاں۔ من سکھی وی چھوٹے بھائی نوں گود وچ لے کے چھکڑے اُتے چڑھ گئی تے پاربتی وی من سکھی دے پاس جا بیٹھی۔
اِنّے وچ سجان سنگھ سب توں آگے دے چھکڑے والے توں بولا’’ چھورے بیل ہانک دے۔‘‘
اس دے ہانکتے ہی سب دے سب بول اٹھے ’’ گنگا مائی دی جے!‘‘ دس دس قدم دے فاصلے اُتے ایہی آواز لگاندے جاندے سن ۔
جب اپنے گاؤں توں تن چار کوس دے فاصلے اُتے نکل گئے تاں تے گاؤں دے چھکڑے وی انہاں چھکڑاں توں آ ملے۔ فیر تاں چھکڑاں دی ایسی قطار بنھی کہ جتھے تک نظر کم کردی سی، چھکڑا ہی چھکڑا دکھادی دیندا سی۔ انہاں چھکڑاں دے نال بوہت سارے لوک پا پیادہ وی ہتھ وچ لاٹھی لئی پیٹھ اُتے گٹھڑی لادے چلے جاندے سن تے کچھ گھوڑیاں اُتے سوار سن ۔
دو گھڑی دن رہے پڑاؤ اُتے پہنچدے ہی بیلاں نوں کھول کر انہاں دے آگے نیار ڈال دتا، فیر سب اپنا اپنا کھانا یعنی باجرے دی روٹی، چورما تے ايسے قسم دی چیزاں جو انہاں دے پاس سن، کڈ بیٹھے تے کھا کر خوب سیر ہوئے گئے۔
رات نوں بعض آدمی چھکڑاں دے تھلے لیٹ گئے تے پڑدے ہی سو گئے تے بعض دیر تک بھجن گاندے رہے۔ عورتاں وی سب مل کے گیت گاندی رہیاں، من سکھی تے پاربتی وی گانے وچ شریک سن مگر موہن ہر گھڑی انہاں دے وچکار آ بیٹھدا تے غل مچانے لگدا۔ من سکھی نے پاربتی توں کہیا ’’ جی جی! پہلے وچ اپنے بھائی نوں سلا آؤں! فیر آ دے گاؤں گی۔‘‘
یہ کہہ کے موہن نوں گود وچ لے گئی تے چھکڑے وچ لٹا دتا مگر اوہ اٹھیا کر ضد کرنے لگیا تے بولا ’’ وچ سو رہواں گا، تاں تو فیر اوتھے چلی جائے گی۔‘‘
من سکھی نے کہا’’ نئيں بیرن! لے وچ اک پہیلی کہون، بتا دے گا؟‘‘
موہن نے کہا’’ کہہ‘‘
من سکھی بولی ’’ کھیت وچ اپجے سب کوئی کھائے، گھر وچ ہوئے تاں گھر بہ جائے۔‘‘
موہن نے جواب دتا ’’ بھلی پہیلی کہی، ایہ تاں پھوٹ اے پھوٹ۔‘‘
فیر من سکھی نے کہا’’ چنگا! ایہ بتا ہری سی من بھری سی سوا لکھ موندی جڑی سی، راجا جی دے باغ وچ دو شالہ اوڑھے کھڑی سی۔‘‘
موہن نے کہا’’ جی جی! ایہ تاں نئيں دسی جائے تاں ہی بتا دے۔‘‘
وہ بولی کہ ’’ ہارا جھک ماریا کوئاں دا پنہارا‘‘
موہن نے کہا’’ ایہ تاں نئيں کہاں۔‘‘
من سکھی نے کہا’’ چنگا تاں بتا ہی داں، کوکڑی اے ۔‘‘
اس دے بعد من سکھی نے تے بہت ساریاں پہیلیاں کدرے، فیر موہن نے کہا’’ جی جی! ہن تاں کوئی کہانی کہہ۔‘‘
من سکھی نے اس دے آگے اک کہانی کہنی شروع کی، اِنّے وچ موہن دی آنکھ لگ گئی تے من سکھی اٹھیا کر پاربتی دے پاس جا کے گانے وچ شریک ہوئے گئی۔
جب چار گھڑی رات باقی رہی سب دے سب اپنی اپنی گڈیاں تے چھکڑاں اُتے بیٹھ گئے تے گنگا جی دی جے پکار کر آگے آگے چلے۔
اسی طرح منزل منزل طے کردے ہوئے دہلی تک پہنچے تے شہر پناہ دے باہر پہاڑ گنج دے پڑاؤ اُتے اترے۔ گیان چند نے چھکڑے توں اتردے ہی سجان سنگھ توں کہیا ’’ اس اندر پرست وچ اک ستھان وڈا سریشٹ اے۔ مادھو داس دی باغیچی(22) اس دا ناں اے، اوتھے سدا کتھا باردا ہُندی رہندی اے، وڈے وڈے مہاتما اوتھے آ کر ٹھہردے نيں۔ آؤ چلو، پہلے اس دے درشن کر آئاں۔‘‘
شام دے وقت دونے دے دونے مادھو داس دے باغیچے دی طرف گئے۔ کيتا دیکھدے نيں کہ اوتھے اک چار دیواری بنی ہوئی اے۔ اس دے باہر دی طرف بوہت سارے دیوتاؤں تے جانوراں دی تصویراں کھچی ہوئیاں نيں، اندر دی طرف دیواراں توں لگے ہوئے مندر بنے ہوئے نيں تے ہر اک مندر دے آگے دالان اے، باغیچے دے وچکار اک طرف بارہ دری تے دوسری طرف اک چھوٹا جہا حوض اے، اس حوض وچ فوارے چھُٹ رہے نيں تے صحن وچ اک دو پیپل تے تلسی تے امرود دے کئی درخت لگے ہوئے نيں۔
پہلے گیان چند مشر سجان سنگھ نوں سب توں وڈے مندر وچ لے گیا۔ اوتھے دروازے دے سامنے کئی سیڑھیاں بنی ہوئیاں سن تے انہاں وچ سب توں اُچی سیڑھی اُتے رام چندر جی تے انہاں دے بھائی لچھمن جی تے استری سیندا جی دی مورتاں جو پتھر دی بنی ہوئیاں سن، اچھے اچھے کپڑے تے گہنا پہنے ہوئے رکھی سن، دوسری سیڑھی اُتے کرشن جی دے بچپن دی کئی پیتل دی مورتاں دھری سن تے تیسری اُتے کچھ کالے پتھر جو کسی دریا وچوں نکلدے نيں تے جنہاں نوں شن جی دا اوتار جان کے سوکھ رام کہندے نيں ، رکھے سن ۔د اواں ہتھ دی طرف اک کوٹھڑی وچ مہادیو جی دی چومکھی اُتے تما دھری سی۔
اوتھے دے درشن کر کے گیان چند نے سجان سنگھ نوں سب مندراں دے درشن کرائے، اک وچ بلدیو جی تے انہاں دی استری ریوندی جی دی مورت سی، دوسرے وچ گنگا جی دی تیسرے وچ کرشن جی تے رادھکا جی کی، چوتھے وچ لچھمی نرائن جی دی جو وشن جی دے اوتار نيں، پنجويں وچ وشن جی دے اوتار بدری ناتھ جی کی، چھیويں وچ مہادیو جی دے اوتار کدار ناتھ جی کی، ستويں وچ ہنومان جی کيتی۔ انہاں وڈی وڈی مورتاں دے سوا ہر اک مندر وچ بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی مورتاں وی سن تے کدرے کدرے تصویراں وی لگی ہوئیاں سن تے بعض مندر شیشیاں توں جگمگا رہے سن ۔
جب سجان سنگھ کدار ناتھ جی دے مندر وچ گیا تاں اس نے گیا چند مشر توں پُچھیا ’’ دادا! ایہ موت کس دی اے ؟ اساں کسی آور مندر وچ آج تک نئيں دیکھی۔‘‘
گیان چند نے کہا’’ بھائی سجان سنگھ اس موت دی وڈی کتھا اے۔ ارجن دے بھائی راجہ بھیم نے جو وڈے بلوان سن جدوں دیکھیا کہ اس سنسار وچ اس توں کوئی لڑنے والا نئيں رہیا تاں اس دے بازو کھجلانے لگے تے اس نے اپنے دل وچ بچارا کہ وچ مہادیو دی پوجا کراں تاں اوہ ضرور میرے توں آ کر لڑاں گے۔ جدوں مہادیو جی مہاراج اس توں پرسن ہوئے تاں بھینسے دا روپ دھار کر اس دے سامنے آ کھڑے ہوئے۔ بھیم نے چاہیا کہ انہاں توں لڑے، اوہ بھج نکلے۔ بھیم نے انہاں دا پِچھا گیا، مہادیو جی زمین وچ گھس گئے۔ ایہ دیکھ کے بھیم نے انہاں دی پونچھ خوب زور توں پھڑ لی تے کہیا مہاراجً بھج کر کتھے جاؤ ہو؟ ہن تاں وچ نہ جانے داں گا۔ سو پونچھ تے پچھلا دھڑ تاں بھیم دے ہتھ وچ رہ گیا تے منہ نیپال دے پہاڑ وچ جا نکلیا۔ ہن منہ دی پوجا نیپال وچ ہُندی اے تے پونچھ پچھلے دھڑ دی کدار ناتھ جی وچ ۔ سو ایہ کدار ناتھ جی دی مورت اے ۔‘‘
سجان سنگھ نے ایہ گل سن کر کہیا ’’ مہاراج دیو جی وڈے بھولے نيں۔ دیکھو بھگت دے کارن کيتا روپ دھارا اے !‘‘
جب سب مندراں دے درشن کر چکے تاں فیر رام چندر جی دے مندر دے پاس آئے اوتھے پجاری نے مندر دے آگے پردہ ڈال رکھیا سی تے باہر گھینٹے، گھڑیال، سنکھ بج رہے سن ۔ تھوڑی دیر دے بعد پردہ اٹھا تاں کيتا دیکھدے نيں کہ پجاری کئی بتیاں دا پیتل دا چراغ جسنوں آرتی کہندے نيں، ہتھ وچ لئی ہوئے مورتاں دے گردپھرا رہیا اے تے آہستہ آہستہ بولی توں کچھ کہہ رہیا اے تے دو آدمی مندر دے دروازے اُتے کھڑے ہوئے ٹھاکراں اُتے چنور ہلا رہے نيں۔
جب پجاری کئی دفعہ اس چراغ نوں سر توں پاؤں تک پھرا چکيا تاں اس نے زمین اُتے رکھ دتا تے اک آدمی فوراً اٹھا کہ ہنومان جی دے مندر وچ لے گیا تے پہلے انہاں نوں آرتی دلوائی کیوں کہ اوہ رام چندر جی دے وڈے بھگت نيں۔ پجاری نے اس عرصے وچ جِنّے آدمی اوتھے کھڑے سن، سب دے اُتے پانی چھڑکا تے فیر اوہی آدمی جو ہنومان جی دے مندر وچ آرتی لے گیا سی، باہر نکلیا اورسب نے اس آرتی اُتے اپنے اپنے ہتھ لے جا کے منہ اُتے ملے (کیوں کہ ہندو لوک ایہ خیال کردے نيں کہ اس عمل توں ساڈے سب پاپ دور ہوئے جاندے نيں تے عقل نوں روشنی حاصل ہُندی اے۔)
سجان سنگھ تے گیان چند نے وی آرتی لی تے تھوڑی دیر تک اوتھے کھڑے رہے۔ اس وچ اک فقیر جو بھبوت رمائے، مونجھ دی تاگڑی باندھے، سر اُتے جٹا چھڈے کھڑا سی، اک آرتی(23) گانے لگیا جس دی اِنّی عبارت سجان سنگھ نوں وی یاد رہ گئی۔
آرتی
ترجمہ تے مطلب
جے جانہاں دی ناتھا! تسيں رگھنا تھ ساڈے مات پتا بھرات مات پتا بھریا تاتم ہوئے سجن سنگاندی، بھگت مکت داتا۔ جے دیو جے دیو
یعنی اے رام چندر جانہاں دی دے خاوند تے خاندان رگھو دے سردار! تسيں ساڈے ماں باپ، بھائی دوست تے رفیق ہوئے تے عبادت کرنے والے نوں نجات دیندے ہوئے۔ تواڈی فتح ہو!
فقیر آرتی گانے دے بعد پیٹ دے بل لیٹ گیا تے دونے ہتھ پھیلیا کے ڈنڈوت کيتی۔ سجان سنگھ نے دو پیسے اس مندر اُتے چڑھائے تے پجاری نے تبرک دے طور اُتے کچھ شیرینی اسنوں دی۔ فیر گیان چند تے سجان سنگھ تاں اپنے پڑاؤ اُتے آ گئے تے سارے پجاری دیوتاؤں دے سونے دے لئی سیجاں بچھا مندراں دے دروازے بند کر اپنی اپنی جگہ جا سوئے۔
سجان سنگھ تے گیان چند جس وقت پڑاؤ اُتے پہنچے، انہاں نے مندراں تے دیوتاؤں دا سارا حال عورتاں دے سامنے بیان کيتا۔ عورتاں نے کہیا اسيں وی تڑکے چلياں گے، رستہ وی ادھر ہی نوں اے۔ تسيں آگے چھکڑاں نوں چلنے دینا، اسيں درشن کر کے پِچھے توں پل دے پار آ ملیاں گے۔
رات بھر پڑاؤ وچ رہے، صبح نوں توپ چلدے ہی سب چھکڑے روانہ ہوئے۔ سجان سنگھ تاں اپنے دونے چھکڑاں نوں لے کے پل دے پار اتر گیا تے گیان چند اپنی بیوی تے چندر کور تے پاربتی تے من سکھی نوں جمنا دے اشنان کرا کے فیر مادھو داس دی باغیچی وچ لے آیا تے سب نوں ہر اک مندر دے درشن کرائے۔
اتفاق توں اس روز ہفتہ سی، اس لئی انہاں نے شہر دی بہت عورتاں نوں پیپل دے درختاں دی پوجا کردے ہوئے دیکھیا۔ من سکھی نے پاربتی توں پُچھیا جی جی ! ایہ لگائیاں پیپل کیوں پوجاں نيں؟
اس نے کہیا ’’ ميں نے باپو نوں ایہ کہندے ہوئے سنیا اے: کوئی دھن دے لئی پوجے اے، کوئی اولاد دے لئی تے کوئی کسی دے لئی تے پیپل ہری دا سروپ اے، سنیچر دے دن اس وچ لچھمی رہندی اے تے اتوار دے دن الچھمی تے ايسے کارن اتوار نوں اس دے تھلے وی نئيں نکلیاں نيں تے کسی کسی پیپل وچ بھوت پریت وی رہیا کرن نيں۔‘‘
یہ سن کر من سکھی بولی ’’ جی جی! کہے تاں وچ وی پیپل دی پوجا کراں؟‘‘ پاربتی نے کہیا۔ ’’ تیرا لوک (24) پردیس گیا اے، تینوں تاں پیپل سیوندا سیچنا بہت سپھل ہوئے گا۔‘‘
من سکھی نے کہیا ’’ لے تاں جی جی! ہن تاں جا دے تھوڑا سا دُدھ لا دے، وچ کوئاں اُتے توں پانی لاؤں ہاں۔‘‘
جب دُدھ تے پانی آ گیا تاں من سکھی نے دوناں نوں ملیا کے اس وچ پھُل، بتاشے تے رولی پائی، فیر اسنوں پیپل اُتے چڑھا کر اس دے آگے گھی دا چراغ روشن کر دتا تے آپ ہتھ بنھ کر بیٹھ گئی تے کہنے لگی ’’ اے پیپل دیوتا! جو میرا مالک آ جائے تاں وچ تینوں ہر سنیچر دھاؤں گی۔‘‘
فیر من سکھی نے تلسی دی پوجا دی تے اس توں وی اوہی درخواست کيتی جو پیپل نال کيتی سی۔ اس دے بعد تے لوکاں دے نال مل کے باقی مندراں دے درشن کرنے چلی۔ پہلے سب نے ہر اک مندر وچ جا کے ٹھاکراں دے آگے سر جھکایا تے اُتے کما (25) کر کے انہاں دے آگے ہتھ جوڑ دے کھڑے ہوئے فیر ٹھاکراں اُتے پھُل چڑھائے تے پجاری دے آگے کچھ تھوڑا تھوڑا سا اناج رکھ دتا۔ اس نے انہاں نوں اک آب خورے وچوں تھوڑا تھوڑا سا پانی جسنوں چرنا مرت کہندے نيں تے تلسی دا اک اک پتا دے دتا۔ انہاں نے لے کے پہلے اسنوں آنکھاں توں لگایا، فیر پی لیا۔
اس دے بعد اک مندر وچ جو درشن کرنے گئے تاں کيتا دیکھدے نيں کہ مندر دے آگے دالان وچ اک لکڑی دے تخت اُتے کوئی برہمن پیتامبری دھوندی تے ریشمی کپڑے پہنے ہوئے کتھا بانچ رہیا اے تے جِنّی عورتاں یا مرد اوتھے آتے نيں، سب دے سب ٹھاکر کے درشن کر کے اس برہمن دی پوتھی اُتے چندن چڑھاندے نيں، فیر اس دے ماتھے اُتے ٹیکا لگیا کر بعض تاں اوتھے بیٹھ جاندے نيں تے بعض پوجا کے دے چلے جاندے نيں۔
گیان چند مشر تے سب عورتاں ایہ تماشا دیکھ کے جلدی جلدی قدم بڑھائے ہوئے پل دے پار پہنچیاں تے چھکڑاں وچ بیٹھ کر انہاں نوں ہانک دتا۔ رستے وچ سجان سنگھ نے گیان چند توں پُچھیا ’’دادا! اس مندر دا خرچ کیوں کر چلدا اے ؟ کيتا وڈے بابا جی دے دو چار گاؤں نيں یا کدرے توں روزینہ بندھ رہیا اے ؟‘‘
گیان چند نے جواب دتا ’’ چودھری! نہ تاں مہنت دے پاس کچھ گاؤں نيں تے نہ کدرے توں روزینہ بندھ رہیا اے اس شہر وچ جِنّے مہاجن تے وڈے وڈے ساہوکار نيں، اوہ کدی کدی انہاں سب سادھوؤں نوں بلیا کے اپنے ہاں بھوجن کرا دیندے نيں، اُتے اوہ مہاجن ایتھے درشن کرنے کم آواں نيں۔ جدوں کوئی وڈا پرب یا کسی وڈے پنڈت دی کتھا ہووے اے تاں اوہ ایتھے آپ آ جاواں نيں تے درشن کر کے کچھ نقدی چڑھا جاواں نيں۔ کدی ایتھے دا مہنت وی راجواڑاں وچ چلا جائے اے، اوتھے دے لوک اسنوں بہت سا روپیہ دتیاں نيں۔ تھوڑے ہی دن ہوئے نيں، ایتھے دا اک مہنت مر گیا سی جدوں دوسرا مہنت اس دی گدی اُتے بیٹھیا تاں شہر دے سارے مہاجن تے پنڈت جمع ہوئے تے سب نے مل کے پنج سو روپے تے چودہ یا پندرہ دو شالے اسنوں دئیے۔
سجان سنگھ تے گیان چند اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے چلے گئے۔ چوتھے روز گڑھ مکتیسر پہنچے تے جدوں گنگا جی دو کوس رہ گئياں تاں سب دے سب گڈیاں توں اتر کر پیادہ پا ہوئے گئے تے عورتاں گنگا جی دے گیت گاندی ہوئی چلياں۔ دو گھڑی دن رہے دھارا دے نیڑے جا پہنچے تے اوتھے اک پھوس دا بنگلا کرایے نوں لے کے اتر پئے تے ايسے وقت چھکڑاں نوں بنگلے دے باہر کھڑا کر تے بنگلے وچ اپنے نوکر نوں چھڈ، گنگا جی وچ جا کودے تے ’’ جے گنگا مائی کی‘‘ کہہ کے خوب غوطے لگائے۔ فیر گھاٹ والے نوں کچھ پیسے دے کے اپنے بنگلے وچ چلے آئے تے گیان چند دے سوا جسنوں اس روز اکاؤشی دا برت سی، سب نے معمولی کھانا کھایا، مگر اس دے واسطے بازار توں دہی تے پیڑے منگائے گئے۔
جب سب دے سب کھانا کھا چکے تے رات ہوئے گئی تاں عورتاں نے اپنا اپنا زیور اتارا، لوٹاں تے برتناں وچ بھر دتا تے برتناں نوں ریت وچ داب کر تے اس اُتے اپنا بچھونا کر کر سو رہیاں۔ گیان چند تے سجان سنگھ نے اپنا بستر باہر کيتا۔
دوسرے روز صبح ہُندے ہی نوکر نوں بنگلے وچ چھڈ کے گنگا جی اُتے گئے تے کسی گھاٹ اُتے جا کے سب نے کپڑے اتارے تے دھوتیاں بنھ کر گنگا جی دے کنارے اُتے ہوئے بیٹھے۔ اِنّے وچ اک برہمن جس دے خاندان وچ انہاں دے گاؤں دی پروہتائی چلی آتی سی، آ پہنچیا۔ سجان سنگھ نے اسنوں دیکھ کے کہیا ’’ آؤ مہاراج! اسيں تاں کل توں تسيں نوں ڈھونڈھ رہے نيں ۔‘‘
پروہت بولا ’’ ججمان! وچ تاں کئی دن توں تسيں نوں دیکھ جاندا سی، اُتے آج پتہ ملیا اے ۔‘‘
فیر سجان سنگھ نے اس توں کہا’’ لو تسيں آ تاں گئے ہی ہوئے سنکلپ (26) کرا دو۔‘‘
جب سجان سنگھ نے پانی تے پیسا ہتھ وچ رکھ لیا تاں پروہت نے ’’ وشن وشن‘‘ کہہ کے سنکلپ دی عبارت پڑھی (جس دے معنی ایہ نيں ) ’’ آریہ ورت وچ برہما ورت تے برہما ورت وچ ایہ وڈا تیرتھ اے، ایتھے آ کر وچ اشنان کرنے دی نیت باندھدا ہون، میرا ایتھے اشنان کرنا فائدہ مند ہو۔‘‘
اس طرح پروہت نے سنکلپ کرایا تے انہاں دے پیسے وی آپ لے لئی۔ جدوں سنکلپ کر چکے تاں سب دے سب گنگا جی وچ کودپئے تے پہلے ہر اک نے اپنا اپنا غوطہ لگایا، فیر اپنے دوستاں تے رشتہ داراں دے ناں لے لے کے غوطے لگائے۔ من سکھی نے وی دل وچ اپنے خاوند دا دھیان کر کے غوطہ لگایا تے ہتھ جوڑ دے کہنے لگی ’’ اے گنگا مائی! جو میرا دھنی آ جاوے تاں وچ سوا من دُدھ دی دھار چڑھاؤں۔‘‘
جب سب نہا دھو چکے تاں گھاٹ دے برہمن نے انہاں دے روبرو صندل دی سیپیاں رکھ دتیاں مرداں نے تلک تے عورتاں نے بندیاں لگیا کر برہمن نوں پیشے دئیے، فیر سب اپنے بنگلے نوں چلے آئے تے اوتھے آ کر اپنے نوکر توں کہیا ’’ جا رے! تاں وی اشنان کر آ۔‘‘
اس دے بعد سجان سنگھ نے گیان چند توں کہا’’ دادا!(27) روٹی کھائے ہوئے بہت دن ہوئے نيں۔ جو تاں آج روٹی کر لے تاں وڈی چوکھی گل اے ۔‘‘
گیان چند نے کہا’’ ساڈا جی وی روٹی ہی نوں چاہے اے ۔‘‘
یہ کہہ کے انہاں نے بنگلے دے آگے ریت دا اک وڈا چبوترہ بنایا تے چاراں طرف منڈیر بنھ کر اس اُتے گنگا جل چھڑک دتا۔ فیر چبوترے اُتے لوہے دا چولہا رکھ دے اس وچ آگ سلگائی تے اک وڈی ہانڈی وچ ڈال ڈال کر اسنوں چولہے اُتے رکھ دتا۔ جدوں دال پک کر تیار ہوئی تاں ہانڈی نوں چولہے توں اتار لیا تے توا رکھ دے موٹی موٹی روٹیاں پکانے لگا۔
اس دے بعد گیان چند نے اک تھالی وچ دال تے روٹی رکھ دے بھکھ لگایا تے اس وچوں تھوڑی جہی دال تے اک روٹی گنگا جی وچ ڈلوا دی، فیر سجان سنگھ توں کہیا ’’ لے چودھری! آ روٹی کھا لے۔‘‘
سجان سنگھ موہن نوں لے کے اس چبوترے دے تھلے اک طرف جا بیٹھیا، گیان چند نے دور توں اسنوں کٹورا بھر دال تے پنج روٹیاں دے داں تے بھکھ دی تھالی نوں اپنے آگے سرکا کر کھانا شروع کيتا۔
جب ایہ تِناں کھا چکے تاں گیان چند نے اپنی بیوی توں کہیا ’’ لے ہن تاں چودے ميں آ جا تے سب عورتوںکو روٹی پروس دے۔‘‘
یہ سن کر اوہ فوراً چودے ميں چلی گئی، چندر کور، منس کھی تے پاربتی چوکے دے باہر بیٹھاں او رپاربتی نے اپنے تے باقی دونے عورتاں دے وچکار اک لکیر کھچ لی تاکہ اوہ اس لکیر دے ادھر ادھر رہیاں تے کھاندے وقت آپ وچ چھوئی نہ جاواں کیونجے ہندوآں دے اعتقاد وچ ایداں دے عملاں توں کھانا خراب ہوئے جاندا اے۔
جب سب عورتاں وی کھانا کھا چکياں تاں گیان چند دی بیوی نے نوکر نوں بلیا کے کہیا ’’ جا رے! تاں وی روٹی کھا لے تے جدوں کھا چکے تاں برتن مانج کر چوکا لگادیجو‘‘
اِنّے وچ گیان چند تے سجان سنگھ میلے وچ چلے گئے تے تھوڑی دیر بعد عورتاں وی بنگلے نوں نوکر کے حوالے کے دے سیر دیکھنے نوں نکلاں۔
گیان چند تے سجان سنگھ نوں بنگلے توں نکلدے ہی انہاں دے گاؤں دے کئی آدمی مل گئے، اوہ انہاں نوں اک بازار وچ جتھے دہلی والےآں دی دکاناں کثرت توں سن لے گئے، اوتھے جا کے اک طرف جو نظر اٹھائی تاں کيتا دیکھدے نيں کہ کئی دکاناں وچ رنگ برنگ دی کلابتونی ٹوپیاں رکھی نيں تے کدرے چھلے، انگوٹھیاں، آئینے تے ہر قسم دے شیشے دھرے نيں۔ دوسری طرف حلوائیاں دا جمگٹھا لگیا ہويا اے۔ تھال دے تھال طرح طرح دی شیرینی توں چنے ہوئے نيں ۔ کسی طرف کنجڑے قسم قسم دی ترکاریاں تے میوے لئی ہوئے ایہ آوازاں لگیا رہے نيں مزہ انگور دا اے رنگترے وچ ، گنڈیریاں نيں پونڈے دی گلاب وچ بسی ہوئیاں۔ کئی جگہ لکڑی دے کھلونے ، ڈھال، تلوار تے آور بہت ساریاں چیزاں رکھی نيں۔ کدرے کچھ آدمی کپڑا بچھائے ہوئے طرح طرح دی چنریاں تے پوتھاں دے ہار لئی ہوئے بیٹھے نيں۔
اس بازار وچوں سجان سنگھ تے گیان چند نے من سکھی تے پاربتی دے لئی اک اک چنری تے موہن دے لئی کچھ کھلونے تے دو ٹوپیاں تے تن چار پوتھاں دے ہار خریدے۔
یہ دونے بازار وچ پئے پھردے سن کہ اک طرف توں عورتاں وی آ نکلاں۔ گیان چند نے من سکھی تے پاربتی نوں دیکھ کے کہیا اری! اساں تواڈے لئی چنریاں لی نيں۔
پاربتی دور توں اک ہنڈولے نوں دیکھدی ہوئی چلی آتی سی تے اوتھے اس دی نگاہ لڑی ہوئی سی جس وقت اس دے باپ نے چنری دا ذکر کيتا، اوہ بولی ’’ بابا! اسيں تاں اس ہنڈولے وچ جھولاں گے۔‘‘
اس نے کہیا ’’ چنگا یسا پیساہنڈولے والے نوں دے کے بیٹھ جاؤ۔‘‘
پاربتی نے من سکھی توں کہا’’ چل جی جی! تاں وی چل‘‘
اس نے آہ سرد بھر کر جواب دتا ’’ جا تاں ہی جا، بھلا میرا جی جھولنے نوں کتھے چاہے اے ۔‘‘
مگر پاربتی اسنوں سمجھیا کر اپنے نال لے گئی تے دونے ہنڈولے وچ جا بیٹھاں۔
جب ہنڈولے والے نے ہنڈولے نوں چکر دتا تے اوہ کھٹولا جس اُتے ایہ لڑکیاں بیٹھی سن، اُتے نوں لے گیا تاں من سکھی نے چیخ مار دے پاربتی توں کہیا ’’ اے نپوتی! وچ گری، مینوں پکڑیو۔‘‘
پاربتی ایہ گل سن کر کھل کھلا پئی تے کہنے لگی ’’ اری سنبھل دے بیٹھ، تیرا تاں چت کدرے تے ہی اے ۔‘‘
دو چار ہی جھونٹے لئی ہون گے کہ ہنڈولے والے نے انہاں نوں اتار دتا تے اوہ فیر اپنے نال دے آدمیاں وچ مل کے گھر دی طرف چلياں۔ اس وچ پاربتی نے من سکھی توں کہیا ’’ آتے تاں چلے آئے، اُتے ہن مینوں ایہ سوچ کر کہ بنگلے وچ کیوں کر پہنچیاں گے، اس میلے وچ پتا تاں لگدا ہی نئيں تے ساڈے گھر جداں ایتھے سینکڑاں نيں۔‘‘
گیان چند ایہ گل سن کر بولا ’’ چھوریو! گھبراؤ مت، ساڈے نال ہوئے لو، اسيں اپنے بنگلے دا پتا جاناں نيں، اساں اس اُتے اودی جھنڈی لگیا رکھی اے ۔‘‘
کچھ عرصے دے بعد سب دے سب بنگلے اُتے پہنچ گئے تے اپنے اپنے بسترے اُتے پڑ کر سو رہے۔
گیان چند مشر تھوڑی دیر آرام لے کے کتھا سننے چلا گیا تے باقی آدمی کھانا کھانے لگے۔ جدوں کھانا کھا چکے تے سجان سنگھ حقہ بھر کر پینے لگیا تاں گیان چند مشر وی کتھا سن کر آ گیا۔ سجان سنگھ نے اس توں پُچھیا ’’ دادا! کچھ کھائے گا؟‘‘
اس نے کہیا ’’ نئيں چودھری! وچ کتھا سن کر اٹھا ہی سی کہ اک آدمی اپنے ہتھ وچ لڈوؤں دی ٹوکری لئی ہوئے آیا تے پنج پنج چھ چھ لڈو کتھا سننے والےآں وچوں ہر اک ہتھ اُتے رکھ دئیے تے پنڈت نوں ویہہ پچیس لڈو دے کے چلا گیا۔ پنڈت جی نے پُچھیا ’’ بھائی! ایہ کِداں لڈو نيں؟‘‘ اس نے کہیا ’’ مہاراج آج میرا لڑکا بچھڑ گیا سی، سو ميں نے کہیا سی، اے گنگا مائی! جو لڑکا پا جائے تاں پنج روپے دا پرشاد چڑھاؤں۔ سو مہاراج آج گنگا جی دی کرپا توں اوہ لڑکا پا گیا۔ سجان سنگھ! ايسے آدمی نے پنج لڈو مینوں وی دئیے تے ميں نے جو انہاں نوں کھایا تاں پیٹ بھر گیا۔‘‘
یہ کہہ کے گیان چند سجان سنگھ دے پاس بیٹھ گیا تے پہر بھر رات گئے تک گنگا جی دی بزرگی تے بڑائی دا ذکر کردا رہیا۔ اس دے بعد معمول دے موافق گہنا تے برتن ریت وچ داب کر سب دے سب سو گئے۔
دوسرے روز صبح ہُندے ہی سجان سنگھ نے گیان چند توں کہیا ’’ دادا! آج چھورے دے بال اتروانے نيں۔‘‘
گیان چند بولا’’ چنگا آج اس کارج توں وی نچنت ہوئے جاؤ۔‘‘
جب چار گھڑی دن چڑھا تاں سجان سنگھ اپنے لڑکے نوں گود وچ لے کے گنگا جی دے کنارے اُتے گیا تے نائی نوں بلیا کے موہن دے سارے بال منڈوا ڈالے، فیر اس دے بدن دے کپڑے نائی نوں دے دئیے تے نہلا دھلا، نويں کپڑے بدلوا، اسنوں زیور پہنایا تے برہمناں تے نائی نوں بوہت سارے پیسے دے کے ڈھول بجواندے ہوئے اپنے بنگلے نوں چلے آئے۔ اوتھے آ کر سب نے کھانا کھایا۔
جب کھانے توں فارغ ہوئے تاں فیر میلے وچ چلنے دی تیاری کی، موہن وی نال ہوئے گیا۔ گیان چند نے سجان توں کہا’’ بھائی! اسنوں سونے دا زیور کیوں پہنا رکھیا اے ؟ ایتھے میلے وچ چور چکار بہت نيں۔‘‘
اِنّے وچ چندر نوں ر بولی ’’ چھورے دی سگائی ہونے والی اے، میلے وچ دور دور دے لوک آئے ہوئے نيں جو سونے دا گہنا پہنے ہوئے دیکھو گے تاں جاناں گے، ایہ چھورا اچھے گھر دا اے۔ اسنوں رہنے دے، کيتا جانے کس توں سمبندھ ہوئے جائے۔‘‘
اس گفتگو دے بعد سب دے سب میلے وچ چلے گئے۔ گنگا جی دے کنارے کنارے سیر کردے پھردے سن، کيتا دیکھدے نيں کہ بوہت سارے آدمی اپنے لڑکےآں نوں زرد کپڑے پہنا کر گود وچ لئی ہوئے ڈھول بجواندے چلے آتے نيں۔ جس وقت ایہ لوک گنگا جی دے کنارے پہنچے، انہاں دے پروہت فوراً پانی وچ کود پئے تے انہاں لوکاں نے اپنے اپنے لڑکےآں نوں بے دھڑک گنگا جی وچ سُٹ دتا تے برہمناں نے ايسے وقت انہاں نوں کڈ کے انہاں دے ماں باپاں دے حوالے کيتا تے مقدور دے موافق ہر اک توں کچھ لے لیا۔ سجان سنگھ نے گیان چند توں پُچھیا ’’ داداایہ کیہ اے ؟‘‘
اس نے جواب دیا’’ بھائی! جدوں کسی دے اولاد نئيں ہُندی یا ہوئے کے مر جائے ت ووہ کہندا اے جواب دے میرے لڑکا ہوئے کے جیے گا تاں وچ گنگا مائی اُتے چڑھاؤں گا۔ سو ایہ لوک اپنے بیٹےآں نوں گنگا مائی اُتے چڑھانے آئے نيں تے بھائی سجان سنگھ! ایہ گنگا جی ایسی نيں۔ جتھے سب آواں نيں۔ دیکھو جدوں کسی عورت دا مالک مر جائے اے تاں جدوں تک اوہ اپنے رنڈاپے دے کپڑے گنگا جی وچ نئيں ڈالدی تب تک پوتر نئيں ہُندی۔ ہن وی بہت ساریاں عورتاں اپنے کپڑے ڈالنے آئی نيں تے جس آدمی دے ماں باپ مر جاواں اوہ وی گنگا اشنان کرنے آوے اے تے ایتھے آ کر بھدر ہووے اے تے پنڈ دان کرے اے تے بیٹی دا بیاہ کر کر وی لوک گنگا جی دے اشنان کرے نيں۔‘‘
گیان چند ایہ گلاں کر ہی رہیا سی کہ تن چار عورتاں روندی ہوئی گنگا جی دے کنارے اُتے آئاں تے انہاں وچوں اک نے جس دا خاوند مر گیا سی، بدن دے کپڑے گنگا جی وچ ڈال دئیے تے نويں کپڑے پہن کر فیر روندی ہوئی چلی گئی۔
سجان سنگھ تے گیان چند دن بھر گنگا جی دے کنارے اُتے سیر کردے پھرے، شام نوں اپنے گھر آ گئے۔
دوسرے روز دوپہر دے وقت جدوں کھانا کھا چکے تاں گیان چند بازار توں جا کے مٹی دی تن چار چھوٹی چھوٹی صراحیاں جنہاں نوں ہندو لوک بگیاں کہندے نيں، لیایا تے گھر لے جانے دے واسطے انہاں وچ گنگا جل بھر کر انہاں دے دہاناں اُتے اک اک چپنی لکھ توں جما دتی تے کچھ الائچی دانے تے آور کئی چیزاں خریداں تاکہ انہاں نوں اپنے گاؤں وچ لے جا کے تبرک دے طور اُتے تقسیم کرے۔
اس روز چودس دا دن سی، اس واسطے ایہ سب مل کے نگ دے کوئاں اُتے درشن کرنے گئے۔ رستے وچ سجان سنگھ نے گیان چند توں پُچھیا ’’ دادا! ایہ کنواں کیواں دا اے تے لوک اس دے درشن کرنے کیوں جاواں نيں؟‘‘
اس نے کہیا ’’ چودھری اس دی کتھا شاستر وچ ایويں لکھی اے کہ پہلے کسی زمانے وچ اک راجا سی اس دا ناں تھانگ۔ اوہ ہر روز اک سو سٹھ گنوئاں پن کيتا کرے سی۔ اک بیر ایسا ہويا کہ اک گئو جو راجا پہلے پن کر چکيا سی انہاں گئوؤں وچ آ کھڑی ہوئی جو اوہ اس سمے پن کرنے نوں سی۔ راجا نے اس گئو نوں وی پن کر دتا۔ تھوڑے دن پِچھے اوہ برہمن جس نوں راجا نے پہلے گئو پن کر دتی سی، راجا دے پاس آیا تے کہیا ’’ راجا ! ساڈی گئو دلوا دے۔‘‘ راجا نے اس برہمن نوں بلوایا جس دے پاس اوہ گئو چلی گئی سی تے کہیا ’’ مہاراج! ایہ گائے وچ پہلے پن کر چکيا سی، تسيں اس دے پلٹے وچ جو چاہو سو لے لو۔‘‘
مشر نے نہ منیا۔ راجا نے پہلے برہمن نوں بہت سمجھایا، اُتے اوہ ایہی کہے گیا وچ تاں اپنی گئو لاں گا۔ اس وچ راجا نوں غصہ آ گیا۔ برہمن نے ایہ دیکھ کے کہیا کہ راجہ گرگٹ دے توں رنگ کیوں بدلے اے ؟
برہمن دا ایہ کہنا سی کہ راجا گرگٹ ہوئے گیا تے مدت تک اس کوئاں وچ پيا رہیا۔
جب سری کرشن جی نے اوتار لیا تاں اک روز اوہ گیند کھیلدے ہوئے آ نکلے تے انہاں دی گیند اس کوئاں وچ گر پئی۔ اوہ اپنی گیند نکالنے نوں اترے تے جاں ہی انہاں دا پیر اس گرگٹ دے بدن توں لگا، اوتھے اس دا ادھار ہوئے گیا۔ اس لئی لوک اس کوئاں دے درشن کرن نيں تے اس دا پانی چرنا مرت کر کے پیواں نيں۔
اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے نگ دے کوئاں اُتے پہنچے اوتھے لوکاں دی بہت بھیڑ بھاڑ سی۔ انہاں نے وی وڈی مشکل توں چرنا مرت لیا تے فیر اپنے بنگلے نوں چلے گئے۔
دوسرے روز گیان چند بہت سویرے اٹھا تے اک اک نوں پکار کر کہیا آج نہان دا دن اے، آج دے نہانے دا وڈا پن ہوئے اے۔
اس دے کہندے ہی سب دے سب اٹھیا کھڑے ہوئے تے گنگا جی دے گھاٹ اُتے گئے۔ اوتھے ہزاراں آدمی نہا رہے سن ۔ انہاں نے گنگا اشنان کر کے اپنے گنگا پروہت تے آور کئی برہمناں نوں بھوجن کرا دتا تے پروہت نوں آٹھ آنے تے باقی برہمناں نوں اک اک ٹکا دے کے رخصت کيتا۔
فیر سب دے سب بازار دی سیر نوں گئے تے اس دن نوں میلے دا آخری روز سمجھ کر بہت مندراں دے درشن کیتے تے جو کچھ خریدنا باقی رہ گیا سی خرید لیا۔
جب سب کماں توں فارغ ہوئے چکے تاں گھر دا رستہ لیا۔ چلدے چلدے کيتا دیکھدے نيں۔ کہ بوہت سارے آدمی ا یک طرف چلے جاندے نيں تے بعض ایہ وی کہندے جاندے نيں ’’ اک جوگی دیبی کڈ رہیا اے آؤ چلو دیکھو۔‘‘
انہاں نے وی اس طرف دا قصد کيتا۔ دیکھیا تاں اک فقیر جٹا دھاری مونجھ دی تاگڑی باندھے ہتھ جوڑے بیٹھیا اے تے اپنی بولی توں کچھ بڑوڈا رہیا اے۔ سینکڑاں آدمی اس دے گرد اس انتظار وچ کھڑے نيں کہ ویکھو کيتا ہُندا اے تے بعض آپس وچ ایہ وی کہہ رہے نيں فقیر اپنے بچن دا سچا معلوم ہُندا اے، زمین تاں کچھ ابھرتی چلی اے۔
یہ گفتگو سن کر اک شخص بولا ’’ سڑی ہويا اے، کدرے دیبی وی اس طرح نکلی اے۔ ایہ تاں اس جوگی دا پاکھنڈ اے۔ چلو جی ایہ تاں اک دکنداری (28) اے ۔‘‘
اک نے کہیا ’’ ارے بے وقوف! کیوں جوگی دی نندا کرے اے۔ جو دیبی نئيں نکلنے دی تاں زمین کیوں ابھری ہوئی اے تے جوگی نے اِنّا اسباب، میوے دے تھال تے سنکھ گھڑیال، آرتی ایويں ہی رکھ چھڈی اے ؟ اساں کئی دفعہ سنیا اے کہ دیوی نے سپنا دتا اے کہ وچ اس جگہ توں نکلاں گی تے فیر اوتھے توں نکلی اے ۔‘‘
سجان سنگھ ایہ گلاں سن کر گیان چند توں پُچھنے لگیا مہاراج ایہ کیہ ڈول اے ؟
اس بھیڑ وچوں اک شخص بولا ’’ ارے گنوار!تینوں ہن تک خبر نئيں۔ ایہ کیہ اے ؟ بھائی ایہ فقیر جو تیرے سامنے بیٹھیا اے وڈا کراماندی اے۔ اسنوں ایتھے آئے ست دن ہوئے نيں۔ دیبی نے کدرے اسنوں سپنا دتا سی کہ تاں نے وڈی تپسیا دی اے، ہن تاں جا وچ گڑھ مکتیسر دے نکٹ نہان دے دن اُتے گھٹ ہوئے کے تینوں درشن داں گی۔ سو ایہ فقیر ايسے دن توں ایتھے آیا ہويا اے۔ رات دن دیبی دا جپ کردا اے تے سوائے دُدھ دے آور کچھ نئيں کھاندا۔‘‘
سجان سنگھ نے وی جو غور توں اس طرف دیکھیا تاں اسنوں وی کچھ زمین ابھری ہوئی معلوم ہوئی تے اس نے گیان چند توں کہیا ’’ دادا زمین! کچھ پھولی ہوئی تاں اے ۔‘‘
اس دا ایہ کہنا سی کہ اک دفعہ ہی اس مقام اُتے توں زمین شق ہوئے گئی۔ فقیر نے اٹھیا کر دیکھیا تے دیکھدے ہی جوش وچ آ کر پکار اٹھا۔ ’’ بول اٹل چھتر دی جے بول جے۔‘‘
فیر اک برہمن توں جو پاس کھڑا سی، کہیا ’’ مہاراج!گھڑیال سنبھالو۔ ہن مہارانی درشن داں گی‘‘ اورخود میوے دے تھال اٹھا کے اس مقام دے پاس لے گیا تے چراغ روشن کر کے ہوئے بیٹھیا۔ اک برہمن ايسے وقت دوڑا گیا تے گنگا جی وچوں تھوڑا سا پانی لیایا کہ جاں ہی دیبی زمین توں نکلے فوراً اسنوں اشنان کرائے۔
سجان سنگھ نے غور کر کے فقیر دی طرف جو دیکھیا تاں حیران رہ گیا تے گیان چند توں کہنے لگیا ہوئے نہ ہوئے ایہ تاں اوہی بابا جی اے جو ساڈے گھر آیا سی۔
تھوڑی دیر بعد اک کالے پتھر دی موت دا چہرہ گردن تک زمین توں باہر نکل آیا تے دفعتہ فقیر پکار اٹھا ’’ اٹل چھتر دی جے۔‘‘
اس دا ایہ کہنا سی کہ سب آدمی ایہی آواز لگیا کر ڈنڈوت کرنے لگے۔ اک برہمن گھڑیال لے کے کھڑا ہوئے گیا تے جوگی مورت دے چاراں طرف توں مٹی ہٹانے لگا۔ جِنّی مٹی سرکاندا جاندا سی، اِنّی ہی پرتما کالے پتھر دی بنی ہوئی مٹی وچ بھری ہوئی نظر آتی جاندی سی۔
جوگی نے گنگا جل توں اسنوں اشنان کرایا تے مٹی توں صاف کر کے اس اُتے پھُل تے ہار چڑھائے، میوے دے سی ل بھوگ دے طور اُتے اس دے آگے رکھے تے تھوڑی دیر بعد ایہ میوہ تبرک دے طور اُتے تقسیم کر دتا۔
فیر تاں ایہ نوبت ہوئی کہ ہزاراں آدمی درشن کرنے آئے تے اپنے اپنے مقدور دے موافق نقدی چڑھا گئے۔ روپاں، اٹھنیاں، چونیاں ، پیسےآں، مٹھائی تے میوے دا اوتھے اک ڈھیر لگ گیا۔ سجان سنگھ تے گیان چند نے دیبی دے درشن کیتے تے آگے ودھ کے فقیر دی طرف گئے۔ سجان سنگھ نے جوگی توں کہیا ’’ واہ مہاراج دھن ہو۔‘‘
یہ کہہ کے اس دے پاؤں اُتے گر پيا۔ فقیر نے وی سجان سنگھ نوں پہچان لیا تے کہیا ’’ کہو بچہ گنگا اشنان کرنے آیا ہوئے گا؟‘‘
سجان سنگھ بولا ’’ مہاراج! تواڈا غلام وڈی بپتا وچ اے، تواڈے کارن گھر تے گاؤں سب توں برا ہوئے گی۔ ہن میرے توں آپ دتی کیہ رکھلائی اے ۔‘‘
فقیر نے کہیا! ’’ بابا! بھگوان سب بھلی کريں گا۔ ہن تاں تو جا کل اسيں تینوں درشن دین گے۔‘‘
سجان سنگھ تاں فقیر توں گلاں کر رہیا سی تے گیان چند دیبی نوں دیکھ کے بت سا بنا کھڑا سی۔ جدوں پرتما دے پِچھے اس دی نظر پئی تاں اس دی پیٹھ اُتے کچھ حرف کھدے ہوئے دکھادی دئیے اس نے انہاں حرفاں نوں پڑھیا تاں معلوم ہويا کہ اوہ پرتما وڈی ہی پران ی اے تے پانڈاں دے وقت وچ اس دا ستھا پن (29)ہويا سی۔ اس نے سجان سنگھ تے سب آدمیاں توں جو اوتھے کھڑے ہوئے سن، اس گل دا ذکر کيتا۔و ہ سن کر بہت خوش ہوئے تے فقیر نوں زیادہ مننے لگے۔ فیر تاں جوگی وی ہر اک درشن کرنے والے توں کہندا سی ’’ بچہ ایہ دیبی وڈی پراچین (30)ہے۔‘‘
اک شخص جو درشن کرنے آیا تے فقیر نے اس توں دیبی دے پران ے ہونے دا ذکر کيتا تاں اس نے پُچھیا ’’ مہاراج! ایہ کیوں کر معلوم ہويا کہ دیبی وڈی پران ی اے ؟‘‘
اس نے کہیا ’’ بچہ! سانوں تاں خبر نئيں، ایہ پنڈت جو ایتھے کھڑا اے، اس نے پرتماکی پیٹھ اُتے کچھ پڑھیا اے اوروہ ایہ کہندا اے کہ اس موت نوں راجہ یدھشڑ نے ستھا پن کيتاتھا۔‘‘
اس دے تھوڑی دیر بعد گیان چند نے کہیا ’’ لے چودھری! چل بنگلے وچ سب ساڈی باٹ دیکھدے ہون گے۔‘‘
فیر دونے اوتھے توں چلے گئے تے رستے وچ گلاں کردے ہوئے بنگلے اُتے پہنچے۔ اوتھے پہنچدے ہی سجان سنگھ فقیر دی تعریف کرنے لگیا اوراپنی بیوی توں کہا’’ موہن دی ماں آج اوہی بابا جی فیر ایتھے ملے سن ۔‘‘ تے دیبی دے نکلنے دا وی سارا حال اس دے روبرو بیان کيتا تے کہیا ’’ کل بابا جی مہاراج درشن دین گے۔‘‘
چندر کور ایہ گل سن کر بہت خوش ہوئی مگر من سکھی نے جس وقت بابا جی دا ناں سنیا، اپنے دل وچ ہزاراں گالیاں داں تے پاربتی توں کہیا ’’ پہلے تاں ایہ کچھ کر گیا، ہن اس دا کھو جڑا جائے، جانے کيتا کريں گا؟‘‘
تھوڑی دیر تک فقیر دا ذکر ہُندا رہیا فیر سب نے کھانا کھایا تے چلنے دی تیار کرنے لگے۔ دوسرے روز نہا دھو کر جو کچھ اسباب چھکڑاں اُتے لادنا باقی رہ گیا سی، لاد دتا تے کھچڑی کھا کر سب چھکڑاں دے نال اپنے چھکڑے وی ہانک دئیے۔
رستے وچ سجان سنگھ چاراں طرف فقیر نوں دیکھدا گیا۔ جدوں گڑھ مکتیسر توں تن چار کوس نکل گئے تاں کيتا دیکھدا اے کہ بابا جی اک درخت دے تلے بیٹھے نيں۔ سجان سنگھ اسنوں دیکھدے ہی چھکڑے توں اتر کھڑا ہويا تے کہیا ’’ مہاراج! وچ تسيں ہی نوں دیکھدا ہويا چلا آؤں تھا۔‘‘
فقیر نے کہا’’ اسيں وڈی دیر توں ایتھے بیٹھے نيں۔‘‘
سجان سنگھ نے پوچھا’’ مہاراج! دیبی نوں کس دے پاس چھڈ آئے۔‘‘
اس نے کہیا ’’ بچہ! اسيں جوگی نيں، ساڈا دی اٹھکانا آج ایتھے نيں، کل اوتھے۔ گڑھ مکتسیر وچ چار پنج برہمناں نے اسيں توں کہیا مہاراج! ایہ دیبی سانوں دے دو اسيں ایتھے مائی دا مندر بنوا دین گے، سو اساں انہاں نوں دے دی۔‘‘
سجان سنگھ بولا ’’ ہن آپ دی کتھے جانے دی چنگا اے ؟‘‘
فقیر نے جواب دتا ’’ بچہ! ساڈا انت آن پہنچیا اے، پرساں اسيں اس شریر نوں چھڈن گے، اس واسطے بدری ناتھ جانے دی چنگا اے، اوتھے جا کے چولا بدلاں گے۔‘‘
سجان سنگھ نے ایہ گل سن کر کہا’’ مہاراج! مینوں کتھے چھڈ چلے؟ وچ تاں آپ دے کارن سارے گاؤں وچ بدنام ہويا تے میرے سارے کنبے والے میرے توں ناراض ہوئے گئے۔ میرا جمائی گھر توں نکل گیا اے، ایہ ساری بپتا مجھ اُتے آپ دے کارن پئی۔‘‘
فقیر نے کہیا ’’ بچہ! کیوں گھبرائے اے ؟ اس لڑکے نے ساڈا مان بھنگ کرنا بچارا سی، بھگوان نے اس دا پھل اسنوں دتا۔ جو کيتا سی سو پایا، اُتے ہن گرو نے چاہیا تاں اوہ جلد تسيں توں آ ملدا اے۔ اس گل کيتی کچھ چندا نہ کر۔‘‘
سجان سنگھ فقیر دے قدماں اُتے گر پيا۔ فقیر نے کہیا ’’ سجان سنگھ! کیوں دیر کرے اے، میلا تاں نکلیا جائے اے ؟‘‘
اس نے کہیا ’’ مہاراج! وچ کتھے جاؤں؟ اِنّے دناں پِچھے تاں تسيں توں ملیا ہاں تے ہن تسيں چولا بدلنے کہو ہو، مینوں کيتا نراس ہی چھڈ جاؤ گے؟ کوئی ایسی کرپا کرو جو ساری عمر تسيں نوں بیٹھیا یاد کراں۔‘‘
فقیر نے کہا’’ چنگا بابا سانوں وی بدری ناتھ جانا اے، چل تیرے ہی نال چلے چلياں، شام نوں اپنا رستہ لاں گے۔‘‘
یہ کہہ کے فقیر اس دے نال ہوئے لیا تے دونے آپس وچ گلاں کردے ہوئے آگے ودھے۔
گیان چند چھکڑے اُتے بیٹھیا ہويا دل ہی دل وچ جلدا سی تے کہندا سی ’’ دیکھو سجان سنگھ دی اپاگل ہويا اے، چھکڑا چھڈ کے فقیر دے نال پیدل ہوئے لیا اے۔ بھلا اس پاکھنڈی وچ کیہ رکھیا اے جو اس دی اِنّی چاپلوسی کرے اے، آخر لٹے گا۔ بھلا کس جلاہے دے نال ہوئے لیا اے ! جو کسی پنڈت دی سیوا کردا تاں اچت وی تھا۔‘‘
گیان چند دے دل وچ تاں ایہ ادھیڑ بن ہوئے رہی سی تے سجان سنگھ فقیر دے نال گلاں وچ لگیا ہويا بے خبر چلا جاندا سی تے کہندا جاندا سی ’’ اے مہاراج! آپ تاں وڈے ہی کراماندی نيں‘‘ تے آور طرح طرح دی خوشامد کردا جاندا سی۔ آخر جوگی نے کہا’’ بچہ! فقیر نوں تاں کچھ آتا نئيں اے ہاں گرو جی نے کچھ تھوڑا سا اپنی دتا کر کے بتا دتا اے ۔‘‘
سجان سنگھ نے کہیا ’’ مہاراج! ایہ کیہ کہے ہو، تسيں جداں تاں آدمی دھرتی اُتے نہ ہوئے گا۔‘‘
فقیر بولا’’ نئيں بابا! ایسی گل مت کہہ، ساڈے گرو جی نوں تاں ایہ شکت سی کہ سب کچھ کر سکدے سن ایشور دی انہاں اُتے دتا سی۔ اک دن دی گل اے کہ اک لڑکا پندرہ یا سولہ برس دا مر گیا، اس دے ماں باپ ڈاڑھاں مار مار دے رونے لگے۔ گرو جی وی کدرے ادھر نوں جا نکلے، انہاں نے لوکاں توں پُچھیا ’’بابا ایہ کیوں روئاں نيں؟‘‘ لوکاں نے کہیا مہاراج! انہاں دا پندرہ برس دا لڑکا مر گیا۔‘‘ گرو جی نے کہیا ’’ بابا! اس لڑکے نوں اسيں وی دیکھ لاں؟‘‘ لوکاں نے کہیا ’’ بابا! اس وچ کیہ رکھیا اے۔ اوہ تاں ہن مٹی اے آؤ تسيں وی دیکھ جاؤ۔ ‘‘ گرو جی نے دیکھ کے کہیا ’’ بچہ! اس لڑکے دا کیہ مرا اے ؟ ایہ تاں جیوے اے۔ ‘‘ ایہ کہہ کے اس لڑکے دا ہتھ پھڑ لیا تے کہیا ’’ اٹھیا، اٹھ‘‘ گرو جی دا کہنا سی کہ چیتن ہوئے بیٹھیا۔ تے سن! اک دفعہ ندتا شاندی پور توں اک وڈا پنڈت ایہ بچار کر آیا کہ گرو جی توں شاستر ارتھ کراں۔ گرو جی تاں کراماندی سن ہی اس دے من دی گل نوں جان گئے۔ اک جگہ خاک وچ بیٹھے ہوئے سن کہ اوہ پنڈت آیا۔ گرو جی نے دیکھیا کہ بھنگن ٹوکرا لئی ہوئے چلی جائے اے۔ اسنوں پکار لیا جدوں اوہ پاس آئی، کہیا ’’ آ میرے گھٹنے اُتے بیٹھ جا تے انہاں پنڈت جی مہاراج توں شاستر ارتھ کر لے۔‘‘ گرو جی دی ایہ گل سندے ہی بھنگن انہاں دے گھٹنے اُتے بیٹھ گئی تے لگی سنسکرت بولنے۔ ندتا دا پنڈت اس گل نوں دیکھ کے دنگ رہ گیا تے کہنے لگیا ’’ مہاراج! جداں سنیا سی اس توں زیادہ پایا‘‘ تے کیمیا دا جو لوک ذکر کرن نيں، ایہ تاں انہاں دے نزدیک کچھ گل ہی نہ سی۔ جتھے انہاں نے تھوک دتا اوتھے سونا پیدا ہوئے گیا۔ اک دن میرے توں خوش ہوئے کے کہیا ’’ بچہ! منہ کھول‘‘ ميں نے اپنا منہ کھول دتا۔ مہاراج نے میرے منہ وچ تھوک دتا تے کہیا ’’ جا بچہ! خوش رہو جو کچھ کرامات تاں نے پائی اے۔ اسنوں خراب نہ کریو تے ہر کسی توں نہ کہیو‘‘
یہ گل سن کر سجان سنگھ نے کہیا مہاراج! جو کرامت انہاں وچ سی، اوہی تسيں وچ آ گئی ہوئے گی۔ ہن تسيں وچ انہاں وچ کیہ انتر اے ؟
فقیر نے کہیا ’’ نئيں بچہ! ميں نے تاں اِنّا ہی پایا اے، جداں کوئی چڑیا سمندر وچوں چونچ بھر لے اے۔ انہاں نوں ایہ شکت سی کہ اک دے لکھ کر کے دکھا دتیاں اُتے سانوں اِنّا ہی دسیا اے کہ اک دے پنجاہ کر دیؤ۔‘‘
سجان سنگھ نے جس وقت فقیر دے منہ توں ایہ کلام سنیا، اس دے دل وچ لالچ آیا تے فقیر توں کہنے لگیا ’’ مہاراج! فیر کوئی ایسی تدبیر کرو جس توں عمر بھر کھیتی کيتاری دی محنت توں تواڈا غلام چھُٹ جائے۔‘‘
فقیر نے جواب دتا ’’ بابا! تینوں کيتا چاہیے۔ تیرے اُتے ایشور دی کرپا اے تے دوسرے ایہ وی گل اے، آدمی دنیا دے دھن دولت اُتے کیوں دل لگاوے؟ ایہ گل تاں اسيں لوکاں نوں اس وقت کرنی کہی اے جدوں کدرے کوئی ایسا ہی کم آن پئے تے کسی دا ابھمان مٹانا ہو۔‘‘
سجان سنگھ نے فقیر دی بہت ساریاں منت دی مگر اوہ ظاہر وچ انکار کردا رہیا تے جس قدر انکار کردا جاندا سی، ايسے قدر سجان سنگھ دا شوق بڑھدا جاندا سی۔
آخر سجان سنگھ دی ضد توں فقیر نے منہ بنا کے کہیا ’’ خیر بچہ! جو تیری ایہ چنگا اے تاں آج جتھے جا کے اترے، اوتھے جو گہنا یا ٹوم تیرے پاس ہو، لے آئیو۔ اسيں اک طرف نوں تینوں وکھ لے چل کے اسنوں پنجاہ گنیاکر دیؤ گے مگر پہلے ایہ بچن لے لاں گے کہ تاں کسی توں ایہ مت کہیو کہ فقیر نے ایسا کيتا تھا۔‘‘
اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے پڑاؤ اُتے پہنچے تے اپنے چھکڑاں نوں سارے چھکڑاں توں علیحدہ کھڑا کيتا۔ فقیر سب توں وکھ ہوئے کے اک کونے وچ ہوئے بیٹھیا تے ظاہر وچ خدا دا دھیان کرنے لگا۔ سجان سنگھ اس عرصے وچ زیور جمع کردا رہیا۔ من سکھی نے جو موہن نوں کھانا کھلا رہی سی، دور توں فقیر نوں دیکھ کے کہیا ’’ مر جانا بگلا بھگت بن دے بیٹھیا اے۔ ‘‘
جب سجان سنگھ اپنے یار آشناؤں توں زیور منگ چکيا تاں اس نے اپنی بیوی توں کہیا ’’ لا سب دا گہنا اندا ردے۔‘‘
چندر کور نے اپنا تے من سکھی دا سارا زیور اتار کر اسنوں دے دتا۔ فیر اوہ موہن دا زیور اتارنے گیا تے من سکھی توں کہیا ’’ چھوری! اس دے وی کڑے اتار دے۔‘‘
موہن ایہ سن کر رو پيا تے مچل کے کہنے لگا’’ وچ تاں اپنے کڑولے نہ اتاروں‘‘
جب من سکھی نے دیکھیا کہ موہن بہت روندا اے تاں سجان سنگھ توں کہا’’ چاچا! اس دے کڑولے تاں وچ نہ اتارنے داں۔ چاہے برا مان، چاہے بھلا مان۔ حالے تاں چھورے دے بال اتر چکے نيں۔‘‘
سجان سنگھ نے غصے وچ آ کر کہیا ’’ لا اتار وی دے اس وچ اس دا وڈا فائدہ اے، تاں نئيں جانے اے جا۔‘‘
سجان سنگھ ایہ کہہ ہی رہیا سی کہ اِنّے وچ گیان چند اوتھے چلا آیا تے موہن نوں گود وچ اٹھا کے کہیا ’’چودھری ! جا وی کیوں ہٹ کرے اے۔ ناحق لڑکے نوں دکھی کر رہیا اے۔ اس دے روندے روندے ہچکیاں وی بندھ گئیاں نيں۔
ادھر توں اس دی جورو بولی ’’ موہن دا گہنا کیوں اتارے اے ۔‘‘
جب سجان سنگھ نے دیکھیا کہ سب آدمی اوتھے آ جمع ہوئے تاں ناچار ہوئے کے اپنی بیوی توں کہنے لگیا ’’تو وڈی ابھاگی اے جو موہن دا گہنا نئيں دیندی۔‘‘
آخر کار ايسے زیور نوں اس دے ہتھ لگ گیا سی تے نیڑے پنج سو روپے دے سی، فقیر دے پاس لے گیا۔ فقیر نے کہیا ’’ اسنوں اک ہنڈیا وچ بند کر کے اس دے اُتے اک کپڑا لپیٹ دے تے فیر میرے نال ہوئے لے۔‘‘
سجان سنگھ ايسے وقت اک ہانڈی لے آیا تے سارا زیور اس وچ رکھ دے فقیر دی نذر کيتا۔ اس نے کہیا ’’ بابا! اسيں کسی دے مال نوں ہتھ نئيں لگاندے، تاں ہی لے چل۔‘‘
فیر فقیر آگے چلا تے سجان سنگھ اس دے پِچھے روانہ ہويا۔
یہ تاں دونے ادھر گئے، ایتھے تھوڑی دیر دے بعد اک کوئاں اُتے جو اوتھے پڑاؤ دے پاس سی، کوئی برہمن آیا تے اپنے انگوچے وچوں تھوڑی جہی بھنگ کڈ کے کوئاں دی سل اُتے رگڑنے لگا۔ گیان چند نے جدوں دیکھیا کہ کوئی شخص کوئاں اُتے بھنگ گھوٹ رہیا اے، پُچھیا ’’ مہاراج کيتا کر رہے ہو؟‘‘
وہ بولا ’’ بجیا گھوٹ رہے نيں۔ جو اک چلو تسيں وی لیندے ہوئے تاں چلے آؤ۔‘‘
گیان چند تاں بھنگڑ ہی سی، جھٹ اس دے پاس چلا گیا۔ جس وقت برہمن نے بھنگ پیس کر تیار کيتی تاں اپنے لوٹاں وچ ہتھ رکھ دے کہنے لگا:
بھنگڑ دی بولی
ترجمہ تے مطلب
آؤ تاں بھنگ گنگ دو بہن نيں تاں رہندی شو دے سنگ۔ ترن تارنی گنگ اے تولڈ وکھانی بھنگ
یعنی گنگا تے بھنگ دو بہناں نيں تے شاوہی دے نال رہندیاں نيں۔ گنگا نجات دینے والی اے تے بھنگ بھکھ زیادہ کرنے والی تے مٹھائی کھلانے والی
یہ کہہ کے اس نے گیان چند نوں بھنگ پلائی تے تھوڑی تھوڑی دونے گڈی باناں تے نوکر نوں وی دتی تے آپ وی اک لُٹیا چڑھا گیا۔
گیان چند نے بھنگ پینے دے تھوڑی دیر بعد سب نوں کھانا کھلیایا۔ حالے کھانے توں فارغ نئيں ہوئے سن کہ اک گڈی بان نے کہیا۔ ’’ مہاراج ! میری تاں جیب اینٹھی جائے اے تے گھمیری سی چلی آئی اے ۔‘‘
گیان چند نے کہیا ’’ بھائی! بھانگ نشیلی اے سو رہو۔‘‘
فیر تاں نشے دے مارے ایہ نوبت ہوئے گئی کہ کسی نوں تن بدن دا ہوش نہ رہیا تے اسباب دی نگہبانی دے واسطے بیچاری عورتاں نوں بیٹھنا پيا۔
جب رات زیادہ ہوئے گئی تاں گیان چند دی بیوی تے چندر کور نوں وی نیند آ گئی ۔ من سکھی نے ہر چند مرداں نوں جگایا مگر انہاں دا تاں ایہ حال سی کہ جے ہاتھی انہاں دے بدن اُتے فیر جائے تاں ہوش نہ آتا۔ ایہ حالت دیکھ کے من سکھی بہت گھبرائی لیکن انجام کار اوہ وی اپنے بھائی موہن نوں لے کے چھکڑے دے تھلے جا لیٹی تے کہانیاں کہہ کے اسنوں سلا دتا۔
من سکھی تھوڑی دیر تک تاں جاگتی رہی مگر نیند بری بلا ہُندی اے۔ مثل مشہور اے تلوار دی دھار اُتے وی آتی اے۔ آخر اس دی وی آنکھ ل گگئی۔ جدوں سو گئی تاں کيتا خواب دیکھدی اے کہ اک جنگل وچ اوہی فقیر بیٹھیا ہويا چلم پی رہیا اے تے اس دی چلم وچوں سونے چاندی دی ڈلیاں نکل رہیاں نيں ۔ فقیر دے سامنے انہاں ڈلیاں دا اک ڈھیر لگ گیا اے تے سندر سنگھ سامنے کھڑا ہويا اسنوں ترچھی نگاہ توں دیکھ رہیا اے۔ اِنّے وچ فقیر نے آنکھ اس دی طرف اٹھائی تے سندر سنگھ فوراً اوتھے توں غائب ہوئے گیا۔ فیر سونے چاندی دی ڈلیاں وچوں اک دیبی نکلی تے اس نے موہن دا سا روپ بدلا تے فقیر بھیڑیا بن دے اس دے پھڑنے نوں منہ پھاڑنے لگا۔ ہر چند من سکھی نے چاہیا کہ چلاؤں تے جس طرح ہوئے سکے موہن نوں بچاؤں مگر اس توں نہ بولا گیا۔ فیر نظر اٹھا کے جو دیکھیا تاں سندر سنگھ گھوڑے اُتے سوار ہتھ وچ تلوار لئی چلا آتا اے اِنّے وچ بھیڑئیے نے موہن نوں اٹھا کے اپنی پیٹھ اُتے ڈال لیا تے بھاگنے لگا۔
یہ خواب دیکھدے من سکھی جاگ اٹھی تے آنکھ جو کھلی تاں دیکھیا کہ اوہی فقیر اوتھے موجود اے تے اس دا اک ہتھ موہن دے منہ اُتے رکھیا ہويا اے تے دوسرے ہتھ توں آہستہ آہستہ اسنوں گھسیٹ رہیا اے۔
جاں ہی من سکھی نے ایہ حال دیکھیا یکاک چلا اٹھی۔ ’’ دھائی اے، دھائی۔ پسینچیو! کوئی دوڑیو! ایہ بابا میرے بھائی نوں لئی جائے اے ۔‘‘
اس دی آواز سن کر فقیر جھٹ موہن نوں گود وچ لے کے بھاگنے لگا۔ من سکھی چلائی ہوئی اس دے پِچھے دوڑی فقیر نے اک جگہ ٹھوکر کھادی کہ اِنّے وچ من سکھی نے جا کے اس دے بال پھڑ لئی۔ فقیر نے من سکھی دی کنپٹی اُتے اک ایسا سونٹا ماریا کہ اوہ بے ہوش ہوئے کے زمین اُتے گر پئی تے اس دے کان توں خون بہنے لگا۔
اِنّے وچ تے عورتاں وی جو من سکھی دی چیخاں توں جاگ اٹھی سن، ادھر ادھر دوڑنے لگياں تے من سکھی نوں بے ہوش پيا ہويا دیکھ کے بہت گھبراواں۔ جدوں لڑکے نوں اس دے پاس نہ دیکھیا تے نہ چھکڑے دے تھلے اس دا پتا ملیا تاں خوب چلا چلیا کے روئاں تے گڈی باناں نوں جگانے لگياں۔
ان دا تاں پہلے علاج ہوئے چکيا سی۔ بھنگ دے نشے وچ پئے سن، کچھ وی نہ جانا، کون چلاندا اے تے کیہ بکتا اے۔ آخر پڑاؤ دے لوکاں نے عورتاں دی بہت تشفی دی تے فقیر دے پھڑنے دے لئی چاراں طرف آدمی دوڑائے۔ اِنّے وچ سجان سنگھ وی دھائی دیندا ہويا آیا تے جدوں ایتھے دا حال دیکھیا تاں اس دے ہوش حواس جاندے رہے تے بیتاب ہوئے کے زمین اُتے گر پيا مگر جس وقت ہوش وچ آیا تاں اپنی مصیبت دی داستان اس شرح توں بیان کرنے لگا:
’’ بابا جی نے جنگل وچ لے جا کے اک جگہ آگ سلگائی تے ہانڈی نوں میرے ہتھ توں آگ اُتے رکھوا کر کہیا بچہ! تاں ایتھے بیٹھیا رہ، وچ اک درخت دے پِچھے جا کے کچھ منتر پڑھاں ہون۔ جدوں ایہ آگ ٹھنڈی ہوئے جائے تاں مینوں پکار لیجیو۔ اُتے ایہ دھیان رکھیو، جدوں تک ایہ ٹھنڈی نہ ہو، تب تک اس اُتے توں آنکھ مت اٹھائیو، جدوں مینوں بیٹھے بیٹھے چار گھڑیاں لگ گئياں تے راکھ وی ٹھنڈی ہوئے گئی تاں ميں نے بابا جی نوں پکاریا۔ جدوں کئی آوازاں دے چکيا تے اوتھے توں جواب نہ آیا تاں وچ آپ ہی اس درخت دی تے جا کے بابا جی نوں لبھن لگا، اُتے بابا جی دا کدرے پتا نہ ملا۔ جدوں وڈی دیر تک بابا جی نہ آئے تاں ميں نے آپ ہی ہانڈی نوں راکھ وچوں کڈیا تے کھول کر دیکھیا تاں اس وچ کنکر بھرے ہوئے سن تے کچھ نہ سی۔ ایہ دیکھدے ہی میری آنکھاں دے آگے اندھیرا سا آ گیا تے لگیا فقیر نوں گالیاں دینے تے اپنا ماتھا پیٹنے، فیر پچکيا پچکيا کر ایتھے چلا آیا۔‘‘
اب فقیر دا حال سنويں کہ اوہ موہن نوں لے کے تن چار کوس نکل گیا سی کہ صبح دی روشنی نظر آئی۔ اس واسطے اس نے ایہ ارادہ کيتا کہ لڑکے دا زیور اتار کر اسنوں کدرے کوئاں وچ ڈال دے۔ ايسے فکر وچ سی کہ یکاک اوہی آدمی جس نے برہمن بن دے گیان چند تے آور لوکاں نوں بھنگ پلائی سی، اس توں آ ملیا تے دونے مل کے اک کنوئاں دی طرف گئے تے لڑکے دے منہ وچ کپڑا ٹھونسنے لگے۔ موہن نے فقیر دے ہتھ وچ کٹ کھایا تے جاں ہی فقیر نے اس دے منہ اُتے توں ہتھ ہٹایا بے اختیار اس دی آواز نکل پئی۔
اتفاقاً اک سوار اس طرف توں چلا آتا سی، موہن دے رونے دی آواز اس دے کان وچ پہنچی۔ فقیر موہن دی چھاتی توں اک پتھر بنھ کر چاہندا ہی سی کہ اسنوں کنوئاں وچ سُٹ دے کہ اِنّے وچ اوہ سوار وی آ پہنچیا۔ سوار دے دیکھدے ہی فقیر تے اس دا رفیق دونے اس لڑکے نوں چھڈ کے بھجے۔ سوار فقیر دے پِچھے دوڑا تے میان توں تلوار کڈ کے فقیر دے سر اُتے ماری۔ اس نے اپنے سر دے بچانے دے لئی ہتھ اٹھایا تے اس دے ہتھ دی دو انگلیاں صاف اڑ گئياں۔ مگر اوہ اپنے رفیق دے نال جھٹ اک نالے وچ کودا تے کودتے ہی اس دی بغل وچوں اک گٹھڑی نکل پئی۔ فیر دونے دے دونے بے حواس بھج کر سوار دی نظر توں غائب ہوئے گئے۔
جب سوار نے دیکھیا کہ ہن انہاں دا ہتھ آنا مشکل اے، گٹھڑی لے کے کنوئاں اُتے آیا تے لڑکے نوں اٹھا کے جو دیکھیا تاں حیران تے ششدر(31) رہ گیا۔ مگر اپنے تئاں سنبھال کر اس دے ہتھ پاؤں دی رسی کھولی تے منہ توں کپڑا کڈیا۔ فیر چھاتی توں لگیا کر پیار کيتا اورکہیا موہن! رو مت، وچ سندر سنگھ ہون۔
یہ گل سن کر موہن نے جو آنکھ اٹھائی تاں دیکھیا کہ اوہ حقیقت وچ سند ر سنگھ ہی اے۔ فیر توجیحا کہہ کے تے وی رونے لگیا تے بولا بابا جی نے میرے کڑے اتار لئی تے مینوں بہت ہی ماریا۔
سندر سنگھ نے کہیا ’’ ہن بابا جی توں مت ڈر۔ ميں نے اسنوں مار دے بھگا دتا۔‘‘
یہ کہہ کے گٹھڑی کھولی تاں اس وچوں موہن دے کڑے تے بہت سا زیور تے پنج سو روپے دی اشرفیاں نکلاں۔ سندر سنگھ نے ايسے گٹھڑی وچوں کڑے کڈ موہن نوں پہنا دئیے تے گھوڑے اُتے اپنے آگے بٹھا کر اوتھے توں روانہ ہويا۔ رستے وچ تسلی دے کے اس توں پُچھیا۔ ’’ بابا جی دے نال تاں کیوں کر چلا آیا تھا۔‘‘
اس نے کہا’’ جیجا! وچ جیجی دے دھورے چھکڑے دے تھلے سویا پيا سی۔ بابا جی نے میرا ہتھ پھڑ لیا تے منہ بھینچ کر مینوں اٹھا لے چلا۔ جیجی اس دے پِچھے دوڑی تے اس دے بال پھڑ لئی۔ بابا جی نے جیجی نوں گرا دتا تے مینوں لے کے چلا آیا۔‘‘
سندر سنگھ اس قسم دیاں گلاں کردا ہويا پڑاؤ دی طرف چلا جاندا سی تے اپنے دل وچ سوچکيا سی کہ ہن وچ بہت جلد اپنی پیاری توں جا ملدا ہون۔ اس دے دیکھدے ہی میری جان وچ جان آ جائے گی۔ اوہ وی میری جدائی توں سُک کر کانٹا ہوئے گئی ہوئے گی۔ مینوں دیکھ کے نہال ہوئے جائے گی تے ہن تاں سجان سنگھ وی میرا وڈا احسان منے گا تے پچھلے دناں نوں یاد کر کے پچھدا جائے گا۔
آخر کار جدوں اوہ انہاں نوں خیالاں وچ پڑاؤ دے نیڑے پہنچیا تاں دیکھ اکہ پڑاؤ توں تھوڑی دور پرے اک شور مچ رہیا اے تے واویلا دی آواز چلی آتی اے تے سجان سنگھ روندا ہويا اس دی طرف دوڑا آتا اے۔ سندر سنگھ نے اسنوں پریشان دیکھ کے پکاریا۔ ’’ گھبراؤ مت۔ موہن میرے پاس اے ۔‘‘
سجان سنگھ جلدی توں سندر سنگھ دے پاس آیا تے موہن نوں گود وچ لے کے چھاتی توں لگیا لیا تے بولا ’’ میرے لال تاں کتھے سی؟ تیرے واسطے سب ڈکراندے پھرے نيں۔‘‘
فیر سندر سنگھ گھوڑے توں اترا۔ سجان سنگھ نے اسنوں گلے لگیا لیا تے کہیا ’’ بھائی! تسيں ساڈے لیکھے بھگوان آ گئے۔‘‘ فیر اس دا حال پُچھیا۔ سندر نے کہیا ’’ ميں نے کل میرٹھ وچ سنیا سی، تسيں گنگا نہانے آئے ہوئے تے آج اس پڑاؤ اُتے ہوئے گے۔ ایہ سن کر ميں نے اپنے کمانیر (32) توں چار دن دی چھیويں لی تے تسيں نال ملن نوں آیا سی۔ رستے وچ اس چنڈال بابا جی دے پاس تواڈا موہن نکلیا۔‘‘
اس دے بعد سارا ماجرا اس دے روبرو بیان کيتا تے اس گٹھڑی نوں جو فقیر دی بغل وچوں نکل پئی سی، کھول کر سجان سنگھ دے سامنے رکھ دتا۔ اس نے اپنا زیور دیکھ کے کہیا ’’ تواڈا کہنا سچ نکلیا۔ اس چنڈال بیراگی نے ساڈا گہنا وی لُٹیا تے فیر چھورے نوں لے کے بھجیا تے کیہ کہون، چھوری دے ایسا سونٹا ماریا کہ اس دا بچنا وی دو بھر اے ۔‘‘
اس گل دے سندے ہی سندر سنگھ دے ہوش جاندے رہے۔ آنکھاں دے آگے اندھیرا آ گیا مگر جس طرح ہوئے سکا، سنبھل سنبھلیا کے چھکڑے دے پاس پہنچیا۔ چندر کور نے من سکھی توں جو بے ہوش پئی ہوئی سی کہیا ’’ لے تیرا موہن آ گیا۔ سندر سنگھ اسنوں لیایا اے ۔‘‘
من سکھی نے ايسے وقت آنکھاں کھول داں تے سندر سنگھ دی طرف جو نظر پئی تاں اس دی آنکھاں بھر آئاں تے چاہیا کہ اس دے چہرے دی طرف دیکھدی رہے مگر لحاظ دے سبب توں اپنا منہ پھیر لیا۔ جدوں چندر کور نے ایہ حال دیکھیا تاں اس نے اپنے خاوند تے سب لوکاں نوں جو اوتھے کھڑے سن اشارے توں ٹال دتا۔
جس وقت تے لوک اوتھے توں ہٹ گئے تے صرف سندر سنگھ رہ گیا تاں اوہ اس چھکڑے دے تھلے جتھے من سکھی پئی سی، چلا گیا۔ کيتا دیکھدا اے کہ اوہی من سکھی جسنوں اوہ اپنی جان توں زیادہ عزیز رکھدا سی، بے ہوش پئی اے۔ بدن وچ طاقت ناں نوں نئيں۔ چہرے دا رنگ بالکل اڑ گیا۔ اس دے لمبے لمبے بال جو گندھے ہوئے رہندے سن، ہن خاک وچ کھلے ہوئے پئے نيں!
سندر سنگھ حیران بت سا کھڑا سی تے دل وچ کہندا سی ’’ ہائے کيتا سی کيتا ہوئے گیا۔‘‘ کدی اسنوں اپنی شادی کيتی امنگ تے من سکھی دے نال کنگنا کھیلنے دا دھیان آتا۔ کدی شوخی تے اچپلاہٹ توں اس دے ایہ کہنے دا خیال آتا کہ دیکھو پہلے کنگنا کون لے۔ کدی من سکھی دا اس دی ماں دے روبرو پیراں پڑنا تے گھر دے سب آدمیاں دا ادب کرنے تے سب چھوٹے وڈھیاں دے خوش رکھنے دا تصور بندھ جاندا۔ کدی اس دا پیار توں ایہ کہنا کہ مینوں جگ وچ تیرے توں زیادہ کون اے یاد آتا۔ کدی ایہ سوچکيا کہ جدوں ميں کھیت اُتے جاندا سی تاں ایہ میری راہ دیکھیا کردی تے تھوڑی جہی دیر وچ غم دے مارے مرجھا جاندی تے فیر جدوں ميں اس دے پاس آتا تاں مینوں دیکھ کے کھل جاندی۔ کدی اپنے دل وچ ایہ کہندا کہ ہائے! ایہ اوہی من سکھی اے کہ جدوں ميں سجان سنگھ دے طعنے سن کر جنگل وچ جا کے رویا تے فیر اس نال ملن گیا تاں چیخ مار دے بولی جو تاں جائے اے تاں مینوں تھوڑا سا بس دیندا جا!
اس طرح دیاں گلاں نے سندر سنگھ نوں اک غم دا پتلا بنا رکھیا سی تے اس دے دل اُتے اک سپ سا پرت رہیا سی۔ آخر کار اوہ اپنا منہ ڈھانپ کر بے اختیار رو پيا تے زمین اُتے ڈگ کے من سکھی دا ہتھ اپنے ہتھ وچ لے کے کہنے لگیا ہائے وچ تینوں اس واسطے چھڈ کے گیا سی کہ ایہ دن دیکھاں۔ جو وچ ایتھے رہندا تاں تیرا ایہ حال کاہے نوں ہُندا۔ اوہ کیہڑی بری گھڑی سی جدوں ميں ایتھے توں گیا۔ ہن ذرا آنکھ کھول تے دیکھ تیرا سندر سنگھ آ گیا تے ہن تینوں چھڈ کے کدرے نئيں جائے گا اُتے تاں اسنوں چھڈ کے چلی۔
جب سندر سنگھ نے ایہ گفتگو کی، من سکھی نے آنکھاں کھول داں تے ٹھنڈی سانس بھر کر سندر سنگھ دی طرف دیکھیا تے سر نوں ادھر ادھر ہلیا کے اپنا ہتھ اس دی گردن وچ ڈال دتا تے کہیا ’’ وچ تاں گھنے دن توں تیری باٹ دیکھ رہی سی۔ ہن مینوں مر جانے دا تاں کچھ فکر نئيں اے، اُتے ایہ سوچ سی کہ تیرے ملے بداں مر جاؤں گی۔ سو بھگوان نے تینوں وی بھیج دتا۔‘‘
سندر سنگھ نے کہا’’ ایسی گل مت کہہ۔ تیرے اس گل دے کہنے توں میری جان نکل جائے اے۔ ہن تینوں جلدی آرام ہوئے جائے گا۔‘‘
یہ سن کر من سکھی نے کہا’’ تاں کیوں چندا کرے اے۔ تھوڑے دن پِچھے تیرا بیاہ ہوئے جائے گا تے سارا دکھ جاندا رہے ۴گا۔ اُتے بچاری من سکھی کتھے؟‘‘
سندر سنگھ نے کہیا۔’’ نئيں پیاری تاں کدی نئيں مرے گی۔ مراں تیرے دشمن! تے بھگوان نہ کرے جو ایسی گل ہوئی تاں وچ اس جہان وچ رہ کے کيتا کراں گا۔ بس ایہ ہوئے گا کہ تیرے نال ہی مر جاؤں گا۔ دیکھ ہن تاں بھگوان نے دن وی پھیر دئیے نيں۔ سجان سنگھ جو پہلے طعنے دتا کردا سی، ہن موم ہوئے گیا اے تے وڈی خوشامد کرے اے تے روپے وی ساڈے ہتھ گھنے توں لگے نيں۔ ہن وچ تیرے کولوں پل بھر نوں نئيں ٹلاں گا تے تینوں اپنی جان دے برابر رکھاں گا۔‘‘
یہ گل سن کر من سکھی دی آنکھاں وچ آنسو بھر آئے تے کہنے لگی ’’ جو وچ جیندی رہندی تاں تو وی دیکھدا پریت کِداں دی ہوئے اے پ رمیری زندگی مت سمجھیو وچ تاں دھرتی پریاں ہی آئی تے ایويں ہی چلی۔ جدوں بالک سی تاں ماں باپ مر گئے تے جدوں وڈی ہوئی تاں تیرے توں ملی تاں ایہ سمجھدی سی کہ اس جگت وچ آنے دا پھل مل گیا اُتے رام چاہے سو کرے۔ ایہ وی وڈی گل اے کہ تیرے ہتھ توں مٹی تاں ٹھکانے لگ جائے گی۔‘‘
فیر من سکھی نے سندر سنگھ دا ہتھ اپنے منہ اُتے رکھ لیا تے چپ چاپ آنکھاں بند کیتے ہوئے پئی رہی۔ جدوں اس طرح پئے ہوئے تھوڑی جہی دیر ہوئے گئی تے سندر سنگھ نے اس دے جسم وچ کچھ حرکت نہ پائی تے نہ سانس آتا جاندا دیکھیا تاں گھبرا کر اسنوں پکارنے لگیا تے بہت ساریاں قسماں دلاواں مگر کچھ جواب نہ پایا۔ تب تاں بے قرار ہوئے کے اس دے ہونٹاں اُتے ہونٹ رکھ دئیے تے ایکبارگی چلا اٹھا ’’ لوگو! وچ لٹ گیا۔‘‘
یہ سن کر سجان سنگھ، گیان چند، چندر کور تے پاربتی دی ماں سب اوتھے چلے گئے۔ پاربتی نے وی اوتھے جانے دا ارادہ کيتا مگر اس دی ماں نے ایہ اندیشہ کيتا کہ ایسا نہ ہوئے مردے دے پاس جانے توں اسنوں کچھ ہوئے جائے تے ایہ سوچ کر اس توں کہیا ’’ تاں موہن نوں لئی بیٹھی رہ۔‘‘
جب عورتاں نے اوتھے جا کے دیکھیا کہ من سکھی مر گئی، تاں انہاں نے جلدی توں اس دے منہ وچ تھوڑا سا سونا تے گنگا جل ڈال دتا (کیوں کہ ہندوآں دے اعتبقاد وچ اس عمل دے کرنے توں مردہ سیدھا سرگ نوں چلا جاندا اے )
عورتاں دا اوتھے جانا سی تے رونا پیٹنا مچنا سی۔ سندر سنگھ اوتھے توں اٹھیا کر اک طرف جا بیٹھیا تے ڈاڑھاں مار مار دے رونے لگیا ۔ جدوں سب نوں روندے روندے گھنٹہ بھر ہوئے گیا تاں گیان چند نے کہیا ’’ روؤ گے تاں ساری عمر، اُتے اس دی مٹی تاں ٹھکانے لگاؤ۔ گنگا ایتھے توں دور اے، سورج دے چھپنے توں پہلے اسنوں پھوکنا چاہیے۔‘‘
یہ کہہ کے اک قصبے وچ جو پڑاؤ دے نیڑے سی گیا تے چنری، کھاردا، تن بانس، اک پورا، ستلی، رولی، کلاوہ، میندھی، چوڑی، مسی، کاجل، کشا، اک کوری ٹھلیا، جو دا آٹا، تل، دھوندی، انگوچھا تے ضروری چیزاں خرید کر لیایا تے اپنے نال اک اچارج نوں وی لیندا آیا۔ اوتھے آ کر بانساں دی ارتھی بنائی تے اس دے اُتے پولا بچھا کر لال کپڑا ڈال دتا۔ فیر اہیر پور دے اک نائی نوں جو گنگا دے اشنان نوں آیا سی، پڑاؤ وچوں بلوا دے سندر سنگھ نوں نہلوایا ۔ اس نے نہا دھو کر دھوندی بدلی تے اپنے کندھے اُتے انگوچھا رکھ دے کوری ٹھلیا پانی توں بھر کر لاش نوں نہلیا کے نواں جوڑا پہنایا۔ آنکھاں وچ سرمہ، دنداں وچ مسی لگائی۔ سر وچ تیل ڈال کر بال گوندھے، ہتھوں وچ چوڑیاں پہناواں تے ساری رسماں جو سہاگن عورت دے مرنے اُتے کيتیاں جاندیاں نيں۔ انہاں عورتاں نے پوری کيتياں۔ اس دے بعد لاش نوں ارتھی اُتے لٹا دتا۔ فیر اس دے اُتے چنری ڈال کر ستلی تے کلاوے توں بنھ دتا تے پان رولی تے پھُل چنری دے اُتے رکھے۔
جب ایہ رسماں ہوئے چکياں تاں اچارج نے سندر سنگھ نوں لاش دے سجے طرف بٹھا کر اک پنڈ دان کرایا تے فیر سارے مرد جو اوتھے موجود سن لاش نوں اٹھا کے رام رام ست نيں کہندے ہوئے اوتھے توں لے چلے۔
تھوڑی ہی دور گئے سن کہ انہاں نے لاش نوں اک ڈولی وچ جو گیان چند مشراوتھے پاس دے قصبے توں کرایے نوں لیایا سی رکھ دتا تے سب دے سب ڈولی دے نال ہوئے لئی۔ گیان چند نے اچارج نوں کچھ دے کے رخصت کر دتا تے نائی توں کہیا ’’ بھائی تاں وی جا۔‘‘
جب سارے مرد لاش نوں پھوکنے چلے تاں گیان چند دی بیوی دوڑی ہوئی آئی تے اس توں پُچھنے لگی ’’ تسيں کدوں تک فیر آؤ گے؟‘‘
گیان چند بولا’’ پندرہ دن پِچھے کریا کرم کرا کے آواں گے۔‘‘
اس دی بیوی نے کہا’’ بھلا اسيں اکیلے کیوں کر جاواں گے؟ جتھے تک ہوئے سکے۔ تسيں چھورے نوں لے کے آج ہی آ جانا۔ اوہ کریا کرم گاؤں وچ جا کے کر لے گا۔‘‘
گیان چند بولا’’ چنگا تسيں آج پہر رات تک ایتھے ٹھہری رہوئے۔ اسيں اس وقت تک آ جاواں گے۔‘‘
جب مرد لاش نوں لے کے اوتھے توں چلے گئے تاں عورتاں وی روندی پیٹتی اک کنوئاں اُتے گئياں تے نہا دھو کر فیر چھکڑے اُتے آ گئياں تے اس روز تمام دن کچھ کھانا نہ کھایا۔
ادھر سجان سنگھ تے آور لوک جدوں گنگا اُتے پہنچے تاں پہلے لاش نوں ارتھی سمیت گنگا وچ نہلیایا۔ فیر پنج چھ من لکڑیاں خریداں تے اک اچارج نوں بلیایا۔ اس نے آتے ہی لمبی لمبی لکڑیاں بچھا داں تے سرہانا کچھ اُچا رکھیا۔ فیر سندر سنگھ توں پنڈدان کرا کے لاش نوں لکڑیاں اُتے رکھ دتا تے اس دے اُتے توں چنری اتار کر آپ لے لئی۔ اس دے بعد لاش دا منہ کھول کر اسنوں سورج دے درش کرائے۔ فیر سب طرف لکڑیاں چن داں تے اک پولے وچ آگ رکھ دے سندر سنگھ نوں دے کے کہیا ’’ چکيا دے چاراں طرف فیر کر ایہ پولا لکڑیاں وچ رکھ دے۔‘‘
اس بے چارے نے اچارج دے کہنے اُتے عمل کيتا۔ جدوں لکڑیاں وچ کچھ آگ سلگ گئی تے اوہ سلگنے لگياں تاں اچارج نے سندر سنگھ نوں اک صندل دی ڈلی دتی تے کہیا ’’ چکيا دی پرکرماکر کے اسنوں آگ وچ ڈال دے۔‘‘
اس دے بعد تے پنج دفعہ اس توں ایہی عمل کرایا۔ جدوں من سکھی دی کھوپئی خوب گرم ہوئے گئی تاں اچارج نے سندر سنگھ نوں اک بانس دتا تے کہیا ’’ اس بانس توں کرپال کریا کر‘‘
فیر اس دے ہتھ وچ اک آبخورہ گھی دا بھریا ہويا دے کے کہیا ’’ اس گھی نوں کھوپئی اُتے ڈال دو۔‘‘
جو جو اچارج کہندا گیا، اوہی سندر سنگھ کردا گیا۔
جب لاش جل کے راکھ ہوئے گئی تاں سندر سنگھ نے ساری راکھ تے ہڈیاں اٹھا کے گنگا وچ ڈال داں تے فیر سب دے سب لوک گنگا وچ اتر پئے۔
جب سندر سنگھ اک غوطہ لگیا چکيا تاں گیان چند نے اس دے ہتھوں وچ پانی تے تل دئیے۔ فیر بولی توں کچھ پڑھ کر کہیا ’’ اسنوں گنگا وچ ڈال دے‘‘ تے جو عبارت اس نے پڑھی اس دا ترجمہ ایہ اے۔
ترجمہ: اے من سکھی! تینوں آگ دے بھڑکنے توں جو گرمی پہنچی اے اوہ اس پانی توں ٹھنڈی ہوئے۔
اس دے بعد سب نے نہا دھو کر اپنی اپنی دھوتیاں بدلاں تے اچارج نوں پیسے دے کے رخصت کيتا تے آپ تاں تھکے ہی ہوئے سن، گنگا دے کنارے اُتے بیٹھ کر کپڑے سکھانے لگے۔
اِنّے وچ دو چار برہمن اوتھے دے رہنے والے آئے تے انہاں نوں اداس بیٹھیا دیکھ کے پُچھنے لگے ’’لگو چودھری ! تسيں کتھے دے رہنے والے ہوئے تے ایتھے کِداں آنا ہويا؟‘‘
سجان سنگھ نے کہیا ’’ مہاراج کيتا کہیے؟ کل ایتھے توں خوشی خوشی گنگا نہا کر گئے سن ۔ آج فیر اپنی بھتیجی نوں پھوکنے آئے۔‘‘
برہمن ایہ سن کر بولے ’’ شو شو شو۔ چودھری جی اسنوں رستے وچ کیہ ہوئے گیا سی؟ کیہ اوہ کچھ ماندی سی؟‘‘
سجان سنگھ نے آہ سرد بھر کر کہیا ’’ مہاراج! کچھ ماندی سی نہ ساندی سی، کرماں دی ماندی سی۔ اک چنڈال فقیر توں پالیا پے گیا سی، سو اس نے سانوں ایہ چلتر دکھایا۔‘‘
یہ کہہ کے تمام ماجرا انہاں برہمناں دے روبرو بیان کيتا۔ برہمناں نے سن کر کہیا ’’ چودھری جی! وڈے چوکے ۔ اسيں تاں پہلے ہی جاناں سن، اوہ وڈا پاکھنڈی اے۔ ہاں سچ اے، اس نے ایتھے وی دیبی کڈی سی تے دو چار تے برہمن وی اس دے ساتھی سن ۔ پان سو چار سو روپیہ جو دیبی اُتے چڑھا سی، لے کے اس دیبی نوں برہمناں دے حوالے کے گیا۔ کل شام سانوں جو کچھ سندیہ ہويا تاں اسيں ایتھے آئے تے اس دا کھوج لگانا چاہیا، اُتے انہاں برہمناں نے سانوں اپنے بنگلے وچ پیر وی نہ رکھنے دتا۔ تکرار ہُندے ہُندے ہاتھا پائی ہونے لگی۔ اساں انہاں نوں مار بھگا دتا۔ فیر جو دیکھیا تاں معلوم ہويا کہ انہاں نے اس جگہ توں دیبی کڈی سی۔ زمین دے تھلے اک وڈا برتن چناں توں بھر رکھیا اے تے اس برتن وچ اک نلی لگی ہوئی اے۔ اساں اس نلی دا جو کھوج لگایا تاں دیکھیا اس دا دوسرا سرا انہاں دے بنگلے وچ سی۔ اسيں اس گل دا مطلب سوچنے لگے کہ اِنّے وچ نلی دے پاس اک پانی دا گھڑیا رکھیا ہويا دکھادی دتا۔ اس توں اسيں جان گئے کہ کوئی بنگلے دے اندر اس نلی وچ پانی ڈالدا سی تے اس پانی توں چنے جدوں پھولے تاں اوہ مورت جو انہاں اُتے رکھی سی، اُتے نوں اٹھی تے زمین تاں ریتلی ہی سی، مورت بہت جلدی توں اٹھیا آئی۔ جدوں ایہ حال سانوں معلوم ہوئے گیا تاں اوہ برہمن بھج گئے۔ نئيں تاں انہاں دی خوب پرتشٹھا (33) بھنگ ہُندی۔ بھگوان جانے ایہ کون لوک سن ۔ شاید مینے یا بوریے دی قوم توں ہوںگے۔ سچ کہیا اے، پسی ہوئی دوا تے منڈے ہوئے جوگی دا کچھ حال معلوم نئيں ہُندا۔‘‘
یہ بے چارے چپکے بیٹھے ہوئے انہاں دیاں گلاں سنیا کیتے۔ سجان سنگھ انہاں توں گلاں کردا جاندا سی تے دل وچ کہندا جاندا سی کہ ہائے! وڈی دغا دے گیا۔ تھوڑی دیر بعد سب دے سب اوتھے توں چلے گئے تے پہر رات گئے پڑاؤ اُتے پہنچے۔ اوتھے آ کر گیان چند دے سمجھانے توں سب نے کچھ کچھ کھانا کھایا۔
رات بھر چھکڑاں وچ پئے رہے تے موہن نوں جو جی جی کہہ کہہ کے روندا سی، پیار کردے رہے۔ دوسرے روز صبح ہُندے ہی اپنے گاؤں دی طرف چلے، رستے وچ سجان سنگھ نے کسی منشی دا اک آنے دے پیسے دے کے سندر سنگھ دی طرف توں اس دے کمانیر دے ناں اس مضمون دی اک عرضی لکھوائی کہ مینوں پندرہ دن دی رخصت میری بیوی دے کریا کرم دے واسطے مل جائے۔
جب گاؤں وچ پہنچے تاں عورتاں چھکڑاں وچوں اتردے ہی رونے لگياں، گاؤں دی تے عورتاں وی ایہ حال سندے ہی ماتم پرسی نوں آئاں۔ چندر کور انہاں دے نال بیٹھ کر خوب روئی تے سب عورتاں نے اپنا اپنا منہ ڈھانپ کر نوحے دا ایہ راگ گایا۔
راگ
ترجمہ تے مطلب
بھوگن بھوگن کيتا کرے آ بیٹھیا سرکال۔
دنیا دی لذت دا کیہ ذکر کردا اے ؟ ہن سر اُتے موت آ ہی گئی۔
کال نہ دیکھیا آوندا، دس دن منگے دے
موت آتی ہوئی سجھائی نہ دی، ہن دس دن دی مہلت منگدا اے
منگیا وسڑا نہ ملے، آ بیٹھیا سرکال
اب دس دن دی مہلت کدوں ملدی اے، موت تاں آ ہی گئی۔
ہر ہر کردے لے گئے بندرابن دے گھاٹ
ہر ہر کردے بندرابن دے گھاٹ اُتے لے گئے
بندرابن دی گوپیاں اوہ وی رؤن کرن
اس حادثے نوں دیکھ کے بندرابن دی گوپیاں وی رونے لگياں
تم کیوں روؤں بندرابن دی گوپیو، آنپئے گھر جاؤ
بندرابن دی گوپیو! تسيں کیوں روندی ہو! اپنے گھر جاؤ
رؤن کرے تیرے سر دا صاحب، سر دھنے سر دھن کرے پکار
تیرا خاوند سر دھن دھن کر ایہ پکاردا اے
میری پکار نہ لگی میرے گھر دی سوبھا! تیری لگی پکار
اے میرے گھر دی رونق! مینوں کسی نے نہ بلايا، تینوں بلا لیا
انہاں نوں گاؤں دے گوردے سوندی چادر تان
انہاں نوں گاؤں دی حد وچ چادر تانے ہوئے سوندی (جے موت نہ آتی)
آئی ندی پہاڑ دی تینوں لے گئی بہانے
پہاڑ دی ندی آئی تے تینوں بہا کر لے گئی۔
ہاڈ جلاں جاں لاکڑی، کیس جلاں جاں گھاہ
لکڑیاں دی طرح ہڈیاں جلدی نيں، گھاہ دی طرح بال
تیری کنچن دا یا ایويں جلے تیرے کوئی نہ آوے پاس
تیرا سنہری بدن ایويں جلا جاندا اے، تے کوئی پاس نئيں بھٹکتا
موت ہرا یار اؤ گھر نردھنباد بنی ہوئے
موت نے راجاؤں دے خانداناں نوں وی ہرا دتا
اجڑ کھیڑا فیر بسے میرا نہ آیا کرے
یہ ممکن اے کہ غریب دولتمند تے اجڑا ہويا گاؤں آباد ہوئے جائے، مگر مرا ہويا فیر کر نئيں آ سکدا۔
کیا تینوں آئی نیندڑی؟ کيتا جوانی دا جوش؟
کیا تینوں نیند آئی یا جوانی دا جوش؟
نہ تینوں نہ آئی نیندڑی نہ جوانی دا جوش
نہ تینوں نیند آئی نہ جوانی دا جوش
پالکی آئی عرش دی نال ہی آئے کہار
کہار عرش دی پالکی لے کے آئے
کیوں کر اکھیاں پھیریاں کیوں کر تینوں پران ؟
آنکھاں کیوں کر پھیراں تے جان کس طرح نکلی؟
لہ لہ انکھیاں پھیریاں جھٹ دے تینوں پران
ٹھہر ٹھہر کر آنکھاں پھیراں تے جان جھٹ نکل گئی
نہ تاں کھایا نہ تاں بلسا گئی بلکتی چھڈ
نہ تاں تو نے کچھ کھایا تے نہ کچھ خوشی کی، حسرت ہی وچ سب چیزاں چھڈ کے چلی گئی۔
پِچھا پھیر نہ دیکھیا، چھیلا دی گوری پِچھے پئی پکار
اپنے چھیلا دی پیاری! پِچھے فیر کر نہ دیکھیا، آخر پِچھے پکار پئی
آج بسیرا نیڑے، کل پرائے دیس
آج مقام نیڑے اے کل بیگانے ملک وچ
پار بساں گے پاروا، تاں بس اپنے دیس
پار دے رہنے والے پار رہن گے تاں ایتھے رہ
خاک گرد وچ میری بیگم مل گئی تے بول سمندراں پار
میری بیگم دا جسم تاں خارک وچ مل گیا تے روح سمندر دے پار چلی گئی
جس دساور تاں گئی، اوہ دساور بتا
جس ملک وچ تاں گئی اے اوہ ملک سانوں وی بتا
عورتاں ایہ راگ گا کر رو رہیاں سن کہ سجان سنگھ دے پاس وی بوہت سارے مرد آ کر جمع ہوئے گئے تے تسلی دیاں گلاں کرنے لگے۔ کوئی کہندا سی ’’ صاحب! کيتا کہو؟ چھوری من سکھی توں تاں گاؤں وچ وڈی رول چول رہے سی۔‘‘
اک بولا ’’ جدوں توں ایہ گل سنی سی، جی کہے سی کہ تاں وی گنگا جل چل، اُتے لوکاں نے آ کر کہیا سجان سنگھ آپ ہی آوے اے، چودھری! ایہ چھینک وی خالی نئيں جاندی۔ جدوں تسيں چلے سن تاں تواڈے سامنے توں چھینک ہوئی سی۔ اسيں تاں ايسے دن کدرے سن بھگوان انہاں نوں خیر توں لاوے۔‘‘
گیان چند وی اوتھے موجود سی اس نے انہاں توں کہیا ’’ بھائی! جو کچھ ہونا سی سو ہويا، اس وچ کِسے دا بس نئيں اے، اُتے چھوری من سکھی بھاگوان سی۔ دیکھو اس دی مرت کتھے پئی۔ ایہ وڈی گل اے کہ اوہ سیدھی سرگ نوں گئی۔ مرنا اسيں تسيں سب نوں اے، کسی نوں آگے کسی نوں پِچھے۔‘‘
جب سب آدمی رخصت ہوئے گئے تاں گیان چند ايسے روز شام دے وقت سندر سنگھ نوں مرگھٹ وچ لے گیا تے پانی دی بھری ہوئی اک ٹھلیا کسی پیپل دے درخت وچ لٹکوا آیا۔ اس ٹھلیا وچ تھلے دی طرف اک سوراخ سی، اس وچ کشا دا اک تنکا لگیا ہويا سی تے اس تنکے اُتے توں پانی ٹپکتا سی۔ دس روز تک سندر سنگھ نے جوندا نہ پہنا تے کمبل دے سوا تے کسی چیز اُتے نہ سویا۔ ہر روز صبح تے شام ننگے پاؤں مرگھٹ وچ جاندا تے اس ٹھلیا نوں پانی توں بھر آتا۔ دسويں روز اچارج نے آ کر دس پنڈ دان کرائے تے پنج رس یعنی گڑ، گھی، تیل، روئی تے نمک پنڈاں اُتے چڑھائے، فیر سب آدمی مل کے اک تالاب اُتے گئے تے نہا دھو کر اپنے گھر آئے۔ اوتھے توں آ کر آٹھ آنے نقد تے مٹھائی تے عورت دے پہننے دے تمام کپڑے تے اک چارپائی تے لحاف توشک تے بہت ساریاں چیزاں اچارج نوں داں تے تیرہويں دے روز تیرہ برہمناں نوں جما دتا۔
جب سندر سنگھ کریا کرم توں فارغ ہويا تاں اس نے سجان سنگھ توں اپنے رسالے وچ جانے دی اجازت چاہی۔ سجان سنگھ نے کہیا بیٹا! ہن تاں ایتھے رہو، رسالے وچ جا کے کيتا کريں گا؟ ہن تاں تو من سکھی تے موہن توں زیادہ اے، جو تاں وی ایتھے توں چلا گیا تاں سانوں وڈا دکھ ہوئے گا۔ ایہ سارا گھر بار تیرا ہی اے جو تاں چاہے سو کر۔
سندر سنگھ نے کہیا ’’ اس وچ تاں تسيں کچھ وی نہ کہو تے مینوں ایتھے توں جانے ہی دو۔ میرا جی ایتھے نئيں لگے اے ۔‘‘
اِنّے وچ پاربتی وی آ گئی تے دیر تک ایہ گلاں سندی رہی، فیر کہیا جیجا! ادھر آ، وچ تیرے توں اک گل کہون۔
سندر سنگھ اٹھیا کر اس دی طرف چلا گیا۔ اوہ بولی ’’ ہن جیجا! تاں ایتھے توں کیوں جائے اے ؟ رسالے وچ جا کے کيتا کريں گا؟ تاں تو ایتھے کھیتی کيتاری کيتا کر یا اپنے باپو دے گھر جا رہیو۔‘‘
سندر سنگھ نے کہیا ’’ واہ تاں تو جان بجھ ایسی گلاں کہے اے، بھلا ہن جی کر کيتا کراں گا؟‘‘
فیر پاربتی نے کہا’’ جیجا! ایسی گل نئيں کدرے نيں۔ ہن تاں تیرے پاس گھنے روپے نيں تے تیرے ماں باپ وی تیرے لئی روندے ہون گے۔ ہن جا تے ماں نوں سکھ دے، دیکھ انہاں دی آہ مت لے۔‘‘
یہ سن کر سندر سنگھ نے کہا’’ وچ تینوں کتھے تک سمجھاؤں۔ تاں تو جانے اے مینوں تیری بہن توں کِداں دی پریت سی، میرا جینا تاں اس دے نال سی، ہن بھگوان نے اسنوں اٹھا لیا۔‘‘
بس اِنّا ہی کہیا سی کہ اس دی آنکھاں وچ آنسو بھر آئے تے فیر رو کر کہنے لگیا پاربتی وچ کیہ کراں؟ میرا دل میرے بس وچ نئيں اے۔ تیری بہن دی صورت آٹھ پہر میرے من وچ بسی رہے اے، مینوں نہ دن نوں چین اے نہ رات نوں نیند تے اس گاؤں وچ جس چیز ناں وچ دیکھدا ہون، مینوں سب اس دی یاد دلاواں نيں۔ اس بن سارا جگت اجاڑ دکھادی دے اے۔
ہر چند پاربتی نے اس دی تشفی دی مگر اس نے اک نہ سنی تے دوسرے روز صبح دے وقت گٹھڑی مٹھڑی بنھ، چلنے نوں تیار ہويا تے چلدے وقت موہن نوں گود وچ اٹھا کے پیار کيتا تے اک روپیہ اس دے ہتھ اُتے رکھ دے کہیا ’’ جو تینوں جان دے برابر رکھے سی اوہ تاں مر گئی۔ ہن تاں اسنوں تے مینوں یاد رکھیو‘‘ تے فیر پاربتی نوں بلیا کے کہا’’ لے رام رام پاربتی! ورگی پریت تاں نے اس دے نال دی تے ورگی تاں نے میری دھیر بندھائی بھگوان تینوں راضی رکھے۔ ہن ساڈا تیرا ملنا نئيں ہوئے گا۔ جتھے تاں اسنوں یاد کرے اوتھے مینوں وی یاد کر لیجو۔ ہن میرے جینے دا وی کچھ بھروسا نئيں اے ۔‘‘
یہ کہہ کے گھر توں باہر آیا تے گھوڑے اُتے سوار ہوئے کے گیان چند توں پالاگن تے سب توں رام رام کہہ کے گاؤں توں نکلیا ۔ پھرا ہیر پور اُتے جتھے ایداں دے دکھ اٹھائے سن، آخر نظر ڈال کر اپنے رسالے وچ چلا گیا تے اوتھے رات دن من سکھی دے خیال وچ رہیا تے انجام کار ايسے غم وچ گھل گھل کر مر گیا۔
خوشحال چند تے ہیرا، دولت رام تے مونگا، کروڑی مل تے گنگی دا قصہ
سودھو(جو عبارت مصنف نے اپنے محاورے دے موافق لکھی اے اس دے پہلے م اے تے جو غیر دی گفتگو دے مطابق لکھی اے، اس دے شروع وچ غ اے )۔(1)
کہندے نيں کہ شہر دہلی وچ اک بنیا نہال چند نامی سی۔ اوہ تے اس دا بیٹا خوشحال چند دونے مل کے گزارہ کردے سن تے مفلسی دے ہتھ توں اس قدر تنگ آ گئے سن کہ اک وقت دی روٹی وی انہاں نوں وڈی مشکل توں میسر آتی سی۔ خوشحال چند دی بیوی ہیرا دے پاس زیور دا تاں کيتا ذکر اے، ناں نوں تانبے دا چھلا وی نہ سی۔ اس دا لڑکا دولت رام گلیاں وچ اس طرح پھرا کردا سی جداں کسی فقیر دا لڑکا ہُندا اے تے گھر دا ایہ حال سی کہ قید خانے دی کوٹھڑی وی اس توں بہتر ہُندی اے، ایہ مکان جس وچ اک چھوٹا جہا دالان تے اس دے اندر اک کوٹھڑی سی، آٹھ آنے کرائے نوں لے رکھیا سی تے اس وچ وڈی دقت توں گزارہ ہُندا سی۔
نہال چند بڑھاپے دے سبب توں اس قدر ناطاقت ہوئے گیا سی کہ اس توں کسی طرح دی محنت نہ ہوئے سکدی سی مگر فیر وی ہمت کر کے ہر روز صبح دے وقت لاٹھی لے، جمنا جی اُتے جاندا۔ اوتھے ہمیشہ مرداں تے عورتاں دا اک جمگٹھا لگیا رہندا اے، ایہ وی انہاں توں گلاں وچ مشغول ہوئے جاندا، فیر کپڑے اتار ڈبکی لگا، سورج نوں جل چڑھاندا تے جپ کردا۔ اوتھے بعض آدمی اس توں کہندے ’’ نہال چند جی! تسيں جمنا جی دا کدی ناغہ نئيں کردے، چاہو منہ برسو، چاہو آندھی چلو، جاڑا، گرمی سب یکساں اے، تسيں نوں ضرور جمنا جی تار داں گی۔‘‘
وہ اس دے جواب وچ کہندا ’’ مہاراج ساڈی کيتا سامرتھ اے، ایہ تاں کچھ جمنا جی ہی دی کرپا اے جو روز اپنے درشن دے دتیاں نيں۔‘‘
وہ کہندے ’’ ہاں صاحب! اگلے وقت دے آدمیاں دی اگلی ہی سی گلاں نيں۔ شابش(2) اے آپ نوں جو اس عمر وچ چلے آؤ ہو!‘‘
خوشحال چند دا ایہ معمول سی کہ ہر روز صبح اٹھدا تے لُٹیا ڈوری لے کنوئاں اُتے جاندا، دو چار لوٹے کھچ اپنے اُتے ڈال لیندا، فیر سارا بدن بھیگتا یا نہ بھیگتا مگر اوہ دھوندی بدل کے کچھ پوجا کردا تے سورج نوں جل چڑھا، کنوئاں دے برابر شوالے اُتے جاندا، اول سب مورتاں اُتے تھوڑا تھوڑا سا پانی ڈالدا، فیر مہادیو جی دی مورت دے آگے ہتھ جوڑ دے ہوئے بیٹھدا تے کہندا اے بھولے! ایسی کرپا کرو جو ایہ دلدر دور ہوئے۔ فیر نہا دھو، اپنے گھر آتا تے کمری ٹوپی پہن کوڑی پیسےآں دی سیلی کندھے اُتے ڈال، بازار نوں چلا جاندا تے حلوائیاں، پنواڑیاں تے دوکانداراں توں کوڑیاں پیسے لیندا تے صرافاں دے ہتھ کچھ کمی اُتے بیچ ڈالدا۔ اس کم وچ دو چار آنے روز اس دے ہتھ لگ جاندے، دوپہر نوں پھردا پھراندا اپنے گھر آتا۔
اس عرصے وچ اس دی بیوی وی نہا دھو کر روٹی پکا رکھدی، پہلے اپنے سسرے تے بیٹے نوں کھلاندی تے فیر خوشحال چند نوں دیندی، جدوں اوہ کھا پی کر بازار نوں چلا جاندا تاں آپ کھاندی۔
اک روز رات دے وقت خوشحال چند بازار توں اپنے گھر آ کر اداس سا ہوئے بیٹھیا۔ نہال چند نے پُچھیا۔ ’’ کہو بیٹا! آج سست کیوں ہو؟‘‘
وہ بولا ’’ لالہ جی کيتا بتاؤں، تمام دن پھرا، کوڑی ہتھ نہ آئی۔ بھگوان کیوں کر بیڑا پار کرن گے، لڑکا بیاہنے نوں بیٹھیا اے، کوڑی پاس نئيں، برادری وچ سانوں کون پُچھے اے ؟ دولت والے دی سب خاطر کرن نيں، مفلس توں کوئی ایہ وی نئيں پوچھدا کہ تاں کدھر بستا اے۔ دو چار آنے روز آ گئے تاں کیہ ہویا اس وچ تاں اچھی پیٹ وی نئيں بھردا۔‘‘
اس دا باپ بولا ’’ بھائی گھبرا مت ، بھگوان وچ سب سامرتھ اے جدوں اوہ دینے اُتے آتے نيں تاں چھپڑ پھاڑ کر دیندے نيں۔ جو پہلے توں دن نہ رہے تاں ایہ کیہ ہمیشہ رہن گے، بھگوان مہاراج مالک اے ۔‘‘
اس قسم دیاں گلاں تھوڑی دیر تک انہاں وچ ہُندی رہیاں، فیر خوشحال چند تے اس دا بیٹا تے بیوی سب دے سب اندر کوٹھڑی وچ جا سوئے تے نہال چند دالان وچ زمین اُتے کپڑا بچھا کر پڑ رہیا۔
جب صبح ہوئی تے خوشحال چند معمول دے موافق کنويں اُتے گیا تاں دیکھیا کہ کوئی موٹا سا آدمی کنوئاں دی مینڈ اُتے کھڑا اے، اک کہار پانی بھر کر اسنوں نہلاندا جاندا اے تے دوسرا اس دا بدن مل رہیا اے۔ خوشحال چند تھوڑی دیر تک تاں اس دی طرف دیکھدا رہیا مگر فیر دل وچ کہنے لگیا ہوئے نہ ہوئے ایہ تاں اوہی آدمی اے جو چار برس پہلے اس محلے وچ رہندا سی تے دوالہ کڈ کے ایتھے توں بھج گیا سی۔ ہن تاں اس دے وڈے امیری دے ٹھاٹھیا نيں، بھگوان جانے کتھے توں دولت پرت لیایا اے !
آخر اس توں پُچھیا ’’ کہو لالہ صاحب کتھے سن ؟‘‘
اس نے جواب دتا۔ ’’ بھائی وچ انبالے وچ کمسٹریٹ گماشتہ ہون، ایتھے توں جا کے اوتھے نوکر ہوئے گیا سی۔ کہو تواڈے لالہ اچھے نيں تے تسيں کيتا کردے ہو؟‘‘
خوشحال چند بولا ’’ تواڈی مہربانی توں سب اچھے نيں۔ وچ اوہی کوڑی پیسےآں دا بیوپار کردا ہون، دو چار آنے روز ہتھ آ جاندے نيں، اُتے اس وچ کچھ اچھی طرح گزران نئيں ہُندی، جو انبالے وچ کوئی کم نکلے تاں سانوں وی یاد رکھنا۔‘‘
اس نے کہا’’ ساڈے ہاں کئی ڈنڈی دار درکار نيں۔ جو تواڈا جی چاہے تاں ساڈے نال چلے چلو۔ ست روپیہ مہینا تسيں نوں ملے گا تے جو اُتے توں مل جائے اوہ تواڈا بھج۔‘‘
خوشحال چند بولا ’’ واہ مہاراج! ایسی نوکری کتھے ملے اے ؟ جو ایسا کرو تاں جانے ست روپے مہینا اپنے کولوں دو۔ دو روپے وچ کھاؤں گا تے پنج روپے مہینے دے مہینے گھر گھلدا رہواں گا۔ بلا توں جے کچھ فائدہ نہ ہوئے گا تاں وی اس کتے خسی توں تاں لکھ درجے بہتر اے ۔‘‘
گماشتے نے کہا’’ تاں بس تیار ہوئے جاؤ، اسيں پرساں ایتھے توں جاواں گے۔‘‘
خوشحال چند کنوئاں اُتے توں نہا دھو اپنے گھر آیا تے اس امر دا منتظر رہیا کہ کدوں لالہ جمنا جی توں آواں تے انہاں توں ایہ حال کہون۔ اس دی جورو نے جدوں دیکھیا کہ اوہ اس روز معمول دے موافق بازار نئيں گیا تاں کہنے لگی ’’ آج تاں بازار کیوں نئيں جاندا؟ نٹھلا پھردا پھرے اے ۔‘‘
وہ بولا ’’ ہن تاں اسيں انبالے جاواں گے، ایتھے چنگا روزگار نئيں ہُندا۔‘‘
ہیرا نے کہا’’ ہاں جانے چلا ہی تاں اے، کھا باپ دی ساں!‘‘
اِنّے وچ نہال چند جمنا جی توں بغل وچ دھوندی مارے ہوئے آ پہنچیا خوشحال چند نے ساری حقیقت اس دے روبرو بیان کيتی۔ اوہ بولا ’’ نہ بھائی وچ باہر نہ بھیجاں، روکھی سوکھی ورگی ملے، اپنے کنبے وچ بیٹھ کر کھائے۔ بھلا تاں اوتھے جائے گا، ساڈی آتما ایتھے کلپا کرے گی۔ گھر وچ تیرے سوا کوئی ایسا نئيں جو چار پیسے دا سودا وی لا رکھے۔ اسيں کس کس دی خوشامد کيتا کرن گے؟ لڑکا تجھ بن کیوں کر رہے گا؟ ساڈا دباؤ مندا نئيں، کچھ تاں ابتر اے ہی تے وی ابتر ہوئے جائے گا۔‘‘
خوشحال چند نے کہیا ’’ لالہ جی ہن تاں جانے ہی دو، ست روپے وچ تسيں نوں دئیے جاؤں ہاں تے پنج روپے مہینے دے مہینے گھلدا رہواں گا۔‘‘
اس دی جورو ہیرا چپکے توں بولی ’’ بھلا تینوں میرے توں تاں کچھ محبت نئيں اے، اُتے اپنے بُڈھے باپ نوں چھڈ کے کتھے جائے اے ۔‘‘
وہ بولا ’’ عورت دی مت گدی پِچھے ہُندی اے، تاں نئيں جاندی، مدت پِچھے دن پھرے نيں، گھر آئی لچھمی نوں لات مارنا چنگا نئيں ہُندا تے اس وچ کیہ اے، جو وچ اوتھے اپنا کچھ سوجھدا نہ دیکھاں گا تاں فیر چلا آؤں گا۔‘‘
اس طرح دیاں گلاں بنا کے اس نے اپنے باپ اوربیوی نوں راضی کر ليا تے جدوں چلنے لگیا تاں اس دے باپ نے اک تھالی وچ لڈر اک ناریل تے اک روپیہ رکھ دے اول اس دے ماتھے اُتے رولی توں ٹیکا لگایا تے فیر روپیہ تے ساری چیزاں اس دے پلے وچ ڈال کر بولا ’’ بھگوان تیری کمائی وچ برکت کرے تے جلد تیری صورت دکھاوے!‘‘
یہ کہہ کے رخصت کيتا تے خود وی تھوڑی دور تک پہنچانے گیا۔
خوشحال چند نے چلدے وقت اپنے لڑکے دے ہتھ اُتے اک ٹکا رکھ دتا تے کہیا ’’ بھائی دیکھ! جو لالہ جی کدرے سو کریو تے گلیاں وچ لڑکےآں دے نال کھیلدا نہ پھریو۔‘‘
جب اوہ انبالے پہنچیا تاں گماشتے نے اسنوں پلٹن دے راشن(3) تولنے اُتے مقرر کيتا، ایہ ہر روز پریٹ اُتے جاندا تے راشن تول کر چلا آتا۔
کچھ دناں تک تاں ایمان داری توں کم کردا رہیا، فیر اک روز اس گماشتے دے اک نوکر نے جو وڈا چالاک سی، خوشحال چند توں کہیا لالہ جو اس طرح منہ وچ سونا(4) کر بیٹھو گے تاں آئے کمسٹریٹ وچ بھائی! ایتھے روز وارے نیارے ہُندے نيں، ست رو پلڑی (5) وچ کیہ ہُندا اے ؟ کيتا ننگی نہائے گی کيتا نچوڑے گی؟ کيتا کھاؤ گے تے کیہ گھر بھیجو گے؟
خوشحال چند بولا’’ بھائی! جو تاں بتاوے سو کرن۔‘‘
نوکر نے کہیا ’’ روز اک پلٹن دا راشن بانٹنے جاؤ ہو، جو ہر اک چیز وچوں تھوڑا تھوڑا وی بچاؤ تاں دو تن روپے دا مال بچ سکے اے۔ اس وچوں دو حصے لالہ دے سامنے لا رکھے، اک حصہ آپ بچایا۔ لالہ دیکھ کے جدا خوش ہوئے جاواں گے تے اپنا پیٹ وی اچھی طرح بھرے گا۔‘‘
یہ گل سن کر خوشحال چند نے کہا’’ بھائی! ایہ تاں جوتیاں کھانے دے کم نيں۔ جو کسی فرنگی نے پریٹ(6) اُتے کم تولدے ہوئے دیکھ لیا تاں بیتاں دے مارے کھل وی بدن اُتے نہ چھڈے گا۔ کوئی ایسی گل بتا جس وچ سپ (7) مرے، نہ لاٹھی ٹوٹے۔‘‘
نوکر نے کہیا ’’ بس اس توں اچھی گل کوئی نئيں اے۔ اساں تاں تیرے بھلے دی تیرے توں کہہ دی، آگے تینوں اختیار اے۔ تیرا جی چاہے کر، تیرا جی چاہے نہ کر۔‘‘
خوشحال چند ایہ گل سن کر چپکا ہوئے رہیا تے دل وچ کہنے لگیا ’’ گل تاں اچھی دسی اے سچ اے، کمسٹریٹ وچ کون ایسا اے جو اُتے توں نئيں کھاندا؟ سب دا ایہی حال اے، نئيں تاں ایہ لالہ اِنّے موٹے کیوں کر ہوئے جاندے؟‘‘
دوسرے روز اس نے نوکر کے کہنے اُتے عمل کيتا تے آٹھ آنے بچائے۔ فیر تاں منہ کولہو لگ گیا روز پلڑا جھکانے لگا۔ رفتہ رفتہ ٹھیکے والےآں توں وی کچھ ماہوار ٹھہر گیا۔ انہاں نے وی خیال گیا کہ جے چار پنج روپے مہینہ اسنوں پہنچکيا رہے گا تاں ایہ ساڈی چیزاں پوری تول کر لے لیا کريں گا، زیادہ نئيں منگے گا۔ ایسی ایسی بے ایمانیاں توں اک سال دے بعد اس دے پاس کھا پی کر دو سو روپے بچے تے کمسٹریٹ والا صاحب اس دے کم توں اس قدر خوش ہويا کہ اسنوں گودام (8) گھر دا گماشتہ مقرر کر دتا۔ اوتھے خوشحال چند نے اوہ ہتھ رنگے کہ دوسرے سال دے آخر وچ چار ہزار روپے کمائے۔ کئی من کھانڈ غائب کر کے کہہ دتا بھیڑاں کھا گئياں تے ايسے طرح تے وی بہت ساریاں چیزاں وچ فریب کيتا۔
جب اس دے پاس بہت سا روپیہ ہوئے گیا تاں کئی دفعہ اپنی بیوی تے لڑکے دے واسطے اچھے اچھے کپڑے تے طرح طرح دے زیور بھیجے۔ برادری وچ انہاں دی خاطر ہونے لگی۔ بعض آدمیاں نے چاہیا کہ اپنی لڑکیوں دی سگائی دولت رام توں کر دتیاں۔ بوہت سارے نائی اپنے ججماناں دی لڑکیوں دی پتریاں لے کے نہال چند دے پاس آئے مگر دولت رام دی پتری کسی دی پتری توں مطابق نہ ہوئی۔
اک دن اک نائی کسی لڑکی دی پتری لے کے آیا تے نہال چند توں کہنے لگیا ’’ لو مہاراج! آج وچ اک چھوری دی پتری لیایا ہون۔ چھوری کيتا اے ؟ گلاب دا پھُل اے تے تواڈے ہی گھر جوگ اے، اُتے اس دے ماں باپ غریب نيں۔‘‘
نہال چند نے کہا’’ بھائی! اس توں کيتا غرض اے ؟ لڑکی اچھی چاہیے، کيتا سمدھی دے دتے پوری پئے اے ؟ جو لڑکا لڑکی دے بھج اچھے ہاں تاں آپ ہی انہاں دے پاس دولت آ جائے گی ہاں کوئی ایہ نہ کہے کہ کس نیچ گھر دی لڑکی بیاہ لیائے نيں۔‘‘
نائی بولا ’’ مہاراج! اس گل توں تاں خاطر جمع رکھو ۔ خاصے اگروال دی بیٹی اے ۔‘‘
نہال چند نے کہا’’ چنگا پتیری چھڈ جاؤ۔ اسيں برہمن نوں دکھالاں ۔‘‘
نائی پتری دے کے چلا گیا تے بیٹی والے توں جا کے کہیا۔ ’’ چھوری دی پتری ایداں دے گھر دے آیا ہون، بیٹھی راج کرے گی۔ لڑکا وی چنگا اے تے اس دا دادا سگائی کرنے اُتے راضی اے تے پتری وی جڑی جڑائی اے۔ اُتے اس نے کہیا اے، برہمن نوں دکھا لاں جو سگائی ہوئے گئی تاں بتاؤ، سانوں کيتا دو گے؟‘‘
وہ بولا ’’ بھائی! چھوری دی سگائی دس جگہ توں فیر چکی اے۔ اسيں چاہن نيں، کسی اچھے گھر بیاہی جاوے تے ایہ تاں جانے ہی اے، جدوں توں اس دے ماندا نکلی اے کچھ آنکھ وچ بھینگا پن ہوئے گیا اے ۔‘‘
نائی نے کہیا ’’ اجی تسيں اس گل توں تاں خاطر جمع رکھو۔ جتھے وچ سگائی کر آیا، فیر نئيں سکدی۔‘‘
بنیا بولا۔’’ تاں بس اسيں وی دس پنج روپے توں منہ نہ موڑاں گے۔‘‘
ہیرا نے جو اپنے رشتہ داراں وچ اس لڑکی دا حال دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس دی آنکھ وچ پھلی اے تے جدوں اس امر دا اسنوں یقین ہوئے گیا تاں خوب چمکی تے آگ بگولا ہوئے کے نہال چند توں کہنے لگی۔ لالہ جی! جو ہن دے اوہ موا نائی آوے تاں اس دی پتری اس دے مونڈ مارنا، نپوتا دھو دے دیندا پھرے اے، لڑکی تاں کانڑی اے۔
نائی نوں تاں ادھر دی لو لگی ہوئی سی، تھوڑے عرصے دے بعد فیر آیا۔ نہال چند نے اسنوں بہت ساریاں گالیاں دے کے کہیا ’’ تینوں کس نے نائی بنایا اے ؟ جو اس طرح ججماناں نوں دھوکھا دیندا پھرے گا تاں کوئی تینوں اپنی چوکھٹ اُتے پاؤں نہ رکھنے دے گا۔‘‘
وہ نائی دھتکار کھا اپنا سا منہ لے چلا گیا تے فیر دولت رام دی نسبت سورج پور گاؤں دے اک بنیے لچھمی داس دی بیٹی مونگا توں ٹھہری۔
جب بیاہ دی تریخ نیڑے آئی تاں نہال چند نے خوشحال چند نوں اس مضمون دی اک چٹھی لکھی کہ لڑکے دا بیاہ منگسر وچ قرار پایا اے، توانوں چاہیے کہ رخصت لے کے جلد چلے آؤ تے بیاہ کر جاؤ۔ اسيں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ بیاہ دا سامان کر سکن تے لڑکا وی بارہ برس دا ہوئے گیا اے۔ جو ہن بیاہ نہ ہوئے گا تاں کدوں ہوئے گا۔
جب ایہ چٹھی خوشحال چند دے پاس پہنچی تاں اسنوں وڈا فکر ہويا تے دل وچ خیال کرنے لگیا کہ ایتھے توں جاندا ہاں تاں کم خراب ہُندا اے۔ آج تاں حاکم مہربان اے، کل خدا جانے کيتا ہوئے۔ ایتھے توں مہینے بھر غائب رہنے وچ پنج سو روپے دا نقصان اے۔ فیر سوچیا کہ جے ميں نہ جاؤں گا تاں بیاہ کون کريں گا؟ لالہ وچ اِنّی وی طاقت نئيں کہ چار برادری والےآں نوں وی اکٹھا کرن۔ آخر کار ایہی گل اس دے دل اُتے جم گئی کہ کچھ ہی ہو، دہلی چل کے لڑکے دا بیاہ ضرور کر آنا چاہیے۔
یہ سوچ کر ايسے گماشتے دے پاس گیا، جس دے نال آیا سی تے کہیا ’’ مہاراج! آپ دی مہربانی توں ميں آج تک ایسا رہیا کہ تمام عمر آپ نوں اسیس دیندا رہواں گا۔ ہن آپ دے غلام دی شادی اے جو صاحب توں کہہ کے اک مہینے دی چھیويں دلوا دو تاں وڈی گل اے تے اس وچ آپ دا وی ناں ہوئے گا۔‘‘
گماشتے نے اسنوں اک مہینے دی رخصت دلوا دتی تے خوشحال چند خوشی خوشی اپنے گھر روانہ ہويا۔
جب دہلی پہنچیا تے اپنے گھر گیا تاں اس دے باپ تے بیوی تے لڑکے نے بالکل نہ پہچانا، کيتياں کہ ہن اس دی صورت نری کنگالاں دی سی نہ رہی سی۔ کتھے اوہ میلی سی دھوندی، کمری تے ٹوپی تے کتھے چوڑیے دا پاجامہ جس وچ پھڑکتا ہويا ریشم دا ازار بند تے مخمل دا انگرکھیا تے اس اُتے دو شالہ تے سر اُتے سرخ پگڑی؟
جب اس نے اپنے باپ نوں لالہ جی کہہ کے پکاریا تے اس دے پاؤں اُتے گر پيا تاں لالہ نوں معلوم ہويا کہ ایہ خوشحال چند اے۔ آخر اسنوں اٹھا کے گلے لگایا او رنہایت خوش ہويا۔ ہیرا وی اپنے خاوند نوں دیکھ کے کھل گئی تے دولت رام توں جو باپ نوں دیکھ کے شرمایا جاندا سی کہنے لگی ’’ جا باپ دے پاس جا۔‘‘
وہ خوشحال چند دی گود وچ جا بیٹھیا، خوشحال چند نے پیار کر کے کہا’’ بیٹا! اسيں تواڈے واسطے بہت ساریاں چیزاں لیائے نيں۔‘‘
فیر رات نوں خوشحال چند اپنے باپ توں گماشتے دے سلوک تے اپنے روپے کمانے دی تدبیراں دا بیان کرنے لگا۔ اس دا باپ بولا’’ وچ تسيں توں پہلے ہی کہاں سی کہ بھگوان دی بلند اے۔ جدوں اوہ اپنے دینے اُتے آواں نيں تاں چھپر پھاڑ کر دتیاں نيں تے سو ہی ہويا۔‘‘
جب نہال چند نوں گلاں کردے کردے نیند آ گئی تاں ہیرا نے خوشحال چند توں پُچھیا ’’ کہو ساڈے لئی کيتا لیائے ہو؟‘‘
اس نے پہلے تاں اپنا صندوقچہ کھول کر اک جوشن دی جوڑی تے اک چمپا کلی اس دے حوالے دی تے فیر گٹھڑی وچوں فیروزی رنگ دا چادر جوڑا دے کے کہیا ’’ جدوں برادری وچ بیاہ دے بلاوے دینے جاوے تاں اسنوں اوڑھ جائیو۔ عزت دی چیز اے ۔‘‘
آدھی رات تک دونے وچ ادھر ادھر دی گل گل ہُندی رہی، فیر سب سو گئے۔
دوسرے روز توں بیاہ دی تیاری ہونی شروع ہوئی۔ جو عورتاں شادی وچ انہاں دے گھر آئاں، سب نے ہیر اسنوں کہیا ’’ بہن چھورے دا گونا وی حالے کر لیجو۔ بہو وی سیانی اے ۔‘‘
اس نے کہیا ’’ دیکھو جو سمدھی راضی ہون گے تاں حالے ہوئے جائے گا۔‘‘
جب بیاہ ہوئے چکيا تے گونا کرنے وچ وی سمدھیاں نے کچھ تکرار نہ دی تاں خوشحال چند نے گونا وی کر دتا تے فیر رہنے دے واسطے اک چنگا سا مکان کرایے نوں لیا تے اپنے لڑکے دے لکھوانے پڑھوانے دی کچھ تدبیر کيتی۔
تھوڑے عرصے دے بعد انبالے نوں روانہ ہويا۔ اوتھے پہنچدے ہی ایہ خبر سنی کہ سکھاں نے ستلج اُتے فساد اٹھا رکھیا اے تے اوہ دریا دے پار اتر کر سرکاری اونٹھ لے جاندے نيں تے اکیلے وکیلے سپاہی نوں وی مار جاندے نيں۔ خوشحال چند نے اپنے یار آشناؤں تے برادری دے لوکاں وچ جو انبالے رہندے سن، اس گل دا چرچا کيتا۔ اوتھے طرح طرح دیاں گلاں سناں، کوئی کہندا سی ’’ بھائی! سکھ بگڑے برے۔ ہن انگریزاں دا پاؤں جمنا مشکل اے ۔‘‘ کوئی اس دے جواب وچ کہندا ’’ ارے میاں! کيتا کہو ہو؟ انگریز وڈے راجا نيں، انہاں دے سامنے کون پڑدا اے ؟ کتھے راجا بھوج تے کتھے کانگڑا تیلی! پون انہاں دے بس وچ جل انہاں دے بس وچ آگ انہاں دے بس وچ انہاں نے تاں دیوتاؤں نوں وی بس وچ کر ليا اے بھلا انہاں توں کوئی کيتا لڑے گا۔‘‘
دو چار روز تک ایہ چرچا ہُندا رہیا۔ اس دے بعد سکھاں دے مقابلے نوں انبالے توں فوج روانہ ہوئی تے خوشحال چند لشکر دی رسد رسانی نوں بھیجیا گیا۔ جدوں سکھاں توں مقابلہ شروع ہويا تے دونے طرف توں گولا چلنے لگا، خوشحال چند نوں حکم ہويا کہ اوہ فوج نوں راشن دے۔ ایہ سندے ہی اوہ ڈر دے دھل گیا تے اپنے دل وچ کہنے لگیا ہن تک تاں خوب پھولی پھولی کھادی سی، اُتے ہن جان ہی اُتے آ بنی اے۔ ہائے! وچ کتھے آ گیا! ایتھے توں جان بچا کر جانا بہت مشکل اے جو اک گوالا آ لگیا تاں ٹکا سی جان جھٹ نکل جائے گی تے سارا روپیہ ایويں ہی دھریا رہے گا۔
اس اندیشے وچ اسنوں بخار چڑھ آیا۔ گھر جانے دے واسطے بہتیرے ہتھ پاؤں پیٹے، مگر کمسٹریٹ والے صاحب کاہے نوں جانے دیندے سن ؟
جب چار پنج روز گزر گئے تے اسنوں توپاں دی آواز سننے دی کچھ عادت وی ہوئے گئی تاں راشن بانٹنے دے واسطے جانے لگا، مگر ایداں دے وقت وچ وی اسنوں اپنے فائدے دا خیال نہ گیا۔ مرداں دا مال خریدتا رہیا تے جتھے تک ہوئے سکیا روپیہ جمع کردا رہیا۔ سپاہیاں دا وی ایہ حال سی کہ دشمن دی جو چیز انہاں دے ہتھ لگتی اونے پونے گماشتے دے ہتھ بیچ جاندے بلکہ ایتھے تک نوبت پہنچی کہ سونے دے تھال پیتل دے بھاؤ بک گئے۔
لڑائی ختم نہ ہونے پائی سی کہ خوشحال چند دے پاس پنجاہ ہزار روپے توں زیادہ ہوئے گیا مگر لالچ بری بلا اے۔ اس جاں جوکھاں وچ وی روپیہ جمع کرنے دی خواہش دل توں نہ گئی۔
اک روز دا ذکر اے کہ اوہ راشن ونڈ رہیا سی تے کمسٹریٹ والا صاحب وی اس دے پاس کھڑا سی کہ یکاک صاحب دے اک گولا آ لگا۔ اسنوں ڈولی وچ ڈال کر ہسپتال (9)ماں لے گئے۔ خوشحال چند ایہ حال دیکھ کے بہت ڈریا تے روندا ہويا صاحب دی ڈولی دی طرف دوڑا گیا۔ اوہ اسنوں دیکھ کے بولا جاؤ! ول تسيں کیوں چلا آتا اے ؟ تسيں راشن دا بندوبست کريں گا۔ جو سپاہی دے پاس کھانا نہ ہوئے گا تاں اوہ کیوں کر لڑے گا؟
خوشحال چند ایہ گل سن کر الٹا چلا آیا تے راشن بانٹنے لگا۔
دوسرے روز اوہ صاحب مر گیا تے اس دی جگہ اک ایسا افسر مقرر ہويا جو کمسٹریٹ دے کم توں بالکل واقف نہ سی تے دفتر دے کاغذاں توں وی اسنوں کچھ اطلاع نہ سی۔ خوشحال چند ایہ دیکھکر بہت خوش ہويا تے ایداں دے موقع نوں غنیمت جان کے دفتر دے بابو توں کہنے لگیا ’’ بابو جی! کس نیند سوہو، کوئی ایسی تدبیر کڈھو جو اس جھگڑے توں چھُٹ جاواں تے تمام عمر گھر بیٹھے ہوئے مزے توں روٹیاں کھاواں۔ دیکھو فیر ایسا وقت ہتھ نئيں آئے گا، ہتھ ملدے رہ جاؤ گے۔‘‘
بابو نے جواب دتا اسيں اک گل تسيں نوں بولدا اے۔ خبردار کسی توں نہ کہیے گا تے جو تسيں اس گل اُتے راضی ہوئے گیا تاں یاد رکھنا وڈا دولت والا آدمی ہوئے جائے گا۔ ہن دے جو انڈنٹ(10) آوے اسنوں اسيں بدل دے گا تے تسيں سو من چیز لے کے ہزار من دے دام لگانا۔ اس وچ جو ملے، آدھا ساڈا آدھا تواڈا۔ صاحب نوں اس گل دا کچھ وی خبر نہ ہوئے گا۔
خوشحال چند تاں ایسی گل ڈھونڈھ ہی رہیا سی، جھٹ راضی ہوئے گیا تے بابو نے اک انڈنٹ کيتا کئی انڈنٹ بدل دئیے۔
اس طرح بے ایمانی توں اک لکھ روپے توں زیادہ خوشحال چند دے ہتھ آیا تے جدوں پنجاب دی لڑائی بالکل ختم ہوئے گئی تاں اوہ تن لکھ روپے بلکہ اس توں وی زیادہ لے کے اپنے گھر نوں روانہ ہويا۔
اوتھے آ کر سارا لڑائی دا حال اپنے باپ دے سامنے بیان کيتا۔ نہال چند توپ گولاں دا ذکر سن کر بہت ڈریا تے خوشحال چند نوں نوکری اُتے جانے توں منع کيتا۔ اوہ وی اپنے باپ دے سمجھانے توں نوکری چھڈ بیٹھیا تے ساہوکاری دی دکان کھول، ہنڈی پرچے دا کارخانہ پھیلا دتا۔ فیر نہال چند توں کہیا ’’لالہ جی ! ہن تسيں اوہ کم کرو جس وچ تواڈا پرلوک سنورے۔ بھگوان دی دتا اے، جو چاہو سو دان پن کرو، مندر بنواؤ۔ جو ہمیشہ نوں اس دا ناں چلا جائے۔‘‘
نہال چند نے کئی مندر بنوائے تے برہمناں نوں بہت سا کچھ دان دتا۔ جاڑے دے موسم وچ فقیراں نوں کمبل ودڈیا، روز کتھا سندا تے دتا دھرم وچ وڈا دل لگاندا۔
خوشحال چند نے اپنے رہنے دے لئی اک وڈا مکان بنوایا تے اس دا اک دروازہ بازار دی طرف تے دوسرا دروازہ گلی دی طرف رکھیا۔ بازار دی طرف دے دروازے وچ دونے طرف دو صحنچیاں بنی ہوئیاں سن۔ انہاں وچ نوکر رہندے سن ۔ اس توں آگے ودھ کے صحن دے سجے طرف اک دالان در دالان سی تے اس دالان دے تھلے اک تہ خانہ ایسا وسیع بنیا ہویا سی کہ گرمی دے موسم وچ بوہت سارے آدمی اوتھے آرام توں سو رہندے سن ۔ کھبے طرف اک اکہرا دالان سی، اس وچ نہال چند دا پلنگ بچھا رہندا سی تے صحن وچ اک چمن تے چمن وچ اک فوارہ دار حوض سی۔ جدوں جیٹھ بیساکھ وچ شدت توں گرمی پڑدی تاں ایہ لوک اس حوض دے کنارے اُتے بیٹھ کر فوارے چھٹواندے تے وڈا لطف اٹھاندے۔ دروازے دے سامنے دولت رام دے بیٹھنے دا اک چھوٹا جہا دالان بنیا ہویا سی تے اس دے برابر محل سرائے دا دروازہ سی۔
محل سرائے وچ کھبے طرف دالان در دالان تے سجے طرف رسوئی دا مکان سی جس دے دروازےآں وچ جالی دار کواڑ لگے ہوئے سن تے پانی دے برتن وی سب ايسے وچ رہندے سن ۔ دھرے دالان دی کوٹھڑیاں وچ کھانے پینے دا سامان سی تے اس دے اُتے اک کمرہ بنیا ہویا سی، اوتھے دولت رام سویا کردا سی۔
دیوان خانے دے دالان در دالان دی اک بغلی کوٹھڑی وچ اک چہ بچہ سی۔ اس وچ خوشحال چند اپنا روپیہ رکھیا کردا سی تے اس کوٹھڑی دے باہر اس دا منیب (11) تے کئی آدمی اپنا اپنا بستہ بچھا کر بیٹھدے سن تے دروازے اُتے اک آدمی ڈھال تلوار باندھے ہوئے ہر وقت موجود رہندا سی۔
جب ایہ مکان بن دے تیار ہويا سی تاں حالے اس وچ جا کے بسے وی نہ سن کہ نہال چند نے خوشحال چند توں کہیا ’’ بھائی پہلے مہورت دکھا کر اس مکان دی جٹ(12)کو ڈالو۔ جدوں دولت رام دا بیاہ ہويا سی اس وقت ساڈے پاس اِنّا روپیہ کتھے سی جو ساری برادری دی دعوت کردے ہن بھگوان نے توانوں بھج لگایا اے، کوئی گل جس دی کرنی چاہیے۔‘‘
خوشحال چند نے اس دے کہنے توں اول مکان وچ ھوم (13) کرایا، فیر کھانے پینے دا سامان تیار کرا کے برہمناں نوں جمایا۔ سب برہمن برابر قطار بنھ کر ہوئے بیٹھے۔ فیر اک آدمی نے آ کر سب دے سامنے پتلاں چن دتیاں دوسرا آتے ہی ہر اک پیتل اُتے چار چار لڈو ڈال گیا تے ايسے طرح ہر قسم دا کھانا انہاں پتلوںپر رکھیا گیا۔ فیر پانی دا اک آبخورہ ہر اک دی پتل دے آگے رکھ دتا۔
جب سب سامان آ چکيا تاں برہمناں نے کھانا شروع کيتا تے بعض آدمی اپنی پتلاں اٹھا کے گھر لے گئے۔ دولت رام ایہ حال دیکھ کے اک شخص توں جو اس دے برابر کھڑا سی، کہنے لگیا ’’ دیکھو جی! برہمن دی جات وی کِنّی لالچی ہوئے اے۔ انہاں نے دیکھیا جو ایتھے بیٹھ کر کھاواں گے تاں جھوٹھ بچ رہے گی۔ ایہ لوک اپنا ہی بھلا چاہن نيں۔ ایہ نئيں کہ کچھ بے چارے بھنگی دے منہ وی پئے تے جو کچھ کہوئے تاں ٹرانے لگياں تے کہنے لگياں لالہ نے کيتا آج نواں برہم بھوج (14) کيتا اے جو گلاں بنا رہے نيں۔‘‘
جب سب برہمن کھا چکے تاں انہاں دے ہتھ دھلائے تے پان دا اک اک بیڑا تے وچھنا (15) دا اک ٹکا دے کے رخصت کيتا۔ اس دے بعد برادری دے لوکاں دی دعوت ہوئی۔ انہاں سب نوں وی ايسے طرح قطاراں بنھ کر بٹھا دتا تے پتلاں وچ سب دے آگے کھانا رکھ دتا۔ جدوں اوہ کھانے لگے، انہاں قطاراں وچوں کوئی ایہ پوچھدا ہويا گزر جاندا ’’ کیوں صاحب؟ کوئی گرم کچوری لیجئے گا؟‘‘ کوئی ایہ کہندا چلا جاندا ’’ کیوں صاحب؟ جل‘‘ اس وچ جو کچھ جسنوں درکار ہُندا اوہ لے لیندا تے جسنوں کسی چیز دی ضرورت نہ ہُندی اوہ چپ ہوئے رہندا یا انکار کر دیندا اِنّے وچ خوشحال چند دا منیب لڈو لے کے اوتھے آیا تے ہر اک توں پُچھنے لگا۔ کیوں صاحب اک لڈو۔ ایہ کہندا جاندا تے مہماناں دے آگے اک اک دو دو لڈو ڈالدا جاندا سی۔ جدوں دوسری قطار وچ پہنچیا تاں کسی شخص نے اپنے پتل دے اُتے ہتھ ڈھک کر کہیا دیکھو صاحب! چار لڈو توں زیادہ مت ڈالنا۔ ناحق مال خراب کرنے توں کيتا فائدہ؟ تسيں آپ سمجھو ہو، ساڈے تے خوشحال چند جی دے مال وچ کچھ فرق نئيں۔
منیب آپ ہی اپنے دل وچ لیا گیا تے اسنوں ناچار چار لڈو دینے پئے۔
جب سب لوک کھانا کھا چکے تاں ہتھ دھو، پان دے بیڑے لے، اپنے گھر چلے گئے۔ نوکراں نے انہاں دا کھانا اٹھا کے خاکروب نوں دے دتا۔
جب مکان دی جٹ ہوئے چکی تاں سب دے سب اس وچ جا رہے تے رہنے سہنے لگے۔
اک روز معمول دے موافق خوشحال چند دوپہر دے وقت اپنے باپ اوربیٹے نوں لے کے محل سرائے وچ روٹی کھانے گیا۔ نہال چند علیحدہ اک چودے ميں ہوئے بیٹھیا تے خوشحال چند تے دولت رام دونے دوسرے چودے ميں بیٹھ گئے۔ مشرانی جو انہاں دے ہاں روٹی پکانے اُتے نوکر سی تے اس وقت اوتھے وکھ بیٹھی ہوئی کھانا پکا رہی سی، اس نے اک تھال وچ دال چاول تے روٹی نہال چند دے آگے رکھ دتی تے دوسرے تھال وچ خوشحال چند تے دولت رام دے سامنے۔ اِنّے وچ ہیرا دو کٹوریاں وچ تھوڑا تھوڑا سا اچار لیائی تے انہاں دے آگے رکھ دے دروازے اُتے آ کھڑی ہوئی تے نہال چند توں کہنے لگی ’’ لالہ جی! تواڈے دولت دی بہو دا پیر (16) بھاری اے۔ ست آٹھ دن پِچھے اس دے ساسرے توں ساد (17) آوے گی۔‘‘
وہ بولا’’ ایہ تاں تو نے اچھی گل سنائی۔ بھگوان کرے، چھورا ہو۔‘‘
دولت رام دی بہن خوشحالو جو اوتھے کھڑی سی بولی ’’ ہاں بابا جی! ایہی مناؤ، جو میرا وی بھلا ہويا۔‘‘
چند روزبعد جدوں دولت رام دی بیوی نوں ساتواں مہینہ لگیا تاں اس دے میکے توں بھائی تے ترکاری آئی تے برادری وچ تقسیم ہوئے گئی۔ نواں مہینہ لگدے ہی اک دن مونگا بہت بے چین ہوئی۔ ایہ حال دیکھ کے ہیرا گھبرانے لگی تے بہو نوں اک علیحدہ کوٹھڑی وچ لے جا کے اک چارپائی اُتے لٹا دتا تے دائی نوں بلیا کے کہیا ’’ اری جا! دیکھ تاں آج بہو دا کیہ حال اے ۔‘‘
مونگا اپنی تکلیف وچ بے قرار سی۔ دائی وی اس دے پاس جا بیٹھی تے جس قدر اسنوں زیادہ تکلیف ہُندی جاندی سی ايسے قدر ہیرا مختلف دیوتاؤں دے ناں دے پیسے رکھدی جاندی سی۔
آخر بہت دیر دے بعد لڑکا پیدا ہويا۔ ايسے وقت اک عورت نے زچہ خانے دے پاس جا کے تھالی بجائی تاکہ آئندہ لڑکا کسی بھاری آواز توں نہ ڈریا کرے۔
جب خوشحال چند نوں ایہ خبر پہنچی تاں اس نے فوراً اپنے باپ نوں اطلاع دی۔ منیب تے آور نوکر چاکر نہال چند دے پاس آ کر مبارک باد دینے لگے۔ پھراک پنڈت نوں جو انہاں دے ہمسایے وچ رہندا سی، بلیایا۔ نہال چند تے خوشحال چند نے ڈنڈوت کر کے اسنوں بہت تعظیم توں بٹھایا۔ پنڈت نے اشیر باد دے کے پُچھیا سری مہاراج! ایہ تاں بتاؤ لڑکا کس سمے ہويا سی؟
خوشحال چند نے لڑکے دے پیدا ہونے دا وقت بتا دتا۔ پنڈت نے اک چکلے اُتے کھریا توں اس دا زائچہ بنایا تے ظاہر وچ خوب غور کر کے کہیا ’’ سری مہاراج! ایہ لڑکا سب نوں بھاگوان ہويا اے۔ دسويں اچ دا برہسپت ایسا پيا اے کہ راج وچ ساجھا رہے۔ پنجويں گھر منگل بیٹھیا اے ۔ بدھیا اوھگ پائے اُتے راچھسی (18)بدھیا دا جوگ اے۔ بیوپار وچ گھنا لابھ ہوئے۔ مٹی وچ ہتھ ڈالے سونا ہوئے جائے۔‘‘
یہ کہہ کے پنڈت نے جنم پتری لکھی تے اس لڑکے دا جنم ناں ایسری داس رکھیا، مگر اس دے بعد عورتاں نے اس دا ناں کروڑی مل مقرر کيتا تے ننھا کہہ کے پکارتی رہیاں۔ خوشحال چند نے پنڈت نوں پنج روپے دئیے، اوہ اشیر باد دے کے چلا گیا۔
رات دے وقت تاراں دے نکلدے ہی دولت رام دی بہن خوشحالو اک کٹورے وچ پانی لے کے زچہ خانے وچ گئی تے اس پانی توں اپنی بھاوج دی چھاتی دھوئی۔ مونگا نے اسنوں اک اشرفی دتی تے فیر بچے نوں دُدھ پلیانا شروع کيتا۔ اِنّے وچ اک عورت نے گوبر دی بہائی (19) بنا کے زچہ خانہ وچ رکھ دتی۔
ہیرا دا ایہ حال سی کہ خوشی توں پھولی نہ سماندی سی۔ روز نائناں نوں بلیا کے گیت گواندی تے زچہ خانے وچ ٹھٹھا چہل رکھدی۔ جدوں کوئی غیر عورت یا آدمی اس دے گھر آتا تاں نظر لگنے دے اندیشے توں اسپند تے رائی تے آور اس قسم دی چیزاں جنہاں نوں دھونی کہندے نيں، آگ وچ ڈال دیندی۔ اک یا دو عورتاں ہر وقت زچہ خانے وچ موجود رہندیاں تے آگ سلگائے رکھتاں۔ بلی نوں اندر نہ جانے دیتاں۔
چھ روز تک زچہ نہ نہائی۔ چھیويں روز دائی صبح ہی آئی تے زچہ تے بچہ دوناں نوں نہلیا کے زچہ خانے دا مکان دھلوایا ايسے روز بھانڈ دیوان خانے وچ آئے تے ناچ گا کر مبارک بادیاں دتیاں فیر اپنا انعام لے کے چلے گئے۔ چونے والیاں نے محل سرائے وچ آ کر خوب ناچ رنگ دکھائے۔ طرح دے روپ بھرے انہاں دے بیہودہ سانگ دیکھ کے عورتاں ایسی خوش ہوئیاں کہ ہنستے ہنستے ہر اک دے پیٹ وچ بل پے گئے۔ سب نے بیلاں وچ انہاں نوں بوہت سارے پیسے تے چھلے دئیے۔
اسی روز رشتہ داراں تے دوستاں دے ہاں توں تالوا آنا شروع ہويا۔ اول لچھمی داس نے ست روپے نقد تے کتہ، ٹوپی تے کچھ میوہ بھیجیا۔ فیر خوشحالو نے وی ايسے قسم دی چیزاں داں مگر خوشحال چند نے اپنے دل وچ کہیا کہ ایہ بیٹی دا دھن اے جے چپکا سا ہوئے رہواں گا تاں برادری وچ ناک کٹے گی۔ ایہ سوچ کر جس قدر روپیہ خوشحالو نے اپنے سامان وچ صرف کيتا سی، اس توں زیادہ اسنوں دے دتا۔
اسی روز پہر دن رہے نائی آیا تے زچہ نوں اپنا جوندا پہنا کر زچہ خانے توں باہر کڈ لیایا۔
جب مونگا باہر آ کر بیٹھی تاں نائی نے اول اپنا ناخن گیر اس دے ناخن نوں چھوایا تے فیر سورج دے درشن کرائے۔ اس دے انعام وچ اسنوں سوا روپیہ نقد تے بہت سا اناج ملا۔
ستويں روز خوشحال چند نے لچھمی داس توں کہلا بھیجیا تسيں اپنے گاؤں وچ کوئی ایداں دے دھائے (20) تلاش کرو جو لڑکے نوں اچھی طرح پالے۔
یہ سندے ہی اس نے اک جاٹنی مینا نامی نوں جو انہاں دے ہمسایے وچ رہندی سی، بلايا تے اس توں کہیا ’’ چھوری دے چھورا ہويا اے۔ اس دے دادا کيتی ایہ مرضی اے کہ اسنوں کسی دھائے دے ہاں دے دتیاں ہن تیرے توں اچھی دھائے کون ملے گی؟‘‘
وہ بولی ’’ جی وچ پہلے اپنے گھر پوچھ آؤں پِچھے کہہ داں گی۔‘‘
یہ کہہ کے گھر گئی تے اپنے خاوند تیج رام توں کہیا ’’ تیرا پڑوسی کہے اے، ساڈی چھوری دے چھورا ہويا اے۔ سو تاں اسنوں لے لے۔ اس دا دادا اسنوں ساڈے گاؤں وچ پلوانا چاہے اے۔ بتا اس وچ تیری کيتا مت اے ؟‘‘
وہ بولا ’’ لے لے، کيتا ڈر اے ؟ ساہوکار دا چھورا اے۔ جدوں اوہ اسنوں چھٹاوے گا تاں گھنے روپے دے گا۔‘‘
جاٹنی اپنے خاوند دا ایہ کلام سن فیر لچھمی داس دے مکان اُتے آئی تے اس توں کہیا چنگا جی وچ چھورے نوں لے لاں گی تواڈا کہنا تھوڑے ہی ٹالاں ہون۔
لچھمی داس بولا ’’ تاں جا، آج ہی ساڈے آدمی دے نال دلی چلی جا۔‘‘
جاٹنی جھٹ راضی ہوئے گئی تے لچھمی داس نے اسنوں اک آدمی دے نال کر دتا تے چلدے وقت اس توں کہہ دتا ’’ لالہ صاحب توں ساڈی رام رام کہیو تے کہہ دیجو، جاٹنی گھر ہی دی اے۔ اس دے کئی بالک ہوئے چکے نيں تے بھگوان دی کرپا توں سب جیواں نيں۔ چھورے نوں اسنوں دے دو۔ کچھ ڈر مت کرو۔ جداں کہ اوہ اس دے ہاں رہیا، ویسا ساڈے ہاں رہیا۔‘‘
جب جاٹنی دہلی پہنچ گئی تاں ہیرا نے لڑکے نوں اس دے حوالے کے دتا۔ اوہ اسنوں گود وچ لیندے ہی بولی ’’ چھورا تاں اپنے باپ ہی نوں گیا اے۔ اُتے جاٹنی دے دُدھ نوں وی دیکھنا، اسنوں ٹھاڑا ہوئے گا۔‘‘
مینا اک روز تاں اوتھے رہی، دوسرے روز لڑکے نوں اپنے کھارے (21) وچ رکھ دے چلنے نوں تیار ہوئے گئی۔ ہیرا نے اسنوں اوڑھنے بچھانے نوں لحاف، توشک تے کھانے نوں کھچڑی، گھی تے زیرہ تے دس روپے نقد دئیے تے چلدے وقت ایہ وی کہہ دتا ’’ دیکھ ساڈے چھورے نوں ایسا رکھیو، جداں اپنے چھورے نوں رکھے اے، وچ وی تینوں خوش کر دواں گی۔‘‘
مینا بولی’’ تاں اس گل توں چوکس رہ، تیرا بالک میرے میری جان دے برابر اے۔ پہلے تیرا پِچھے میرا۔‘‘
یہ کہہ کے کھارے نوں اپنے سر اُتے رکھیا تے گاؤں دا راستہ لیا۔ خوشحال چند نے اک آدمی اس دے نال کر دتا کہ اسنوں گاؤں تک پہنچیا دے تے اسباب وی لے جائے۔
مینا اس آدمی دے نال گلاں کردی ہوئی اپنے گاؤں نوں چلی گئی مگر رستے دی تھکی ہوئی سی، جاندے ہی اک چارپائی بچھا کر پڑ رہی تے اوہ آدمی جو اس دے نال آیا سی، اس دے گھر دا ڈھنگ دیکھنے لگا۔
پہلے اوہ اس دے گھر دے دروازے وچ گھسا، اوتھے جاندے ہی کيتا دیکھدا اے کہ دروازے دے آگے اک بہت لمبی دہلیز اے تے اس وچ اک ماچا بچھا ہويا اے تے اک دو آدمی اس اُتے بیٹھے ہوئے حقہ پی رہے نيں۔ دہلیز دے آگے اک صحن اے۔ جس دے تِناں طرف لمبے لمبے دالان تختے تے مٹی توں پٹے ہوئے نيں۔ سامنے دے دالان وچ جاٹنی رہندی اے تے اوتھے اپنا کھانا پکاندی اے تے سجے دالان وچ بیل، گاواں، بھینساں بنھی ہوئیاں نيں تے کھبے وچ چمڑے دا چرس، لاؤ دی رسی، ہل تے آور ايسے قسم دی چیزاں نيں تے اوتھے اک طرف بہت وڈے وڈے تے اُچے اُچے مٹی دے کچے برتن وی رکھے ہوئے نيں۔ انہاں برتناں نوں دیکھ کے اسنوں بہت تعجب ہويا تے اک نويں چیز جان کے مینا توں کہیا ’’ اری ایہ کیہ اے ؟‘‘
وہ بولی ’’ واہ! اسنوں وی نئيں جانے اے۔ بارہ برس دلی وچ رہیا، کيتا بھاڑ جھوکا؟ ایہ اناج دی کوٹھیاں نيں۔‘‘
وہ بولا’’ واہ خوب اناج دی کوٹھیاں بناواں! وچ سمجھیا، وڈی وڈی انگیٹھیاں ہاں گی تے جانے انہاں وچ کیہ راندھدے ہون گے۔‘‘
وہ آدمی انہاں دے مکان دا ایہ حال دیکھ کے کہنے لگا۔ اے رام جی! لالہ نے اپنا چنگا مکان چھڈ کے لڑکے نوں ایتھے کیوں بھیجیا اے ؟ جو ایسا ہی پلوانا سی تاں جاٹنی نوں وی اپنے ہی گھر رکھ لیا ہُندا۔
اسی خیال وچ اس دی آنکھ لگ گئی۔ صبح ہُندے ہی دہلی نوں روانہ ہويا۔
ادھر مینا تے اس دے خاوند دا حال سنو کہ جدوں چار گھڑی رات باقی رہی تاں مینا چارپائی توں اٹھیا کرچکی پیسنے لگی۔ گھڑی بھر دے بعد اس دا خاوند وی اٹھا تے اس نے پہلے چلم بھر کر حقہ پیا، فیر کٹی کٹی تے جدوں سورج نکل آیا تاں بیلاں نوں لے کے جنگل چلا گیا۔ اِنّے وچ مینا وی چکی پیس چکی تے تھلیاں سر اُتے رکھ دے کنوئاں اُتے توں پانی بھر لائی۔ اس دے بعد گوبر اکٹھا کيتا تے اپلے تھاپ کر دُھپ وچ رکھ دئیے۔ فیر دُدھ بلویا۔
اس عرصے وچ لڑکا وی جاگ اٹھا۔ مینا نے اسنوں دُدھ پلیا کے اک چارپائی اُتے لٹا دتا تے اپنی لڑکی نوں جو چھ برس دی سی، اس دے پاس بٹھا دتا۔ فیر آپ چھاچھ تے دلیا لے کے اپنے خاوند دے پاس کھیت اُتے گئی اوہ ہل جوت رہاسی، دلیا کھا ، چاچھ پی، فیر اپنے کم وچ مشغول ہوئے گیا۔
مینا نے اپنے گھر آ کر دوپہر تک لڑکے نوں کھلایا تے کچھ گھر دا وی کم کيتا۔
جب دوپہر ہوئی تاں روٹی پکائی تے پہلے آپ کھادی، فیر اک ٹوکری وچ بھس بھریا تے اس دے اُتے روٹی رکھ دے تیج رام دے پاس کھیت وچ لے گئی۔ اس نے ٹوکری وچوں روٹی کڈ کے بھس بیلاں دے آگے ڈال دتا تے آپ اک درخت دے تلے بیٹھ کر روٹی کھادی فیر حقہ پی کر تھوڑی دیر تک اپنی بیوی توں گلاں کردا رہیا تے جدوں مینا اوتھے توں چلی گئی تاں اوہ اپنی چادر تان کر ايسے درخت دے تھلے سو رہیا۔ تھوڑی دیر دے بعد اٹھیا کر ہل جوتنے لگا۔
مینا نے کھیت توں آ کر لڑکے نوں گود وچ لے لیا تے اپنے ہمسایے وچ کِسے جگہ جا بیٹھی۔ اوتھے بہت ساریاں جاٹنیاں اک گھر دی دہلیز وچ بیٹھی ہوئی چرخے کات رہیاں سن۔ ایہ وی چرخہ کاِنّے لگی۔ اِنّے وچ اک جاٹنی نے مینا توں کہیا ’’ مینا! ہن تاں تو وڈی دولت والی ہوئے جائے گ، ساہوکار دا چھورا لیائی اے ۔‘‘
وہ بولی ’’ جی جی! دے (22) دولت والی ہوئے جاؤں گی۔ رام دے دے پوری پئے اے۔ اس دے ماں باپ تاں بنیے نيں۔ کدرے کچھ، داں کچھ۔ انہاں دی گل کيتی دے پرتیت اے۔ جو میرے لہنے دا کچھ روپیہ دے داں تاں چھوری دا بیاہ اچھی طرح ہوئے جائے۔ سمدھی آواں، دو سیر دلیا کھا جاواں۔‘‘
اس گفتگو وچ چھ گھڑی دن رہے تک اوتھے بیٹھی ہوئی چرخہ کاتتی رہی، فیر اوتھے توں اپنے گھر وچ آ کر دُھپ وچوں سوکھے سوکھے اپلے چنے۔ اس دے بعد جانوراں دا نیار تیار کر کے ہر اک دے تھان اُتے ڈال دتا۔
اِنّے وچ تیج رام جنگل توں بیلاں نوں ہانکتا ہويا آیا۔ مینا نے اٹھیا کر انہاں نوں بنھ دتا تے تیج رام گاواں بھینساں دا دُدھ دوہنے لگا، جدوں دُدھ دوہ چکيا تاں حقہ بھر کر چوپاڑ وچ چلا گیا۔ اوتھے تے وی بوہت سارے جاٹ تے کچھ مشر بیٹھے سن ۔ اس نے جاندے ہی پہلے حقہ اک بُڈھے جاٹ نوں دتا تے کہیا ’’لے تاؤ (23) دم لگا۔‘‘
اس نے دم لگیا کر دوسرے نوں دے دتا۔ دوسرے نے تیسرے دے حوالے کيتا تے ايسے طرح حقے دا دور جاری رہیا۔ سب دے سب جاٹ حقہ پیندے جاندے سن تے زٹلاں ہانکتے جاندے سن ۔ انہاں وچوں اک بولا:
زٹل
ترجمہ تے مطلب
حقہ ہر کالا ڈلا سب دا رکھے مان۔ بھری سبھا وچ ایويں پھرے جاں گوپن وچ کاہن
حقہ خدا دا عزیز اے۔ سب نوں راضی رکھدا اے تے بھری ہوئی مجلس وچ اس طرح پھردا اے۔ جداں گوپیاں وچ کنہیا پھرا کردا سی۔
دوسرا کہنے لگیا ’’ بھئی پرتھی سنگھ! ساڈے بیل تاں ہار گئے ۔ ہن تے بیل کدرے توں مل جاواں تاں مول لاں۔‘‘
اک او ربولا’’ بیل تاں ساڈے وی ڈھانڈھے (24) ہوئے گئے نيں، اُتے کيتا کرن! ساہوکار دے روپے دینے نيں، جو اس توں پِچھا چھیويں تاں کچھ ڈول کرن۔ اوہ جدوں آوے اے تاں ایسا آوے اے جداں فرنگی دا پیادہ۔‘‘
اک نے کہا’’ بھائیو! من سکھ دا مقدمہ تاں ہوئے چکيا۔ نمبرداری ايسے دے گھر وچ رہی۔ اُتے تحصیلدار دا وی اس نے گجا بھر دتا۔ پنج سو روپے پہلے اسنوں پہنچیا دئیے، جدوں ایہ کم بنا۔‘‘
اِنّے وچ اک مشر جی بولے ’’ بھئی چودھری! لچھمی نے وڈے پن کیتے نيں۔ دنیا اے تے روپیہ۔ روپے دی خاطر آدمی گدھے نوں باپ بنا رہے نيں۔‘‘
وہ اس قسم دیاں گلاں کر ہی رہے سن کہ ساہوکار وی اوتھے آ پہنچیا تے جاٹ توں کہنے لگیا ’’ کیوں بھئی چودھری! ساڈے روپے کدوں تک دے گا؟ ہن تاں بہت دن ہوئے گئے۔‘‘
جاٹ بولا ’’ لالہ جی! فصل اُتے دین گے۔‘‘
ساہوکار نے کہا’’ جانے کیہڑی فصل اُتے دے گا، فصلاں تاں کٹی ہوئے چکياں، روز روز دے پھرانے توں کيتا فائدہ۔ بھلا جدوں نالش کر کے تیرے ڈھور ڈنگر نیلام کرا لاں گا تاں چنگا ہوئے گا؟ بھلمنسائی دا زمانہ ہی نئيں رہیا جدوں تک آدمی جوندے دے تھلے اے، تب ہی تک ٹھیک رہے اے ۔‘‘
اس گفتگو توں جاٹ غصے وچ بھر آیا تے کہنے لگیا ۔’’ جا نیلام کرا لیجو۔ جانے تیرے ہی گھر تاں راج آیا اے تے نئيں تاں اڑد دے آٹے دی طرح اینٹھا ہی جائے اے ۔‘‘
نمبردار نے انہاں دونے وچ ملاپ کرا دتا تے ساہوکار توں کہیا ’’ لالہ! زمیندار دی جات اوت ہوئے اے، اس توں ڈھور ڈنگر دے نیلام کرانے دتی کیہ گل گل تے جو لالہ اوہی نیلام ہوئے گئے تاں سانوں توانوں کون پُچھے گا؟ ایہ تاں دولہا دے نال برات اے ۔‘‘
جاٹ نے ایہ گل سن کر نمبردار توں کہیا ’’ تاؤ! تیرے بچے جتے رہیاں، تاں نے انصاف دی گل کہی۔‘‘
تھوڑی دیری دے بعد تیج راج اپنے گھر چلا آیا۔ اس دی بیوی نے روٹی پکا ہی رکھی سی، جھٹ آتے ہی کھا لی، فیر حقہ بھر دے ماچے اُتے بیٹھ گیا تے لڑکے نوں کھلانے لگا۔
اِنّے وچ مینا نے وی روٹی کھادی تے کھانے توں فارغ ہوئے کے دُدھ نوں آگ اُتے رکھ دتا تے جدوں اوہ خوب گرم ہوئے گیا تاں جامن ڈال کر اسنوں جما دتا۔ فیر سب سو گئے۔
اب خوشحال چند دے گھر دا حال سنويں۔ جدوں دھائے لڑکے نوں لے کے اوتھے توں چلی گئی تاں مونگا جننے توں دسويں دن نہائی تے سارا مکان دھلوایا۔ خوشحال چند نے مٹی دے برتن جنہاں وچ پانی رہندا سی، سب دے سب بدلوائے۔ سالگرام جی تے سری کرشن جی دی مورتاں دی پوجا، جو پہلے دس دن تک کسی تے نوں بلیا کے کرا لیا کردا سی، ہن آپ کرنے لگا۔ برادری دے لوک فیر انہاں دے ہاں کھانے پینے لگے تے حقے وچ شریک ہوئے گئے۔
دس دن دے بعد تن نہان تے ہوئے تے چلے دے نہان دے بعد مونگا نوں گنگا جل، گئو موتر تے کئی چیزاں ملیا کے پلاواں، کیونجے ہندوآں دے اعتقاد وچ ایہ چیزاں زچہ نوں بالکل پاک کر دیندی نيں۔ فیر تاں مونگا گھر دے برتناں نوں ہتھ لگانے لگی تے روٹی پکانے دے لائق وی ہوئے گئی۔
نہان دے دس پندرہ روز بعد ہیرا نے خوشحال چند توں کہیا ’’ بہو نوں اپنے باپ دے ہاں پیر پھیرنے جانا اے۔ پنڈت نوں بلیا کے مہورت پوچھ لے تے گاؤں وچ کہلا بھیج، دھائے چھورے نوں لے کے چلی آوے۔‘‘
خوشحال چند بولا’’ اسنوں کیوں بلاؤ ہو؟ اوتھے تاں جانا ہی اے ۔‘‘
وہ بولی ’’ وچ اپنے گھر توں بہو نوں خالی گود کیوں بھیجاں؟‘‘
خوشحال چند ایہ گل سن کر چپکا ہوئے رہیا تے جھٹ پنڈت نوں بلیا کے مہورت دریافت کيتا تے حلوائیاں توں مٹھائی بنوائی۔ چلنے دے دن توں دو روز پہلے لڑکے نوں دھائے دے ہاں توں بلوا لیا تے مونگا اسنوں نال لے کے اپنے باپ دے گھر گئی تے بہت ساریاں مٹھائی تے کھانڈ دی اک چھوٹی سی چوکھٹ اک کٹوری وچ گھی دا چراغ روشن کر کے اپنے نال لیندی گئی۔
اوتھے پہنچدے ہی پہلے اس نے اپنے بھائیاں نوں بلیا کے رولی توں ٹیکا لگایا تے انہاں نوں اک اک روپیہ تے اک اک ناریل دتا۔ انہاں نے ناریل تاں لے لئی تے روپے پھیر دئیے۔ فیر مونگا نے کھانا کھا کر اپنی سسرال جانے دا ارادہ کيتا۔ اس دے باپ نے لڑکے دے کپڑے تے زیور تے خاوند تے ساس سسرے تے ودتا سسرے دے جوڑے تے جس قدر مٹھائی اوہ لیائی سی، اس توں دو چند اس دے نال کر دتی۔ مونگا سب چیزاں اپنی سسرال وچ لوئی تے مٹھائی برادری وچ تقسیم کيتی۔
اس دے بعد اسنوں اپنے میدے ميں جانے دی کچھ روک ٹوک نہ رہی۔ جدوں جی چاہندا اوتھے چلی جاندی تے بچے توں مل آتی۔ خوشحال چند تے دولت رام وی کدی اکیلے تے کدی مونگا دے نال اسنوں دیکھنے نوں چلے جاندے۔
دولت رام سب دے سامنے بچے نوں گود وچ لینا اپنی بے وقوفی جاندا تے اسنوں اپنے باپ تے دادا دے روبرو ہرگز پیار نہ کردا۔ ہاں جدوں جاٹنی اکیلی اس دے پاس ہُندی تاں اوہ لڑکے نوں اٹھا کے کھلاندا تے ایداں دے وقت وچ کدی کدی مینا اس توں کہندی لالہ! اس دے بیاہ وچ تیرے توں گھنے روپے لاں گی۔ ايسے طرح اوہ لڑاک مدت تک گاؤں وچ پرورش پاندا رہیا تے جاٹنی دا دُدھ پی پی کر موندا ہُندا رہیا۔
جب کدی دہلی وچ کوئی تیوہار ہُندا تاں مینا اسنوں لے کے اوتھے چلی آتی تے اپنی تیوہاری لے کے فیر اپنے گاؤں نوں چلی جاندی۔
اس لڑکے نوں مینا توں اس قدر محبت ہوئے گئی کہ اک دم اس توں جدا نہ ہونا چاہندا سی۔ ہر چند نہال چند تے خوشحال چند اسنوں لالچ دے کے اپنے پاس بلاندے مگر اوہ ہرگز نہ آتا تے مینا تے تیج رام ہی نوں اپنا ماں، باپ سمجھدا۔
جب کچھ وڈا ہويا تاں تے آور لڑکےآں دے نال گاؤں دی گلیاں وچ پھرنے لگا، جاٹاں دے توں طور دکھانے لگا، کدی تیج رام دے نال گاواں بیلاں نوں ٹنکاری دیندا ہويا کھیت اُتے چلا جاندا تے اوتھے جا کے بیج تے دانے اس طرح زمین اُتے ڈالدا گویا اوہ جاٹ ہی دا تخم اے، کدی کھیلدے وقت زمین وچ اک گڑھا کھود کر اسنوں کنواں مقرر کردا تے اس وچ پانی بھر کر اک مٹی دی کلیا توں چرس دے طور اُتے پانی کھینچکيا تے ایہ کہندا جاندا میرا بار لائیو رے رام منائیو رے۔ ترجمہ یعنی میرے بجھ نوں لا تے رام توں اس کم وچ مدد منگ۔
اک دفعہ دولت رام گاؤں ہی وچ سی کہ اوتھے پھاگن دا مہینہ آ گیا۔ اس نے ہولی کرنے دے لئی اپنے گھر آنے دا ارادہ کيتا تیج رام بولہ لالہ! تاں نے شہر دی ہولیاں تاں دیکھی نيں، اُتے ہن دے ایتھے دی وی ہولی دیکھ۔
اس دے سمجھانے توں دولت رام گاؤں ہی وچ رہ گیا۔
جب ہولی وچ تھوڑے جہے دن باقی رہے تے چاندنی راتاں شروع ہوئے گئياں تاں اس نے دیکھیا کہ ہر روز چار پنج گھڑی رات گئے، عورتاں اپنے گھر دے کماں توں فارغ ہوئے کے، گاؤں دی گلیاں وچ جمع ہوئے جاندیاں تے ناچ گا کر اپنا دل خوش کردیاں۔ مرد وی اک طرف اکٹھے ہوئے کے دف بجاندے تے خوب اچھلدے کودتے۔ رفتہ رفتہ ایہ نوبت ہوئی کہ مرد اک طرف کھڑے ہوئے جاندے تے عورتاں دوسری طرف تے دونے فریق اپنے وچکار اک لکیر کھچ لیندے۔ مرداں دی طرف توں دو آدمی اک دوسرے دے گلے وچ ہتھ ڈالے ہوئے عورتاں دی طرف جاندے تے گیت گاندے ہوئے اوتھے توں الٹے بھجدے، اک عورت ہتھ وچ لاٹھی لئی انہاں دے پِچھے دوڑدی، تے دونے مرد اس دے آتے آتے لکیر دے پِچھے نکل جاندے تے لاٹھی توں بچ جاندے تاں انہاں دی ہنسی نہ اڑدی تے جو اوہ عورت لکیر تک پہنچدے پہنچدے انہاں نوں لاٹھی چھوا دیندی تاں خوب ہی انہاں دی خاک اڑدی۔
ساری عورتاں اپنے گاؤں دے مرداں توں تاں ہنسی چہل کردی ہی سن مگر اجنبی مرد توں وی نہ چوکدیاں سن۔ جدوں کوئی غیر آدمی انہاں دے سامنے توں گزردا تاں اوہ اسنوں پھڑ کر خوب گت کردیاں تے اس دے کپڑےآں اُتے کیچڑ، گوبر تے آور جو کچھ ہتھ لگ جاندا، ڈال دیتاں تے منہ اُتے سیاہی مل دیتاں علاوہ اس دے عورتاں تے مرد سب دے سب طرح طرح دے سانگ بھردے، بے حیائی تے بے شرمی دیاں گلاں کردے۔
جاٹاں دی لڑکیاں تے لڑکے ہولی دے دن دے لئی گوبر دی مکیاں، ڈھالاں تے تلواراں بنا کے دُھپ وچ سکھا دیندے تے اک موٹے توں ڈورے وچ پرو کر ہار بنا کے رکھ چھوڑدے۔
جب ہولی دا دن آیا تاں اس گاؤں دے جاٹاں نے کانٹاں دی باڑ اک جگہ لگیا دتی تے سب دے سب اوتھے آ کر جمع ہوئے۔ اک مشر اوتھے پہلے توں کھڑا ہويا سی، جاٹاں نے اس توں پُچھیا ’’ دادا! ہولی کس وقت دی اے ؟‘‘
وہ بولا ’’ چودھری! شام ہی دی اے ۔‘‘
یہ کہہ کے اس نے باڑ وچ آگ لگیا دتی تے شعلے دا رخ دیکھدا رہیا، فیر یکاک بول اٹھا ’’ بھئی چودھریاں! لو پورب نوں چلے اے، راجا پرجا دونے سکھی رہن گے۔‘‘
اک جاٹ ایہ سن کر بولا ’’ دادا! جو سیدھی آسمان نوں جاندی تاں کيتا ہُندا؟‘‘
مشر نے کہیا ’’ ہُندا کيتا؟ججھ (25) ہُندا۔‘ ‘
اک ہور جاٹ نے کہیا ’’ بھئی! سانوں تاں اترکی چاہیے جو سما چنگا ہو۔‘‘
اس وچ تیج رام نے کہیا ’’ پورب دتی کیہ وڈی اے ؟ دکن دی نئيں چاہیے جو کال پئے۔‘‘
جب اس آگ وچوں اچھی طرح شعلے نکلنے لگے تاں سب نے اس اُتے رولی چڑھا کر پوجا دی تے اس دے چاراں طرف پھرے، لڑکےآں تے لڑکیوں نے گوبر دے ہار جو پہلے توں تیار کر رکھے سن، اس وچ ڈالد ئیے، جاٹاں نے آگ دی پرکرما کر کے گیہاں دی کچھ بالاں اپنے اپنے ہتھوں وچ لے کے ايسے آگ اُتے بھوناں تے ہر اک نے اس مشر نوں ہولی دے پجاپے وچ کچھ آٹا دتا۔
جب ہولی پج چکی تاں اک جاٹ نے اس مشر توں کہیا ’’ دادا! تاں روز سانوں ٹھگے اے، ایہ تاں بتا، ہولی ماندا کيتا ہوئے اے ۔‘‘
مشر بولا ’’ ارے مورکھ! تینوں خبر نئيں۔ بھائی!اک راچھس سی ہرناکس، اس دا پوت اُتے لادسدا رام رام جپا کرے سی، اُتے باپ ایہ چاہے سی کہ اوہ رام دا ناں نہ لیا کرے تے اس نے اپنی ساری نگری وچ ایہ ڈھنڈورا پھیر دتا سی کہ جو کوئی رام دا ناں لے گا، اس اُتے بہت سا ڈنڈ ڈالیا جائے گا۔ تاں جانے ہی اے، ٹھاڑے دا راج سر پر، سب مان گئے، اُتے اس دے پوت نے جو رام دا بھگت سی، نہ منیا۔ فیر تاں اس راچھس نوں کرودھ آیا تے من وچ بچارا، جو ایہ کسی طرح مر جائے تاں چنگا اے۔ پہلے تاں اسنوں اک پہاڑ اُتے توں تھلے ڈال دتا، اُتے اوہ نہ مرا، فیر تے کئی اپائے کیتے، اُتے کچھ نہ ہويا۔ ندا انہاں اس دی بہن ہولی بولی لاؤ وچ اسنوں آگ وچ لے کے بیٹھ جاؤں، وچ تاں بجر (26) دی ہون، ایہ جل جائے گا، وچ نئيں جلنے کيتی۔ اُتے بھئی رام دا کرنا ایسا ہويا کہ اوہ تاں جل گئی تے رام نے اُتے لاد نوں بچا لیا۔ تب توں لوک ہولی پوجتے نيں کہ ساڈے لڑکےآں دی رچھا کرے۔ بھائی! ایہ ہولی ماندا دی کتھا اے ۔‘‘
ہولی پوجنے دے بعد فیر سب دے سب ناچ گانے وچ مشغول ہ وگئے تے دف بجا کے اچھلنے کودنے لگے۔ جدوں ہولی پھک چکی تے آگ وچوں شعلے اٹھنے بند ہوئے گئے، تاں اک شخص جلدا ہويا اپلا اپنے ہتھ وچ لے کے کسی کنويں دی طرف دوڑا گیا تے اک سانس وچ اوتھے ڈال کر الٹا چلا آیا تے آتے جاندے کدرے دم نہ لیا تے اس عمل توں اس دا مقصد ایہ سی کہ جس طرح ایہ جلدا ہويا اپلا ٹھنڈا ہويا اے، ايسے طرح اسيں وی ٹھنڈے رہیاں۔
بعض آدمیاں نے انہاں ہاراں دی راکھ جو لڑکےآں نے ہولی اُتے چڑھائے سن، تبرک سمجھ کر اس غرض توں اپنے پاس رکھ چھڈی کہ جدوں کسی دے سر وچ درد ہوئے تاں اوہ اس دے ماتھے اُتے لگیا داں تے جو بالاں جاٹاں نے ہولی دی آگ اُتے بھونی سن، انہاں دے دانے ہر اک شخص نے اناج دی کوٹھی وچ ڈال دئیے کہ کسی طرح اس دی کمی نہ ہوئے۔
دوسرے روز صبح ہُندے ہی گاؤں وچ وڈا غل شور مچا، کوئی جاٹ اپنے کھیت اُتے نہ گیا، مرد تاں رنگ دے بھرے ہوئے لوٹے لے کے گلیاں وچ پھرنے لگے تے جو ملیا اس دے اُتے رنگ ڈالیا تے ہر اک توں خوب گالی گلوچ کی، عورتاں اپنے مکاناں دی چھتاں اُتے ہوئے بیٹھاں تے جو شخص انہاں دے مکان دے تھلے ہوئے کے گزریا، اس اُتے رنگ ڈال دتا۔ بلکہ کیچڑ تے گوبر وی خوب پھینکا۔
دولت رام دی جو کدرے شامت آئی، ایہ وی تماشا دیکھنے نوں باہر نکل آیا تے گلیاں وچ پھرنے لگا۔ جا ٹیاں نے وقت پا کر اسنوں آ گھیرا او رخوب گھونسے مارے۔ ہر چند لوک پکاریا کیتے ’’ ایہ تاں ایتھے دا جمائی اے ۔‘‘ مگر انہاں نے اک نہ سنی تے جدوں تک اس نے اک گڑ دی بھیلی دینے دا اقرار نہ کيتا، تب تک اسنوں نہ چھڈیا۔ دولت رام اس روز اِنّا پٹا کہ اسنوں چھیويں دا دُدھ یاد آ گیا تے آئندہ دے واسطے قسم کھادی کہ ہن کدی گاؤں دی ہولی دیکھنے نئيں آنے کا۔ اس دا سسرا لچھمی داس اس توں کہنے لگیا ’’ لالہ صاحب! آج آپ نکل کے کیوں گئے؟ مکا رما جانے آج دے دن تاں ایہ جاٹ گڑ دے مارے بنیاں دا بھس ادھیڑ دتیاں نيں۔ تسيں شہر دے لالہ، چھٹانک بھر کھانا کھاؤ تے ایہ جنگل دی رہنے والیاں، روز ڈھائی من بجھ سر اُتے اٹھا کے کوس بھر لے جاواں تے کوس بھر لے آئاں۔ کتھے تسيں کتھے یہ، بھلا لالہ کیوں چوٹ کھادی؟‘‘
دولت رام دی اس روز ایسی گت نہ ہوئی سی کہ اوہ دوسرے روز اس گاؤں وچ رہنے دا ناں لیندا، صبح ہُندے ہی شہر نوں روانہ ہويا تے اوتھے آ کر سارا حال اپنے باپ دے روبرو بیان کيتا۔ اوہ بولا ’’ وچ پہلے ہی سمجھیا سی کہ جاٹ دی ذات اکھڑ ہُندی اے، ایسا نہ ہو، کدرے ایہ لوک تینوں ستاواں۔ سو اوہی ہويا تے تیرے سسرے وی خوب آدمی نيں، انہاں نے نہ بچایا۔ ‘‘
دولت رام نے کہیا ’’ واہ! انہاں نوں اپنی ہی جان دی پڑ رہی سی مینوں کيتا بچاندے۔‘‘
دولت رام نوں گاؤں توں آئے ہوئے پندرہ روز وی نہ گزردے سن کہ نہال چند نوں شدت توں بخار آیا۔ اک روز تاں بالکل بے ہوش پيا رہیا، دوسرے روز جدوں آنکھ کھولی تاں بولا ’’ خوشحال چند! ساڈا انت آن پہنچیا اے، جو دولت دے لڑکے نوں بلا لاں تاں اک نظر دیکھ لاں، فیر چلا چلی دا معاملہ اے ۔‘‘
خوشحال چند نے فوراً اک آدمی گاؤں نوں روانہ کيتا تے لڑکے نوں جاٹنی تے جاٹ سمیت بلوا بھیجیا، مگر لڑکا حالے آنے وی نہ پایا سی کہ نہال چند دا حال بگڑ گیا۔ ایہ دیکھدے ہی خوشحال چند نے اک پنڈت نوں بلايا تے اسنوں نہال چند دے بستر دے برابر اک چوکی اُتے بٹھایا تے بھگوت گیتا دا پاٹ کرایا، اس عرصے وچ ہیرا وی کئی دفعہ اوتھے آئی تے اسنوں بے ہوش دیکھ کے کہہ گئی ’’ ہن ایہ چلن نيں، جو کچھ بنے انہاں توں پن کراؤ‘‘
خوشحال چند وی سمجھ گیا کہ ہن انہاں دا بچنا مشکل اے او راسی خیال توں جدوں کدی نہال چند آنکھ کھولدا تے ہوش وچ آتا تاں اوہ کچھ نہ کچھ چیز خواہ گائے، خواہ مٹھائی، خواہ نقد روپیہ اس توں پن کرا دیندا۔
تھوڑی جہی دیر وچ نہال چند دا حال تے وی بگڑ گیا تے خوشحال چند نے اسنوں کھانا پانی دینا چھڈ دتا، کدی کدی گنگا جل اس دے منہ وچ ٹپکا دیندا، تے کچھ نہ دیندا۔ شام دے وقت اس نے اپنے منیب توں کہیا ’’ لالہ جی دے بچنے دی آس نئيں اے، جتھے تک ہوئے سکے، انہاں دا بمان جلد بنوانا چاہیے بلکہ رات بھر وچ تیار ہوئے جائے تاں بہتر اے، سویرا پھڑ جاواں تاں پھڑ جاواں۔‘‘
منیب بمان دے بنوانے وچ مصروف رہیا تے خوشحال چند تے دولت رام تمام رات نہال چند دے پا س بیٹھے رہے۔ پہر رات باقی سی کہ یکاک نہال چند نوں ہچکی آئی، خوشحال چند فوراً اٹھا تے اس دا ہتھ پھڑ کر نبض دیکھنے لگا، جدوں نبض دا کچھ پتہ نہ ملیا تاں اوتھے تھوڑی زمین لپوا کر اس اُتے تل تے کش ابچھا دتی تے نہال چند نوں چارپائی توں اتار کر اوتھے لٹا دتا تے اس دا سر اپنے زانو اُتے رکھیا، فیر اس دے منہ وچ پچ (27) رتنی پائی۔ نہال چند نے اک یا دو ہچکیاں تے لیاں سن کہ اس دی جان نکل گئی۔ خوشحال چند، ہائے لالہ جی! کہہ کے رویا اس دی بیوی نے وی اس وقت تاں اک دو آنسو ٹپکا دئیے مگر فیر اس دی خوشی (28) دا حال نہ پُچھو۔
صبح ہُندے ہی منیب نے نائی نوں بلیا کے کہیا ’’ لالہ دے مرنے دی ساری برادری وچ خبر کر آ۔‘‘
وہ ايسے وقت سب جگہ جا کے پکار آیا ’’ لالہ نہال چند کال کر گئے نيں۔‘‘ تے پنج چار جاچکاں (29) نوں خوشحال چند دے مکان اُتے لیندا آیا کہ اوہ گانے بجانے دا شغل کرن۔
اس عرصے وچ خوشحال چند اپنے باپ دی لاش دے پاس عورتاں نوں چھڈ کے آپ باہر گلی وچ آ کر زمین اُتے ہوئے بیٹھیا، نہ بوریا بچھایا، نہ کپڑا، برادری دے دو چار آدمی اس دے پاس آ بیٹھے۔ جس قدر دن چڑھدا گیا ايسے قدر لوک آتے گئے۔ مرد تاں باہر اکٹھے ہُندے گئے تے عورتاں دے غول دے غول اندر مکان وچ ہیرا دے پاس جمع ہوئے۔ انہاں وچوں جوان جوان عورتاں جو بہت سا زیور تے ا اچھے اچھے کپڑے پہن کر آئی سن، کھڑی ہوئے کے ناچنے لگياں تے ہنسی ٹھٹھے دیاں گلاں وچ مشغول ہوئیاں۔ کوئی کہندی سی ’’ اے اے بُڈھے! تینوں روواں گلی دے کتے‘‘ کوئی بولی ’’ کيتا کہو ساڈے دادا جی نوں دادی جی نے بلا لیا‘‘ اک نے مونگا توں کہیا ’’ اری! تاں وی داد سسرے (30)کو پیٹ لے، فیر کدوں کب آواں گے۔ اوہ تاں پہلے ہی توں کھیل کود وچ مشغول سی، چہل دیاں گلاں کر رہی سی، اس قسم دی گفتگو توں تے وی بھریا گئی، جو بولی اُتے آیا بول اٹھی۔‘‘
باہر جتھے مرد جمع سن، جاچک اک طرف بیٹھے ہوئے بھجن تے راگ گا رہے سن، طبلہ سارنگی بجا رہے سن، ایہ سب گلاں ہوئے رہیاں سن کہ اِنّے وچ مینا تے تیج رام وی لڑکے نوں لے کے آ گئے۔ خوشحال چند نے بچے نوں گود وچ لے کے کہیا ’’ بیٹا! جنہاں نے تینوں بلايا سی، اوہی نئيں رہے۔‘‘ فیر اک آدمی نوں پکاریا تے کہیا ’’ جا اسنوں گھر وچ لے جا تے اس دی دادی توں کہو کہ اسنوں زیور کپڑا پہنا کر دھاوڑے (31)کو دے دے۔‘‘
جب ٹھیک دوپہر ہوئی تاں بجرا (32) بن دے تیار ہويا، اس دے چاراں طرف تمامی تے کنارےآں اُتے کلابتون دی جھالر لگی ہوئی سی، کنگوراں (33)پر چاندی دے ورقاں توں منڈھی ہوئی کھوپرے دی بٹیاں چھوہارے پروئے ہوئے سن ۔ بجرے دے تیار ہُندے ہی خوشحال چند بھدر ہويا تے سر دے سارے بالاں وچوں چوٹی باقی رہنے دی۔ فیر نہا دھو کر دھوندی بدلی تے جنیو(34)گلے وچ ڈالیا تے کوی ٹھلیا وچ پانی بھر کر کندھے اُتے رکھ اندر مکان وچ لے گیا تے اس توں اپنے باپ دی لاش نوں نہلیایا۔ فیر پنڈ دان کر کے اسنوں بمان وچ رکھ دتا تے اُتے توں دو شالہ ڈال کر ستلی تے کلاوے توں بنھ دتا۔
جب سب تیاری ہوئے چکی تاں ہیرا تے مونگا نے مردے دے پاؤں اُتے اک اک ناریل تے کچھ پیسے رکھ دے پوجا دی تاکہ اس دے قدماں دی برکت انہاں دے گھر توں نہ جائے۔ جدوں مرد لاش نوں اٹھانے لگے تاں خوشحالو نے آ کر اسنوں روک لیا تے کہیا ’’ پہلے میرا نیگ دیندے جاؤ۔ جدوں ميں اٹھنے داں گی۔‘‘
اسی وقت خوشحال چند نے اسنوں پنج روپے دئیے، فیر کئی آدمی بمان نوں کندھے اُتے اٹھا کے ’’ رام رام ست نيں‘‘ کہندے ہوئے باہر نکل آئے تے جمنا جی دی طرف چلے۔ نائی تے جاچک جو باہر بیٹھے ہوئے گا رہے سن، اپنا اپنا طبلہ سارنگی سنبھال کر سب دے آگے ہوئے تے ایہ بھجن گانے لگے:
بھجن
ترجمہ تے مطلب
جیا کر سوچ بھیو! میری ناؤ پئی منجھ دھار، جا پھنسی گہرے پانی وچ ۔ سوجھت وار نہ پار، اَنھّا دھند طوفان چلت اے، کس بدھ اترے گی پار
دل نوں فکر اے، کیوں کہ میری کشتی دھارا دے وچکار جا پئی اے، گہرے پانی وچ جا پھنسی، ہن نہ وار دکھادی دیندا اے، نہ پار، طوفان وڈی شدت توں چل رہیا اے، کشتی کیوں کر پار اترے گی۔
جیا نوں سوچ بھیو! الخ
دل نوں فکر اے ! الخ
سگری عمر ميں نے پاپ کمائے لکھاں کروڑ ہزار، ایداں دے ادھم کوٹھور کھاں اے، تسيں بن تارن ہار
ماں ساری عمر ہزاراں لکھاں کروڑاں گناہ ہی کردا رہیا۔ اے نجات دینے والے! ایداں دے حقیر آدمی نوں تواڈے سوا تے کون سا ٹھکانا اے ؟
جیا نوں سوچ بھیو! الخ
دل نوں فکر اے ! الخ
کِداں کراں ہن ایہ زندگانی جی دی ہوئے گئی جھاڑ، اپنے سن سو بھئے بیگانے، دشمن ہوئے گئے یار
کیا کراں ایہ زندگی تاں جی دا جھاڑ ہوئے گئی، جو اپنے سن اوہ بیگانے ہوئے گئے، جو یار سن اوہ دشمن ہوئے گئے۔
جیا نوں سوچ بھیو! الخ
دل نوں فکر اے ! الخ
وشن بھگت نوں چت توں تارو، ہر دی تے پکار، ادھم ادھارن یار کرن گے، گن او گن نہ بچار
اے وشن خدا نوں یاد کر کے اس جہان دا خیال دل توں چھڈ دے۔ جو حقیر آدمی نوں بخشتے نيں، اوہی نجات بھی
جیا نوں سوچ بھیو! الخ
دل نوں فکر اے ! الخ
نائی تے جاچک دس دس قدم اُتے ٹھہردے جاندے سن تے بھجن گاندے جاندے سن تے جدوں اک جگہ کھڑے ہوئے کے گا چکتے سن تے آگے ودھنے دا ارادہ کردے سن تاں اک آدمی نہال چند دی لاش اُتے توں مکھانے تے گوٹے دے پھُل نثار کر دیندا سی۔
دولت رام پیادہ پا تے اس دا بیٹا اک آدمی دے کندھے اُتے چڑھا ہويا، دونے مردے دے کان وچ گھینٹے بجاندے جاندے سن ۔ بہتیری عورتاں بچےآں نوں لے کے گلی کوچےآں دے دروازےآں اُتے تماشا دیکھنے آ کھڑیاں ہوئیاں تے مکھانے اٹھا کے اس خیال توں لڑکےآں نوں کھلانے لگياں کہ انہاں دی عمر وڈی ہوئے۔
جب مرد لاش نوں لے کے چلے گئے تاں عورتاں ہنستی بولدی، ٹھٹھے مارتی مرداں دے پِچھے ہوئے لاں تے دس دس قدم اُتے ٹھہر ٹھہر کر جمنا جی تک انہاں دے نال چلی گئياں۔
جس وقت سب لوک جمنا جی اُتے پہنچ گئے تاں خوشحال چند مرداں نوں لے کے مرگھٹ دی طرف چلا گیا تے عورتاں انہاں سب توں علیحدہ ہوئے کے جمنا جی وچ نہانے لگياں، فیر کپڑے سکھا کر گھر دا رستہ لیا، تے اک نائن دے پِچھے ایہ گیت گاندی ہوئی چلی آئاں:
راگ
ترجمہ تے مطلب
نائن۔ اے (35) اے بابا! رناں نے مارے مواندی، چکلا ماریا، بیلن ماریا تے ماری چنواندی، دھوندی رناں دتی چھاتی، رناں نے مارے مواندی۔
نائن کہندی اے۔ اے صاحب! عورتاں نے مواتیاں نوں ماریا! چکلا تے بیلن تے جلدی ہوئی لکڑی ماری، آفرین اے عورتاں دی چھاتی کو، انہاں نے مواتیاں نوں ماریا۔
عورتاں ۔ اے اے بابا، رناں نے مارے مواندی
عورتاں بولدی نيں، اے اے صاحب عورتاں نے مواتیاں نوں ماریا۔
مرد وی لاش پھوک چکے تاں جمنا جی وچ نہائے تے نہا دھو کر گھر دی طرف چلے۔ رستے وچ تے بہتیرے آدمی جو لاش دے نال نئيں گئے سن، آ ملے تے خوشحال چند توں کہنے لگے ’’ کيتا کہو صاحب۔ وڈھیاں دا بیٹھیا رہنا ہی وڈی گل اے۔ کیہ ہویا سی؟ کچھ بیمار رہے سن ؟‘‘
اس وچ انہاں دا منیب بولا ’’ رائے صاحب وڈے بھاگوان سن، اس ايسے برس دی عمر وچ کِداں دی کٹھی سی، روز جمنا جی نہانے چلے جاندے سن ۔‘‘ اک ہور بولا ’’ جبھی تاں کچھ دکھ نہ دیکھیا، نئيں تاں مہاراج! مہینےآں گھر وچ پئے ہوئے سڑا کردے نيں۔ ایہ جمنا جی ہی دی کرپا اے کہ پرساں ذرا بیمار پئے تے آج چل بتاں۔ خوشحال چند جی دا تے انہاں دا اِنّا ہی سنجوگ تھا۔‘‘
اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے سب دے سب خوشحال چند دے گھر تک آئے۔ خوشحال چند نے آتے ہی پہلے اپنی گیلی دھوندی اس جگہ ڈال دتی جتھے اس دا باپ مرا سی تے فیر باہر آ کر سب نوں سلام کر کے رخصت کيتا۔
جب سب لوک چلے گئے تاں خوشحال چند دیوان خانے دے صحن وچ شطرنجی بچھا کر ہوئے بیٹھیا تے منیب توں کہنے لگیا ’’ منیب جی! آج تاں اسيں بہت تھک گئے۔‘‘
وہ بولا ’’ لالہ صاحب! مردے دے نال آدمی مردہ ہوئے جائے اے تے آپ تاں رات بھر دے جاگے وی سن ۔‘‘
جب شام ہوئی تاں اچارج نے آ کر اس مقام اُتے جتھے نہال چند مرا سی، اک وڈا چراغ جلایا تے گھر والےآں توں کہیا ’’ اس دتے نوں دیکھدے رہنا، ایہ بجھنے نہ پاوے۔‘‘
اِنّے وچ اک عورت نے پُچھیا۔ ’’ مشر جی! ایہ دتا کیوں جلایا کرن نيں۔‘‘
اچارج نے جواب دیا’’ جدوں پران ایتھے توں نکل جاندا اے تاں اسنوں اندھیرے جنگل وچ جانا پڑدا اے، جو اس دے پاس دتا نہ ہوئے تاں رستہ ٹٹولدا ہی مر جائے۔‘‘
اچارج چراغ روشن کر کے چلا گیا تے اس دے جاندے ہی برادری دے دو چار آدمی انہاں دے مکان اُتے آئے تے چولہے وچ آگ سلگوا گئے۔
چار روز تک اچارج صبح ہی آیا تے پنڈ دان کرا کے چلا گیا۔ خوشحال چند وی روز صبح تے شام جمنا جی اُتے گیا تے ٹھلیا وچ پانی بھروا آیا تے عورتاں وچ اس عرصے تک خوب ناچ گانا اے۔
چوتھے روز صبح ہی اچارج آیا تے پنڈ دان کرا کے خوشحال چند نوں جمنا اُتے لے گیا تے جلی ہوئی لاش دی راکھ ہڈیاں توں جدا کر کر اس دے ہتھ توں دریا وچ پھکوائی، فیر ہڈیاں نوں اک سیلے وچ بھر کر کسی آدمی دے ہتھ گنگا بھیج دتا تے اپنے پروہت دے ناں اس مضمون دی چٹھی لکھ دتی کہ انہاں ہڈیاں نوں تسيں اپنے سامنے گنگا جی وچ ڈلوا دینا تے ساڈی چٹھی دا جواب بھیج دینا۔
وہ آدمی تاں چٹھی لے کے اوتھے توں سیدھا گنگا جی نوں روانہ ہويا تے خوشحال چند نہا دھو کر اپنے گھر آیا۔
نائی پہلے ہی برادری دے لوکاں وچ سب جگہ پکار آیا سی آج اٹھانی اے۔ دوپہر دے بعد سب لوک آئے تے شطرنجی دی پٹیاں اُتے جو خوشحال چند دے گھر دے آگے گلی وچ دو طرفہ آمنے سامنے بچھی ہوئیاں سن، بیٹھ گئے۔
تھوڑی دیر بعد وچ لچھی داس نے کچھ روپے نقد تے اک پگڑی پیش کيتی۔ ٹائی نے بلند آواز توں کہیا ’’ لالہ لچھی داس اِنّے روپے تے اک پگڑی دیواں نيں۔‘‘ ایہ کہہ کے دونے چیزاں خوشحال چند دے آگے رکھ داں، فیر کسی نے روپے تے پگڑی تے کسی نے صرف نقد روپیہ دتا۔ خوشحال چند نے اپنے تے اپنے رشتہ داراں دے داماداں نوں تے ہیرا نے اپنے ہاں دی لڑکیوں نوں روپے دئیے۔
فیر خوشحال چند سب لوکاں دے نال دیوان خانے وچ گیا۔ منیب نے کوٹھی کھولی، بستا بچھایا تے چٹھا اٹھا کے خوشحال چند دے ہتھ توں کچھ لکھوا لیا۔ اس دے بعد خوشحال چند نے اک اک نوں اسلام کر کے رخصت کيتا۔ فیر جتھے جتھے اپنے باپ دی خبر بھیجنی منظور سی، اوتھے چٹھیاں لکھ بھیجاں تے ہر اک چٹھی دا تھوڑا سا کنارا پھاڑ ڈالیا کہ پڑھنے والا چٹھی دے کھولدے ہی جان جائے کہ اس وچ کِسے دی موت دی خبر اے۔
دسويں روز خوشحال چند نے دس پنڈ دان کیتے تے گیارہويں دن اچارج نوں بلیا کے لحاف، توشک، پلنگ تے نويں کپڑے، چاندی دا حقہ، پالکی تے بہت ساریاں چیزاں اس دے حوالے کيتياں تے ايسے پلنگ اُتے بٹھا کر پہلے اسنوں کچھ مٹھائی کھلائی، فیر سارا اساب دے کے رخصت کيتا ۔ اس وچ دولت رام اپنے باپ توں پُچھنے لگیا ’’ لالہ جی ایہ اسباب کیوں دتیاں نيں؟‘‘
وہ بولا ’’ بھائی! جدوں اس شریر وچوں پران نکل جائے اے تاں اس دا کوئی شریر نئيں رہندا اس لئی دس دن تک پنڈ دان کر اس دا اک شریر بناتے نيں، اُتے پورا شریر اسنوں دسويں دن ملے اے۔ جدوں شریر بنا تاں اسنوں سب ہی چیزاں چاہئاں۔ اس واسطے گیارہويں دن اس دے ناں اُتے ایہ سب اسباب اچارج نوں دتا جاندا اے کہ اسنوں پہنچ جاوے تے اوہ کچھ دکھ نہ پاوے۔‘‘
ان چیزاں دے سوا خوشحال چند نے تے وی بہت سا کچھ صرف کيتا، تمام برادری تے صرافے وچ مگد (36) بنوا کر بانٹے۔
جب خوشحال چند کریا کرم توں فارغ ہويا تاں فیر معمولی پوشاک پہنی تے کم بدستور جاری کر دتا۔
نہال چند نوں مرے ہوئے تھوڑے ہی دن ہوئے سن کہ اک روز رات دے وقت ہیرا نے خوشحال چند توں کہیا ’’ ہن چھورے دی لینی (37)کر لو، اُتے اس دا پرچنا مشکل اے، جو بہو کچھ دناں اپنے باپ دے ہاں جا کر رہے تے چھورے نوں روز اپنے پاس بلیا کے رکھے تاں اچھی گل اے ۔‘‘
خوشحال چند بولا ’’ تاں بہو نوں گاؤں بھیج دو۔‘‘
اس دے کہنے دے موافق ہیرا نے مونگا نوں گاؤں دی طرف روانہ کيتا تے کہہ دتا ’’ بہو جتھے تک ہوئے سکے، چھورے نوں اپنے توں اُتے چا لیجیو‘‘ تے اک نوکر وی اس دے نال کر دتا کہ شاید لڑکا اس توں ہل جائے۔
مونگا نوں گاؤں گئے ہوئے تھوڑا ہی عرصہ ہويا سی کہ اوتھے جنگل وچ کنجراں دا اک ٹانڈا آ پيا۔ پہلے تاں سب نے اپنی اپنی سرکیاں ڈال لاں، فیر کچھ آدمی گاؤں وچ چوری دا مال بیچنے چلے گئے تے بعض ادھر ادھر بھیک مانگنے لگے، کوئی جنگل وچ دھونی رما بیٹھیا تے طرح طرح دے فریب دیاں گلاں کر کے لوکاں دا مال ہتھیانے لگا، کوئی فقیر دا بھیس بدل بدن وچ بھبوت رما بیٹھیا تے جٹا چھڈ ہتھ وچ تونبا یا چمٹا لے گاؤں وچ الکھ جگانے لگا۔ انہاں دیاں عورتاں وی بھیک مانگتی ہوئی گاؤں وچ جاندیاں تے جو کچھ ہتھ لگدا، آنکھ بچا کر اٹھا لاتاں تے جے کسی بچے نوں گلی وچ زیور پہنے ہوئے کھڑا دیکھتاں تاں تاک لگیا کر کسی نہ کسی طرح توں اس دا زیور اڑا لاتاں۔ کدی ایسا وی ہُندا کہ کوئی کنجر گاؤں وچ کِسے شخص توں کچھ خریدنے جاندا تے سودا چکاندا، اِنّے وچ انہاں دے گروہ دے بوہت سارے آدمی اوتھے آ کر موجود ہوئے جاندے تے اس شخص نوں دھوکھا دے کے زیادہ لینا چاہندے، جے اوہ ٹھنڈے کلیجے دے دیندا، تاں خیر، ورنہ اپنے بچےآں نوں اس دی دکان دے آگے زمین اُتے پٹخ دیندے تے واویلا مچاندے۔ اس صورت وچ اوہ شخص ناچار ہوئے کے یا تاں انہاں نوں زیادہ دے دیندا یا قیمت پھیر کر اپنے مال توں ہتھ دھو بیٹھدا۔ جے انہاں دیاں عورتاں چوری کردی ہوئی پکڑی جاندیاں، تاں اوہ حیلے بہانے توں بھج جاندیاں۔ یا انہاں دے خاوند دوڑے آتے تے فریب تے خوشامد دیاں گلاں کر کے انہاں نوں چھڑا لے جاندے۔
ایسی ایسی دغا بازیاں توں انہاں کنجراں او رکنجریاں نے سورج پور وچوں بہت سا مال اڑایا۔ اک روز دا ذکر اے کہ ٹھیک دوپہر دے وقت کروڑی مل تے آور بچے مینا دے گھر دے باہر کھیل رہے سن، اک کنجری ادھر توں گزری تے کروڑی مل نوں پھڑ کر اس دے کڑے اتار لے گئی۔ اوہ ايسے وقت روندا ہويا مینا دے پاس آیا تے اپنے ہتھوں نوں اس دے سامنے کر کر کہنے لگیا ’’ اماں ہاؤ! کڑولے‘‘ اس وچ اک ہور لڑکا بھجیا ہويا آیا تے کہیا ’’ کنجری نے۔‘‘
مینا اس دے ننگے ہتھ دیکھ کے گھبرائی تے مکان دے باہر آ کر چیخنے لگی دیکھو تاں حالے رانڈ ٹوک مانگتی آئی سی، پل بھر نئيں ہويا، چھورے دے کڑولے اتار لے گئی، اس دا ستیاناس جائے، نپوتی رانڈ روز آ کر ایہی کر جائے اے۔ کوئی مردا جِتیا گاؤں وچ ایسا نئيں جو انہاں دی خبر لے۔
مینا دی ایہ آواز سن کر تے دو چار عورتاں اپنے اپنے گھر توں باہر نکل آئاں تے ہتھ مل کے کہنے لگياں کيتا کہو بہن، جانے ایہ رنڈیاں کتھے توں دکھ دینے آ گئیاں نيں، سب نوں گاؤں وچ ستا رکھیا اے۔
اتفاقاً دولت رام وی گاؤں وچ اپنے سسرے دے پاس آیا ہويا سی، اس نے جاں ہی ایہ خبر سنی، دوڑا ہويا مینا دے مکان اُتے آیا تے لڑکے نوں روندا ہويا دیکھ کے گود وچ اٹھا لیا تے چھاتی توں لگیا کر پیار کيتا۔ مینااس توں کہنے لگی ’’ لالہ جی بھگوان نوں میرا منہ اجلا کرنا سی، جو آج چھورا بچ گیا۔ اس رنڈیا نے تاں کچھ گل چھڈی نئيں سی، اوہ تاں بوہت سارے چھورے کھیل رہے سن، نئيں تاں پھڑ کر اسنوں جھولی وچ ڈال لیندی۔‘‘
وہ بولا ’’ چودھرائن! اس طرح بالک نوں نئيں چھڈ دتا کردے۔ خیر ہن جو کچھ ہويا سو ہويا، آگے نوں چوکس رہیو۔‘‘
شام نوں جدوں تیج رام گھر آیا تے حقہ بھر نوں چوپاڑ وچ جانے لگیا مینا نے اس توں کہیا آج رام جی دی وڈی خیر دی ساڈا کالا منہ نئيں ہونا سی، نئيں لینے دے دینے تاں پے گئے سن کھلائے دا ناں نہ ہُندا رلائے دا ہوئے جاندا، سب ایہی کہندے جو کچھ کیہ انہاں جاٹاں نے کيتا۔
وہ بولا ’’ بتا تاں کیہ ہویا؟‘‘
مینا غصے وچ آ کر بولی ’’ ہويا کيتا؟‘‘ میرا مونڈ کيتا تینے حالے نئيں سنی؟
وہ بولا ’’ اپنے ڈھوراں دی ساں! بابا دی ساں! ميں نے نئيں سنی‘‘
وہ بولی ’’ آج چھورا رام دے گھر ساں پھرا اے۔ اک رانڈہ کنجری اس دے کڑولے اتار کر لے گئی۔ کوئی ساڈا پن آڑے آ گیا۔ نئيں ایہ رنڈیاں تن برس دے بالک نوں کيتا چھڈے نيں، جھولی وچ ڈال کر لے جاواں نيں۔‘‘
یہ گل سندے ہی تیج رام کچھ سست ہوئے گیا تے بولا ’’ دیکھ جو کل ہی انہاں دے ڈیرے ایتھے توں نہ اکھاڑ داں تاں جاٹ مت کہیو۔‘‘
فیر اوہ چوپاڑ وچ چلا گیا تے آور جاٹاں توں جو اوتھے بیٹھے سن کہنے لگا’’ وچ تسيں توں روز کہاں سی، انہاں کنجراں دا گاؤں وچ آنا چنگا نئيں اے۔ آج ساڈا چھورا گھر دے باہر کھیلدا پھرے سی، اک رانڈ آئی، پہلے تاں اندر باکھل (38) وچ گئی او راوتھے توں ٹوک لے باہر آئی، اوتھے چھورے دا گلا بھیج کر کڑولے اتار لئی ۔ جانے ایہ ایتھے کیوں آ گئے نيں۔ فیر گاؤں دے چودھری دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا ‘‘ جو تاں کچھ کرے تاں ہوئے، انہاں نوں ایتھے توں کیوں نئيں کڈ دیندا؟
یہ سن کر گاؤں دا پٹواری بولا تیج رام سچا اے۔ تسيں نے سنیا نئيں اک دفعہ انہاں کنجراں نے رتن پور دے باہر ڈیرے ڈالے۔ پہلے اپنی بیراں نوں گاؤں وچ بھیک مانگنے نوں بھیجیا، اوہ سارے گاؤں وچ پھراں۔اک کنجری کسی سنار دے مکان وچ وڑ کے، اس دا سارا بھید جان گئی۔ فیر اپنے مرداں توں آ کر کہیا جوکوئی دوپہر نوں لگائی دا بھیس بدل کے اس سنار دے گھر جائے تاں گھنا مال ہتھ لگے۔ سنار باہر دے دالان وچ بیٹھے ہوئے گھڑ رہے ہون گے، اوہ چلا جائے، جو بیراں نوں جاگتا پائے تاں کچھ بہانہ کر چلا آئے تے جو اوہ سوندی ہاں تے سوندی تاں ہاں ہی گی، گرمی دے دن نيں، اوہ اندر اک کوٹھڑی وچ چلا جائے، اوتھے چنے بھرے ہوئے نيں۔ فیر رات تک چپکا کوٹھڑی وچ بیٹھیا رہے، فیر جدوں سب سو جاواں، تاں کوٹھڑی وچوں باہر آوے تے جو مال ملے لےکے چلا آئے۔ چودھریاں! انہاں وچوں اک کنجر نے ایہی کيتا۔ تن دن تک اس کوٹھڑی وچوں نکلنے دا کوئی ڈول اسنوں نہ سوجھا۔ تیسری رات اوہ پنج سو روپے دا اسباب لے کے باہر نکل آیا۔ سویرے سناراں نے جو اپنے صندوق دیکھے تاں سر پیٹنے لگے۔ دوسرن دن رات نوں اوہی کنجر جاٹنی دا بھیس بدل دا برابر دے مکان وچ گیا تے اک عورت نوں سوندا ہويا دیکھیا۔ اس دی نتھ وچ تانت بنھن لگیا تے ایہ چاہے سی کہ باہر جا کے تانت کھچ لے تے نتھ لے کے بھج جائے۔ اُتے اوہ عورت جاگ اٹھی تے بہت رولا کيتا، کنجر بھجیا، اُتے اس عورت دے مالک نے جا کے اسنوں کھادی کھودتے ہوئے پھڑیا تے مشکاں بنھ چوپاڑ وچ لے آیا، اوتھے اسنوں بہت ماریا۔ سنار وی آیا تے کہنے لگیا ارے! ايسے حرام زادے نے میرا مال لیا اے۔ چوتھا دن اے، ميں نے دوپہر نوں اک عورت ايسے طرح کپڑے پہنے اپنے گھر وچ جاندے ہوئے دیکھی سی۔ مینوں کيتا خبر سی کہ ایہ کنجر اے تے اساں پِچھے چناں دی کوٹھڑی نوں دیکھیا تاں اس وچ روٹی دے ٹکڑے پئے ہوئے پائے، فیر انہاں نے اس کنجر نوں پیٹ پاٹ دے چھڈ دتا۔ سو بھائی انہاں دا کڈ دینا ہی چنگا اے۔
اس گفتگو دے بعد سب جاٹاں دی ایہ صلاح قرار پائی کہ جس طرح ہوئے سکے، کنجراں نوں اٹھاواں۔ دولت رام دا سسرا لچھمی داس ایہ گل سن کر بہت گھبرایا تے کہنے لگیا ’’ ارے! کنگالاں نوں گاؤں توں کیوں کڈھو ہو؟ کيتا تواڈا ایہی دھرم اے ۔‘‘
اس دا ایہ کہنا اس وجہ توں سی کہ اسنوں انہاں کنجراں دے رہنے توں بہت فائدہ سی تے اوہ انہاں توں چوری دا مال بہت سستا خرید لیا کردا سی۔ جدوں تیج رام نے لچھمی داس دی گفتگو سنی تاں بولا ’’ لالہ! جو آج نوں کچھ اچھی بری ہوئے جاندی تاں تسيں توں کوئی نئيں پوچھدا، چھورا کتھے گیا؟ سب ایہی کہندے، جاٹاں نے چھورا مروا دتا۔ کيتا آج دا تسيں نوں بیورا نئيں اے ؟‘‘
یہ سن کر لچھمی داس خاموش ہوئے رہیا۔ اِنّے وچ نمبردار بولا ’’ ارے بھائی!اس نے تاں انہاں توں چوری دا مال خریدتا اے، ایہ تاں چور دا بھائی گھٹی چور اے۔ دیکھو کل انہاں کنجراں نوں تے اسنوں پولیس دار دے پاس لے جاواں گے۔‘‘
اس گفتگو توں لچھمی داس ڈریا تے کہنے لگا’’ بھائی! اسيں تسيں تاں اک ہی سیلی دے بٹے نيں۔ سانوں کيتا، ساڈی طرف توں تسيں انہاں نوں آج ہی کڈ دو، گاؤں دے مالک ہو، چاہے تلوار توں انہاں دا سرکاٹ ڈالو، اسيں تاں تواڈی رعیت نيں۔‘‘
نمبردار بولا’’ کل معلوم پوے گی، جدوں چوری دا سارا مال نکلوایا جاوے گا۔ کنجراں نوں گھر وچ بٹھا بٹھا کر بہت مال خریدتا اے ۔‘‘
فیر تاں لچھمی داس دے ہوش اڑ گئے تے تھوڑی دیر دے بعد نمبردار توں کہا’’ چودھری! ساڈی تاں سن‘‘ تے اسنوں وکھ بلیا کے پنج روپے اس دے ہتھ اُتے رکھ دئیے، فیر بولا’’ چوپاڑ وچ بیٹھ کر ایسی گل نئيں کدرے نيں۔‘‘
نمبردار نے دیکھیا کہ بنیا دب گیا، جھٹ پنج روپے فیر دئیے تے کہیا ’’ اس توں کيتا ہوئے اے ؟ ہزار روپے دا فائدہ تینوں ہويا اے، پنج سو سانوں وی دے تے پنج سو نہ دے تاں سو توں کم تاں اسيں لیندے وی نئيں۔ کیوں کر پنج روپے لے کے اپنا ناں رشوت کھانے والےآں وچ گنوا داں؟ جھوٹھا وی کھائے تاں میٹھے دے لالچ۔‘‘
بنیے نے اس دی وڈی خوشامد دی تے پچیس روپے دے کے اپنے گھر چلا گیا۔
دوسرے روز گاؤں دے بوہت سارے جاٹ مل، کنجراں دے ڈیراں اُتے گئے تے انہاں توں کہا’’ تسيں ایتھے توں چلے جاؤ، نئيں تاں اسيں لٹھاں دے مارے سب دی کھوپڑیاں پھوڑ دین گے یا پولیس دار نوں بلیا کے سب نوں گرفتار کرا دین گے۔‘‘
وہ بولے ’’ چودھری! اساں کيتاکیا اے ؟ جو تواڈی ایہ مرضی اے تاں لو حالے چلے۔‘‘ ایہ کہہ کے انہاں نے اپنا سارا اسباب گدھاں اُتے لدتا تے کسی تے طرف دا رستہ لیا۔
انہاں نوں گئے ہوئے تھوڑے ہی دن ہوئے سن کہ گاؤں وچ اک ہور آفت آئی۔ اتفاقاً اک روز رات دے وقت سورج پور توں کچھ فاصلے اُتے جنگل وچ اک نالے دے اندر چار قسم دے آدمیاں دی آپس وچ ملاقات ہوئی، اک مینا سی، اک گوجر، اک میو تے اک رانگھڑ، مینا بولا ’’ یارو! ہن تاں بہت دن توں کچھ مال ہتھ نئيں لگا۔‘‘
رانگھڑ کہنے لگیا ’’ تے اوہ اونٹھ کتھے توں لیایا تھا۔‘‘
مینے نے کہا’’ اونٹھ دی جو پُچھے تاں ساڈے بہنوئی نے اسيں توں اک اونٹھ منگیا سی۔ کسی ساہوکار دے اونٹھ سڑک اُتے چلے جاواں سن، سانوں انہاں وچوں اک اونٹھ چنگا معلوم ہويا، دن بھر اسيں اس دے پِچھے پِچھے رہے، جدوں رات ہوئی تاں اونٹھ والا پڑاؤ وچ جا کے اترا، اسيں وی اوتھے جا پئے۔ جدوں آدھی رات آئی تے رکھوالا سو گیا تاں اساں اس اونٹھ دی رسی کٹی تے نکیل وچ تار بنھ کر دوسرا سرا اپنے ہتھ وچ لے، باہر نکل آئے تے تار دے سہارے اونٹھ نوں وی باہر بلا لیا۔ فیر سوار ہوئے کے صبح ہُندے ہُندے تیس کوس نکل گئے تے جس نے اونٹھ منگیا سی، اسنوں دے دتا تے اوتھے توں دوسرا اونٹھ لے شام تک اپنے گھر آ گئے۔ سو اوہ اونٹھ تاں ساڈے پاس نئيں رہیا، ہن بتاؤ کيتا کرن؟‘‘
گوجر بولا’’ یارو وچ ایتھے سورج پور وچ اک ساہوکار وڈا مالدار اے، کل جو وچ گاؤں وچ گیا تے اک کہار دے مکان دے پِچھے جا کے کھڑا ہويا توکہاری اس توں گلاں کر رہی سی۔ اِنّے وچ پُچھنے لگی ایہ انگوٹھی تاں کتھے توں لایا؟ کہار نے کہیا ساڈے لالہ جی نے دتی اے۔ کنجر جو گاؤں وچ پھرا کرن سن، انہاں توں لالہ نے بہت مال مول لیا اے۔ وچ پانی دے گھڑے لے کے جو اُتے گیا تاں دیکھیا، لالہ جی دی کوٹھڑی دے آگے جتھے لالہ سویا کرے نيں، سونے چاندی دا بہت سا مال پيا اے تے لالہ اسنوں کانٹے وچ تول رہے نيں۔ ميں نے ایہ انگوٹھی دیکھ کے انہاں توں کہیا۔ لالہ جی! ایہ انگوٹھی مینوں دے دو۔ انہاں نے کہیا ایہ پرائی چیز اے، اُتے تینوں مول دلا دین گے۔ سو انہاں نے دو روپے نوں دلوا دتی تے کہیا کسی توں کہیو مت۔‘‘
گوجر دا ایہ کہنا سی کہ سب دے سب ساہوکار دا مال پرتن اُتے مستعد ہوئے گئے۔ میو نے کہا’’ چلو نوں محل دو۔‘‘
گوجر نے وی ایہ گل مان لئی۔ اِنّے وچ مینا بولا ’’ یارو! تسيں دوناں نوں محل دینے دے وڈے دھنی ہو، اُتے ایہ تاں بتاؤ، اس ساہوکار دے مکان دی چھت اُتے کوئی موری وی اے ؟ جو موری ہووے تاں ریشم دا رسا تے گوہ میرے پاس اے۔ گوہ موری وچ جا کے ایسی چمٹے اے کہ فیر اوتھے توں نئيں ہٹے اے۔ وچ رسا اس وچ بنھ کر اُتے چڑھ جاؤں گا۔ تالیاں دا گچھا مینوں دے دینا تے نوں محل وچ تاں وڈی مشکل اے، جو چوکیدار نے دیکھ لیا تاں جاگ ہوئے جائے گی۔‘‘
رانگھڑ نے کہیا ’’ بھئی! سانوں تاں اس دی حویلی وچ کوئی موری نئيں معلوم ہُندی۔‘‘
گوجر بولا’’ ایتھے کیوں گلاں بناؤ ہوئے۔ چلو تاں اوتھے چل کے دیکھ لیجیو۔‘‘
اس گفتگو دے بعد سب روانہ ہوئے تے جاں ہی نالے توں باہر نکلے، اوتھے اک کوتری دی آواز انہاں دے کان وچ پہنچی۔ ایہ آواز سندے ہی سب دے سب نہایت خوش ہوئے تے کہنے لگے ’’ مار لیا اے، سوندا پاوے گا، بھلا نوں تری دا بولنا وی کدی خالی جائے اے ۔‘‘
گوجر بولا ’’ یارو! آج دا دن خالی نئيں جائے گا۔ جدوں ميں گھر توں نکلیا سی تاں کھبے تیتر بولا سی تے لوک کہیا کرن نيں کھیت میت گھر سجے، کھبے بنج کرایے، (یعنی جے کوئی شخص کھیت اُتے جانے دا ارادہ کرے، یا کسی نال ملن نوں یا گھر دی طرف جائے تاں سجے طرف تیتر دا بولنا چنگا ہوت اہے تے بنج بیوپار نوں جائے تاں کھبے طرف۔)‘‘
یہ کہندے ہوئے سب دے سب آگے ودھے۔ یکاک کھبے طرف توں گیدڑ بولا۔ رانگھڑ نے گیدڑ دی آواز سن کر کہیا ’’ پئے موذی بنیے دے گھر پر۔‘‘
گوجر نے کہا’’ ارے کھبے بولا اے کيتا ڈر اے۔ بنیا لہو چاٹے گا۔‘‘
اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے اوہ سورج پور وچ پہنچ گئے۔ میو نے نقب لگانی شروع دی تے اس دے یار اک طرف چھپے ہوئے کھڑے رہے۔ جدوں نوں محل لگ چکی تاں پہلے انہاں نے اک لکڑی دے سرے اُتے ہانڈی رکھ دے اسنوں اندر دی طرف ودھایا کہ شاید جے کوئی آدمی اندر جاگتا ہوئے تے حملہ کرے تاں ہانڈی اُتے رکے مگر اوتھے کون سی، گھر وچ سب بے ہوش پئے سوندے سن، کسی نوں کچھ وی خبر نہ ہوئی۔
اس دے بعد مینا پٹھوال (39) بن دے باہر کھڑا رہیا، باقی تِناں مکان دے اندر گئے تے رستے وچ جتھے جتھے کواڑاں دی جوڑیاں چڑھی ہوئی دیکھو، اتار ڈالاں۔ فیر مال دی کوٹھڑی دی طرف گئے تاں دیکھیا کہ لچھمی دس ا ور دی بیوی دونے بے خبر پئے سوندے نيں۔ انہاں نے کوٹھڑی دا قتل ایسی کاریگری توں توڑیا کہ ذرا وی آواز نہ ہوئی تے گوجر اک ننگی تلوار لے کے اس بنیے دے سرہانے جا کھڑا ہويا۔ وچ کوٹھڑی دے اندر گیا تے جو جو مال ہتھ لگدا سی، اوہ لیا کے رانگھڑ نوں دیندا گیا۔ جدوں بہت سا مال جمع ہوئے گیا تاں رانگھڑ نے باہر لے جا کے مینے دے حوالے کيتا تے اوہ جنگل وچ اک جھاڑی دے اندر رکھ آیا۔
آدھے اسباب دے نیڑے نکل گیا سی کہ لچھمی داس جاگ اٹھا مگر ننگی تلوار دیکھ کے چپکا پيا رہیا، دم نہ ماریا، فیر اپنی بیوی دے چٹکی لی، اس دے کلبلانے دی آہٹ سن کر چوراں دے وی ہتھ پاؤں پھُل گئے تے اوتھے توں چلنے دی تیاری کيتی۔ مینا، گوجر تے میو تاں اس مکانہاں وچوں نکل گئے مگر رانگھڑ کچھ ٹٹولدا رہ گیا تے چاہندا سی کہ نکل جائے، اِنّے وچ لچھمی داس پکار اٹھا ’’ ارے! پرت لیا اے رے۔ میرا کلیجہ کڈ کے لے جاواں نيں۔ دوڑیو۔ کوئی آئیو!‘‘
اس دی آواز سندے ہی کئی جاٹ اپنے اپنے لٹھ لے کے آئے تے رانگھڑ نوں پھڑ کر چوپاڑ وچ لے گئے۔ فیر تاں بنیا اپنی دھوندی سنبھال کر خوب پھیلا تے رانگھڑ نوں برا بھلا کہنے لگا۔ اس وچ جاٹاں نے رانگھڑ نوں نیم وچ لٹکا کر کہیا ’’ تاں اپنے نال والےآں نوں بتا، کتھے نيں؟‘‘
مگر اس نے کسی دا ناں تے نشان نہ دسیا تے ایہی کہتارہیا ’’ وچ اکیلا ہی تھا۔‘‘
جاٹاں نے چاہیا کہ اس دا سر کٹ ڈالاں تے کسی نوں خبر نہ ہوئے مگر پہلے سب دے سب چوپاڑ وچ بیٹھ کر اس مقدمے وچ مشورہ کرنے لگے تے رانگھڑ نوں نیم ہی توں بندھا رہنے دتا۔
اس عرصے وچ مینا تمام اسباب نالے وچ رکھ تے گوجر تے میو نوں اوتھے چھڈ فیر گاؤں وچ آیا تے رانگھڑ نوں نیم توں بندھا ہويا دیکھ کے چپکے توں چوپاڑ دی چھت اُتے چڑھ گیا تے اُتے ہی توں تلوار مار دے جس رسے توں رانگڑ بندھا ہويا لٹکتا سی، اسنوں کٹ ڈالیا۔ رسا کٹتے ہی رانگھڑ زمین اُتے گرا، مینا بولا ’’ ارے بھاگ‘‘
اس آواز دا نکلنا سی کہ دونے بھجے تے جاٹ انہاں دے پِچھے دوڑے۔ لچھمی داس تاں پیٹ پکڑے ہوئے روندا پیٹتا ادھر ادھر اپيا ہی پھردا سی، رستے وچ مینے نوں مل گیا۔ اس نے اک ایسی تلوار ماری کہ لچھمی داس بے ہوش ہوئے کے زمین اُتے گر پيا ۔ فیر مینا تے رانگھڑ ایداں دے لپکے کہ کسی دے ہتھ نہ آئے تے نالے وچ جا چھپے۔
دولت رام تے گاؤں دے کئی جاٹ لچھمی داسنوں اٹھا دے گھر لے گئے مگر اس وچ کیہ باقی رہیا سی، چار پنج گھڑی دے بعد اس دی جان نکل گئی (لینے دے دینے پے گئے) اس وقت سب لوک اپنی اپنی گفتگو کرنے لگے، کوئی کہندا سی ’’ بھئی! چوراں نے وڈا غضب کيتا، دیکھو اک تاں بنیے دا مال لیا، دوسرے جان وی نہ چھڈی۔‘‘ کوئی بولا’’ جدوں توں اوہ کنجر ایتھے آئے سن، گاؤں وچ چوریاں ہی ہونے لگياں۔ بھگوان اپنی دتا ہی رکھے۔‘‘
تھوڑی دیر وچ صبح ہوئے گئی۔ گاؤں دے لوک جنگل وچ جا کے لچھمی داسنوں پھونک آئے۔ جدوں ایہ خبر خوشحال چند نوں پہنچی تاں اوہ دوڑا ہويا گاؤں وچ آیا تے اپنے سمدھی دی کریا کرم کرا کے اس دی ساری دولت جو باقی رہی سی تے حساب دی بہیاں اپنے نال لے کے دہلی چلا گیا تے چوراں دے ڈر توں اپنے بیٹے نوں وی نال لیندا گیا مگر لچھمی داس دی بیوی بچےآں دی کچھ خبر نہ لی تے انہاں نوں اوتھے پيا رہنے دتا۔
لچھمی داس دی بیوی نوں مدت تک ایہ توقع رہی کہ جدوں میرے لڑکے ہوشیار ہوئے جاواں گے تاں خوشحال چند سارا مال جو ایتھے توں لے گیا اے، انہیںحوالے کے دے گا مگر خوشحال چند نے انہاں دے نال وڈی دغا کی، اک اک کوڑی نوں انہاں نوں رلایا، برادری دے لوکاں نے بہتیرا سمجھایا مگر اسنوں ذرا رحم نہ آیا۔ لچھمی داس دی بیوی نے چکی پیس کر اپنی تے اپنے بچےآں دی پرورش کی، ایہ دیکھ کے اس دے رشتہ داراں دا کلیجہ پھٹا جاندا سی، سب دی بولی توں ایہی نکلدا سی ’’ رانڈ دی آہ بری ہُندی اے، کسی نہ کسی دن انہاں نوں لے بیٹھے گی، بھلا اس دا مال کيتا ہضم ہوئے سکدا اے اُتے سمجھاوے کون؟ سدا توں حرام دا مال کھاندے رہے نيں، اوہی لپکا پيا ہويا اے ۔‘‘
لچھمی داسنوں مرے ہوئے تھوڑا ہی عرصہ گزریا سی کہ خوشحال چند نے دولت رام دے لڑکے دے لینے دا مہورت دکھایا تے مہورت دے دن توں چار پنج روز پہلے مینا توں کہلا بھیجیا کہ تاں نے فلا نے دن اپنے بھائی بندےآں نوں لے کے دہلی وچ چلی آئیو۔
جب اوہ دن آیا تاں مینا لڑکے نوں کھارے وچ رکھ کے، ڈھول بجواندی ہوئی لیائی تے بوہت سارے جاٹ تے جاٹنیاں نوں اپنے نال لیندی آئی۔ ایتھے انہاں سب دے واسطے چاول، کھانڈ تے گھی تے آور چیزاں پہلے توں تیار رکھی سن۔ انہاں نے آتے ہی خوب پیٹ بھر کر کھایا۔
فیر خوشحال چند نے لڑکے نوں اپنی گود وچ لیا تے مینا نوں چار سو روپے نقد تے کپڑےآں دا جوڑا تے زیور تے اس دے خاوند تیج رام نوں صرف کپڑےآں دا جوڑا تے باقی جاٹاں نوں اک اک چیرا تے جاٹنیاں نوں اک اک اوڑھنی تے کچھ پیسے حوالے کیتے۔ علاوہ اس دے نائیاں تے محلے دے خاکروب نوں وی پگڑیاں داں، سارے برادری دے لوکاں دی دعوت دی تے سب نوں ناچ دکھایا۔ مینا دو تن روز تک اوتھے رہی، فیر اپنے گاؤں وچ چلی گئی مگر تیج رام باقی جاٹ جاٹنیاں نوں لے کے پہلے ہی چلا گیا سی۔
جب کروڑی مل پنج برس دا ہويا تاں مہورت دکھا کر اک روز نفیری بجواندے ہوئے اسنوں سال (40)ماں لے گئے۔ اوتھے جا کے گنیس جی دی پوجا کرائی تے سال والے نے اک سادی تختی اُتے سری گنی آئینمہ لکھ کے اس لڑکے دی بولی توں کہلوایا۔ فیر خوشحال چند نے مشر نوں کچھ نقدی دتی تے جِنّے لڑکے اوتھے بیٹحے سن، سب نوں لڈر بانٹے۔ اوہ لڈر لیندے ہی دفعتہ چلا اٹھے ’’ چھیويں دلوا دے۔ تیرا بیٹا جویے گا۔ گود وچ (41) دا لڑکا شکار کھیلے گا۔‘‘
خوشحال چند نے مشر نوں کچھ تے انعام دتا تے سب لڑکےآں نوں اس روز چھیويں ہوئے گئی۔ ہیرا نے ساری برادری وچ لڈر بانٹے۔ دس پندرہ روز تک لڑکا برابر سال وچ ہوئے گیا مگر فیر خوشحال نے اپنے مکان ہی اُتے اس دے پڑھوانے دی کچھ تدبیر کر لئی۔
حالے اس لڑکے دی عمر چھ برس دی وی نہ ہوئی سی کہ نائی اپنے ججماناں دی لڑکیوں دی پتریاں لیانے لگے کہ کسی توں اس دی پتری مل جائے تے شادی قرار پا جائے۔ جو نائی کسی لڑکی دی پتری لاندا خوشحال چند دے روبرو اس دے حسن دی تعریف کردا او رکہندا ’’ مہاراج! لڑکا تاں تواڈا سورج ہی اے، اُتے لڑکی وی چندرما توں کم نئيں تے ايسے گھر جوگ اے، اُتے ساڈے ججمان آپ دی برابری نئيں کر سکدے۔ ہاں بھگوان دی دتی ہوئی عزت رکھدے نيں تے کوٹھی دا کارخانہ وی اچھی طرح چلا یا جاندا اے ۔‘‘
نائی تاں اس قسم دیاں گلاں کر جاندے، مگر جدوں کوئی عورت اندر آتی تاں ہیرا اس توں کہندی ’’ جی جی! نائی روز چھورے نوں دیکھ جائے نيں۔ کئی پتریاں آ چکيتیاں نيں، اُتے جس چھوری دی پتری آوے اے، اوہ ننھے توں کچھ دناں وڈی ہی نکلے اے۔ اس دا دادا کہے اے، بہو چھورے توں دو برس چھوٹی ہوئے جدوں گل بنے۔‘‘
وہ ایہ جواب دیندی ’’ اری! کر وی لے، چھٹائی بڑائی کيتا دیکھے اے ؟ جتھے گھر چنگا دیکھ، اوتھے کر لے، ميں نے سنیا اے، تیرے ننھے دی پتری رام ناتھ دی چھوری دی پتری توں جڑ گئی اے ایسا گھر دوسرا نئيں ملے گا۔ چھوری وی ایسی اے، جداں گندوڑے دا ٹکڑا۔ ننھے توں کچھ تاؤ بھاؤ وڈی ہوئے تاں ہو، اس گل نوں کون دیکھے اے ؟ تے ہاں چتر وی وڈی اے ۔‘‘
خوشحال چند ايسے فکر وچ سی کہ لڑکے دی نسبت کتھے کراں کہ اک دن کوئی شخص اس نال ملن نوں آیا تے گلاں کردے کردے کہنے لگا’’ کہو دولت رام دے لڑکے دی سگائی کتھے کی؟‘‘
خوشحال چند نے کہا’’ حالے تاں کدرے وی نئيں کيتی۔ اسيں ایہ چاہن نيں کہ لڑکی اس توں چھوٹی ہو، سو ایسی پتری ہن تک کوئی نئيں آئی۔‘‘
وہ بولا ’’ کدرے باہر وی سگائی کر لو گے یا نئيں؟ جو باہر کر لو تاں اسيں دسدے نيں۔ بریلی وچ اک ساہوکار سدا سکھ اے، اس دی لڑکی عمر بہت ہو، ساڈھے تن برس دی ہوئے۔ اسنوں تسيں توں تے تسيں نوں اس توں چنگا سمدھی نئيں ملے گا تے چھوری نوں تاں ميں نے اپنی آنکھ توں دیکھیا اے دوسری اس نال دی شہر بھر وچ نئيں اے ۔‘‘
خوشحال چند نے کہا’’ بس ایہی چاہیے۔ سانوں تاں بس منظور اے اُتے جانے اوہ وی راضی ہوئے یا نہ ہو۔‘‘
اس نے کہا’’ لو وچ آج ہی چٹھی لکھوا کر بیورا منگاؤں ہون، اُتے وچ جاناں ہون، اوہ ضرور راضی ہوئے جائے گا۔‘‘
یہ کہہ کے اوہ اوتھے توں چلا گیا تے جاندے ہی اس مقدمے وچ سدا سکھ دے ناں اُتے اک چٹھی لکھوائی۔
چند روز بعد اس دا جواب آیا ’’ بھائی جی! جتھے تسيں لالی دی سگائی ٹھہراؤ گے، اسيں اس وچ کچھ نہ بولاں گے۔‘‘
اس نے ایہ گل خوشحال چند توں کہلا بھیجی۔ اوہ ايسے وقت اپنی بیوی دے پاس گیا او ربریلی دی چٹھی دا ذکر کيتا۔ فیر سدا سکھ دی لڑکی دی جنم پتری منگوائی تے جدوں اسنوں اپنے لڑکے دی پتری توں مطابق کرا کے دیکھیا تاں دونے پتریاں بالکل مل گئياں۔ اس دے بعد دونے پتریاں نوں بریلی بھیج دتا تے انہاں دے مل جانے دا حال وی لکھ دتا۔
جب ایہ پتریاں بریلی پہنچ گئياں۔ تاں سدا سکھ نے اپنے نائی نوں پندرہ روپے نقد دے کے اس توں کہیا ’’ ایہ روپے دلی لے جا تے اوتھے ست پاناں دا اک بیڑا بنوا لیجو تے روپے تے بیڑا خوشحال چند جی دے ہاں دے دیجو۔‘‘
وہ دہلی وچ آ کر خوشحال چند دے مکان اُتے گیا۔ خوشحال چند نے اسنوں شربت پلوایا تے ہن نسبت اچھی طرح قرار پا گئی۔
فیر سدا سکھ دا نائی مہورت دکھا کر اک روز پندرہ روپے تے ست پاناں دا بیڑا خوشحال چند دے مکان اُتے لے گیا۔ اس نے اوہ بیڑا تاں اپنے پوتے نوں کھلا دتا او رنائی نوں دس ٹکے دے کے رخصت کيتا تے اس روز شام تک ناچ رنگ دی محفل گرم رکھی۔ برادری دی بہت ساریاں عورتاں وی اوتھے جمع سن انہاں وچ طرح طرح دیاں گلاں ہونے لگياں۔ خوشحالو نے مونگا توں کہیا ’’ بھابی! تاں نے ننھے دی سگائی اِنّی دورکیوں کی، کيتا تینوں ایتھے کوئی بہو نئيں جڑے سی؟‘‘
وہ بولی ’’ بہن! وچ کون ہون، اس دے دادا دادی جاناں۔ بھلا تیرا بھائی کدی لالہ جی دے سامنے انہاں گلاں وچ بولدا ہوئے گا، جو وچ ساساں جی توں بولدی؟ تے اوہ تاں شرم دا ماریا چھورے توں گل وی نئيں کردا۔‘‘
اسی قسم دی گفتگو تے عورتاں وچ وی ہُندی رہی تے انجام کار سب دی سب رخصت ہوئے کے اپنے اپنے گھر چلی گئياں۔
نسبت قرار پانے دے کئی مہینے بعد سدا سکھ اپنے کنبے سمیت گڑگانوے والی سیتلا دی جات دینے گیا تے اوتھے توں پھردے وقت چار روز دہلی وچ ٹھہرا۔ اس عرصے وچ اس نے اپنی بیوی دے کہنے توں سمدھیاں نال ملن دا ارادہ کيتا تے اک روز خوشحال چند توں کہلا بھیجیا ’’ اسيں تسيں توں ملیا چاہندے نيں، جو تسيں مہربانی کر کر آج دوپہر پِچھے فلانے مکان وچ آ جاؤ تے اپنے رشتہ داراں نوں وی لیندے آؤ تاں سب دے سب مل لیواں۔‘‘
خوشحال اپنے تمام رشتہ داراں نوں لے کے اس مکان اُتے گیا۔ سدا سکھ پہلے ہی توں چار سو روپے دی سیلی لئی ہوئے اوتھے بیٹھیا سی، انہاں نوں دیکھدے ہی اٹھیا کھڑا ہويا تے رام رام کہہ کے چار سو روپے نقد خوشحال چند نوں نذر دکھائے۔ فیر دولت رام تے اس دے سارے رشتہ داراں نوں کچھ کچھ روپے تے کروڑی مل نوں کچھ نقد تے مٹھائی دے چار تھال تے کچھ کھلونے دئیے۔
اسی طرح توں دونے طرف دیاں عورتاں وی آپس وچ ملیاں تے سدا سکھ دی بیوی نے ہیرا، مونگا، خوشحالو تے آور ساری عورتاں نوں جو انہاں دے نال آئی سن، روپے دئیے۔
دوسرے روز سدا سکھ تاں اپنے کنبے سمیت بریلی دی طرف روانہ ہويا تے خوشحال چند دے ہاں سمدھیاں دا ذکر ہونے لگا۔ منیب نے دولت رام توں کہا’’ دولت رام جی! توانوں سمدھی بہت اچھے ملے نيں۔ با ت کردے ہوئے منہ توں پھُل جھڑدے نيں، اُتے ساڈے لڑکے نوں دیکھ کے اوہ وی خوش ہوئے گئے۔‘‘
عورتاں وچ خوشحالو اپنی ماں توں پُچھنے لگی ’’ بھابی! ميں نے تیری سمدھن نوں دیکھیا،و ہ تاں بٹوا سی اے، اُتے سمدھی جانے کیواں دا اے ۔‘‘
ہیرا بولی ’’ تیرا لالہ کہے سی، چھریرے توں بدن کااے۔ اس نے تیرے لالہ تے دولت دا وڈا آور ارمان کيتا۔‘‘
خوشحالو بولی ’’ جداں سمدھن نے ساڈا کيتا۔‘‘
ہیرا نے کہیا ’’ ہاں ری! اوہ تاں دونے خصم جورو اک ہی توں نيں۔ ورگی اوہ دبلی، پتلی، کامنی اے اوداں ہی اوہ وی دبلا پتلا اے ۔‘‘
تھوڑے دناں دے بعد جدوں ساون دا مہینہ آیا تے برسات دا موسم شروع ہويا تاں بہت ساریاں عورتاں اپنے اپنے مکاناں وچ جھولے ڈال کر جھولنے لگياں تے برسات دے گیت گانے شروع کیتے۔ خوشحال چند نے وی اپنی پوت بہو کے واسطے وڈی دھوم دھام توں سندھارا (42) بھیجیا۔ اس وچ اک ریشم دا رسا تے دو چاندی دی پٹڑیاں بہو کے جھولنے دے واسطے تے اک پتلی رسی تے دو پٹڑیاں اس دی گڑیا دے لئی تے تیل یعنی زنانہ کپڑےآں دا جوڑا سی۔ ایہ سب چیزاں اک پروہت تے اک نائی دے ہتھ بریلی بھیجاں تے انہاں نوں کچھ نقد روپے دے کے کہہ دتا ’’ دیکھو اس دی مٹھائی لے کے اس سارے سامان دے نال نفیری بجواندے ہوئے شہر وچ لے جانا تے سمدھی دے مکان اُتے پہنچیا دینا۔‘‘
خوشحال چند نے جس طرح توں کہہ دتا سی، ايسے طرح پروہت تے نائی نے سب اسباب سدا سکھ دے گھر پہنچیا دتا۔ سدا سکھ نے تیل دے سوا سب چیزاں رکھ لاں تے تیل دے نہ رکھنے دی ایہ وجہ سی کہ کوارے ناتے وچ بیٹی والے نوں ایسی چیزاں نہ لینی چاہئاں۔
ادھر تاں سدا سکھی دی لڑکی نوں سندھارا گیا، ادھر مونگا نے اپنی چار پنج سہیلیاں نوں بلیا کے جدا جھولا ڈالیا تے برسات دے گیت گانے شروع کیتے۔ ساون بھر اس دے گھر وچ ایہی غل شور رہیا۔ روز دوپہر دے بعد اس دی اسيں عمر عورتاں جمع ہوئے کے جھولا جھولتاں، تے اس قسم دے گیت گاندی جاندیاں۔
گیت
ترجمہ تے مطلب
لگا اساڑھ سہاؤنا گھن گر جت چہاں اور
اساڑھ دا خوش آئند مہینا شروع ہوئے گیا، چاراں طرف بادل گرجنے لگے
پی پی کرت پیہارا سو بولت دادر مور
پپیہا پی پی کردا اے تے میڈنگ تے مور وی بول رہے نيں
اب تاں سکھی! اساڑھ آیا، میری سدھ پیا۔ نالیی
اے سکھی! ہن تاں اساڑھ آ گیا مگر خاوند نے میری خبر نہ لی
گھن گرج بیرن بادری، میری نیند نینن توں گئی۔
بادل گرجتا اے، بدلی دشمن ہوئے رہی اے، میری آنکھاں توں نیند جاندی رہی
کس توں کہاں اپنا مرم سکھی رت اگم بالم نئيں
اپنا بھید کس توں کہاں! اے سکھی! برسات دا موسم آ گیا تے خاوند پاس نئيں اے۔
کِداں جیون بن پی مینوں برکھیا دی رت بیرن بھئی
بغیر خاوند دے کیوں کر جیاں، برسات دا موسم میرا دشمن ہوئے گیا اے۔
بدھنا نے میرے کرم وچ پیتا دی جدائی لکھ دی
دنیا دے پیدا کرنے والے نے میری قسمت وچ خاوند دی جدائی لکھ دی
چکوی دی جو گت پت بنا سکھی سو ہی گت میری بھئی!
اے سکھی! چکوی دی جو حالت بغیر چکوے دے ہُندی اے، اوہی میری حالت ہوئے گئی
سونا بھون ہرنام بن پی پی پپیہا کر رہیا
بغیر ہرنام دے مکان خالی اے، پپیہا پی پی کر رہیا اے۔
گئی بھُل سب سکھ دیکھ دکھ پاپی پیتا نہ گھر رہیا
یہ دکھ دیکھ کے سب سکھ بھُل گئی، مگر ظالم خاوند ہی گھر وچ نہ رہیا۔
سندھارا بھیجنے دے بعد دونے سمدھیاناں وچ ایہ دستور رہیا کہ جدوں لڑکےآں دا کوئی تیوہار آتا تاں سدا سکھ مٹھائی تے بہت ساریاں چیزاں پروہت تے نائی دے ہتھ خوشحال چند دے ہاں بھیج دیندا تے جدوں لڑکیوں دا تیوہار آتا تاں خوشحال چند اس قسم دا سامان بریلی نوں روانہ کردا۔ سدا سکھ اپنے سمدھی دے ہاں دی ساری چیزاں برادری وچ تقسیم کر دیندا، مگر اس دے کنبے وچ جو شخص اس دی لڑکی توں عمر وچ وڈا ہُندا، خوشحال چند دے ہاں دی کوئی چیز نہ کھاندا تے اسنوں بیٹی دا دھن سمجھدا ہاں خوشحال چند دے ہاں سدا سکھ دا مال سب نوں حلال سی۔
جب نسبت نوں تن برس گزر گئے تاں اک روز سدا سکھ نے اپنی بیوی توں کہا’’ لالی سیانی ہُندی جائے اے، اس دا بیاہ کر دينا چاہیے تے شاستر دی وی آ گیا اے کہ جتھے تک ہوئے سکے، کنیا دا بواہ جلدی ہی ہوئے جائے تاں چنگا اے تے اس دا پن وی بہت لکھیا اے ۔‘‘
اس دی جورو بولی ’’ ہاں ہن لالی دا بیاہ جلدی کر دو، برادری دی جو بیربانیاں ساڈے گھر آواں نيں، اوہ سب ایہی پُچھے نيں لالی دا بیاہ کدوں کرے گی؟ تے منہ اُتے تاں نئيں کدرے نيں، اُتے دل وچ ضرور کہندی ہاں گی وڈے آدمی ہوئے کے انہاں نوں چھوری دے بیاہ دا ہن تک فکر نئيں، دونے پتریاں وی کڈے داں ہون، کسی مشر نوں دکھاؤ تے بیاہ نکلواؤ۔‘‘
سدا سکھ دونے پتریاں لے کے باہر آیا تے اک مشر نوں جو جوتش وچ وڈا دخل رکھدا سی، بلوایا تے پتریاں دے کے پُچھیا ’’ مہاراج! ایہ بتاؤ، لالی دا بیاہ کدوں ٹھہردا اے ۔‘‘
اس نے دونے پتریاں لے لاں تے کچھ لکیراں کھینچنی شروع کيتياں۔ فیر یکاک بول اٹھا ’’ لالہ صاحب! ساڈے نزدیک لڑکی دا بواہ بیساکھ سدی اشٹمی دا نکلدا اے۔ ایہ سایہ سب سایاں وچ سریشٹ اے ۔‘‘
فیر سدا سکھ نے کہیا ’’ تاں لگن دا مہورت وی پجارو‘‘
اس نے کچھ بڑوڈا کر اس دی وی تریخ بتا دی۔
جب لگن دا دن آیا تاں سدا سکھ نے برادری دے تمام لوکاں نوں اپنے مکان اُتے جمع کيتا تے انہاں دے روبرو ايسے پنڈت نوں بلوا دے لگن لکھوایا۔
اب لگن دی حقیقت سنويں۔ اوہ خوشحال چند دے ناں اُتے اس مضمون دی اک چٹھی سی کہ فلاں تریخ دی برات قرار پائی اے تے علاوہ اس دے تے سب رسماں جو بیاہ توں پہلے ہُندیاں نيں، انہاں دی وی تاریخاں اس وچ لکھی ہوئیاں سن تے اک زائچہ کھنچا ہويا سی تے دونے طرف دے بزرگ جو ہن تک جتے سن، انہاں دے ناں وی اس چٹھی وچ مندرج سن ۔
پنڈت نے لگن دا کاغذ لکھ کے اس دے چاراں طرف رولی توں وڈے وڈے نقطے بنا دئیے تے تھوڑی جہی رولی حرفاں اُتے وی چھڑی دی۔ فیر اس کاغذ وچ تھوڑی جہی دوب ہلدی دی پنج گرہیاں، چھالیا دی دو ڈلیاں، کچھ رنگے ہوئے چاول تے دو پیسے نقد رکھ دے لپیٹا تے اس دے اُتے کلاوہ بنھ دتا۔ اس دے بعد لڑکی نوں بلیا کے پہلے اس توں گنیش جی دی تے فیر لگن دی پوجا کرائی تے لگن نوں اک ناریل تے چار روپے سمیت لڑکی دی گود وچ ڈال دتا تے اس دے منہ اُتے رولی توں مروٹ(43) کھچ دی۔
جب ایہ رسم ادا ہوئے چکی تاں لڑکی دا ماماں اسنوں گود وچ اٹھا کے اندر عورتاں وچ لے گیا تے اوتھے اس توں اس دے خاندان دے دیوتاؤں دے روبرو ڈنڈوت کرائی۔ فیر اس دی گود دی ساری چیزاں لے کے باہر مرداں وچ آیا تے سب برادری والےآں دے سامنے پروہت تے نائی نوں دے کے کہا’’ لو جی اسنوں دہلی لے جاؤ۔ سمدھی توں کہہ دینا کہ برات ساڈی تے اپنی عزت دے موافق لاوے‘‘ تے نائی دی طرف مخاطب ہوئے کے بولا ’’ برات دا جو سامان کرے، اس توں سانوں پہلے خبر دیجو تے جلدی توں آ کر کہہ دیجو۔‘‘
برہمن تے نائی اوہ اسباب لے کے دہلی نوں روانہ ہوئے تے جدوں اوتھے پہنچے تاں نائی خوشحال چند دے نائی دے ہاں تے پروہت اس دے پروہت دے ہاں جا کے ٹھہرا۔ خوشحال چند دے نائی نے فوراً اپنے ججمان نوں خبر دتی ’’ لالہ جی! تواڈے ہاں لگن آیا اے ۔‘‘
اس نے ايسے وقت اک پنڈت نوں بلیا کے لگن دے لینے دا مہورت دکھایا تے پنڈت جی نے جو دن دسیا، اس دن صبح توں سب برادری والےآں نوں بلیایا۔ جدوں اوہ آ کر جمع ہوئے گئے تاں سدا سکھ دا پروہت تے نائی دونے اک ناریل، لگن، چار روپے نقد تے پان دا بیڑا لے کے اس دے ہاں گئے۔
خوشحال چند نے کروڑی مل نوں بلیا کے پٹڑے اُتے بٹھایا تے اس توں گنیش جی تے نوگرہ دی پوجا کرائی۔ اس دے بعد سدا سکھ دے پروہت نے اس دے ماتھے اُتے ٹیکا لگیا کر ناریل، لگن تے روپے اس دی گود وچ ڈال دئیے تے بیڑا کھلا دتا۔
اب رسم دے موافق تاں ایہ چاہیے سی کہ کروڑی مل نوں اس دا ماماں اندر گھر وچ لے جاندا، مگر اوہ آپس دی بے مزگی دے سبب توں خوشحال چند دے ہاں نہ آتا سی، اس واسطے اک ہور شخص اسنوں گود وچ اٹھا کے اندر لے گیا۔ اوتھے دولت رام دی بہن خوشحالو نے اس دا آردا (44)کیا تے پھراک آدمی ساری چیزاں اس دی گود وچوں باہر لیایا۔ خوشحال چند دی طرف دے اک برہمن نے لگن نوں کھولیا تے اس وچوں تمام چیزاں کڈ کے اس دی عبارت پڑھی تے فیر سب چیزاں اس وچ رکھ دے جداں پہلے لپٹی ہوئیاں سن، ايسے طرح لپیٹ داں، مگر ٹکا کڈ کے آپ لے لیا۔ اس دے بعد خوشحال چند نے سب برادری والےآں نوں پان دے کے رخصت کيتا تے آج دے دن توں اس دے ہاں شادی شروع ہوئے گئی۔
خوشحال چند نے اول کڑاہے دا مہورت دکھا کر گندوڑے بنوائے تے برادری وچ تقسیم کیتے۔ فیر صرافہ نانوہ (45)کی رسم ہوئی، یعنی ساہوکاراں دی کوٹھیاں دے برہمناں نوں دو دو گندوڑے تے دو دو روپے دئیے مگر تے برہمناں نوں دو دو گندوڑے تے صرف چار ہی چار آنے دئیے۔
اس دے بعد دعوت شروع ہوئی تے ست روز تک ناچ رنگ دے نال رہی۔ اس عرصے وچ لگن دے دو روز بعد ہیرا نے وی اپنے کنبے دی تمام عورتاں نوں بلیا کے شام دے وقت انہاں دے روبرو نائناں توں گیت گوائے۔ پھ راک مکان دی دیوار نوں اک جگہ توں لپوا کر اس اُتے گیرو پھیریا تے فیر اس دے خشک ہُندے ہی اک عورت نے ہلدی وچ اپنا ہتھ رنگ کر اس اُتے پنجے دا نشان کر دتا تے سب عورتاں نے اس دی پوجا کيتی۔ ايسے نوں تھاپے دی رسم کہندے نيں۔
جب عورتاں پوجا توں فارغ ہوئے چکياں تاں انہاں نے اپنے ہتھ پاؤں وچ میندھی لگائی تے رات بھر گانا ہُندا رہیا۔
دوسرے روز صبح ہی مشر آیا تے اس دے کہنے توں عورتاں نے کمہاری دے ہاں توں اک کھارا منگا کر اس اُتے کروڑی مل نوں بٹھایا تے مشر جی نے اک سرخ کلاوہ بٹ کر اس وچ اک لوہے دا چھلا، اک منکا، سوراخ دی ہوئی چھالیا دی ڈلی تے رائی دی پوٹلی بنھی تے اس دی پوجا کے دے کروڑی مل دے ہتھ وچ بنھ دتا۔ ايسے شے نوں گنگنا کہندے نيں تے ایہ اس واسطے دولہا تے دلہن دے ہتھ تے پاؤں وچ بنھیا کردے نيں کہ انہاں نوں نظر نہ لگے۔
اس دے بعد چار عورتاں نے اک رنگین کپڑے دے چاراں کونے پکڑے تے کروڑی مل دے سر اُتے اس دا سایہ کر کے کھڑی ہوئے گئياں۔ اِنّے وچ اک عورت مٹی دے ست پیالے لائی۔ اک وچ رولی، دوسرے وچ میندھی، تیسرے وچ ہلدی، چوتھے وچ تیل، پنجويں وچ دہی، چھیويں وچ دُدھ تے ستويں وچ ابٹنا سی۔ ایہ ساتاں چیزاں مشر جی نے تھوڑی دوب اُتے لگاواں تے اسنوں لڑکے دے پاؤں، گھٹناں، کندھےآں تے ماتھے توں چھوا دتا۔ فیر چار مرد تے عورتاں نے وی ایہی عمل کيتا تے لڑکا ہر اک نوں اپنے ہتھ توں کچھ بتاسنوں دیندا گیا۔
فیر نائی نے کروڑی مل دے کپڑے اتارے تے اس دے بدن اُتے ابٹنا مل کے خوب نہلایا تے جو ابٹنا بچ رہیا، اسنوں کوارے لڑکےآں نوں مل دتا کہ اس دے اثر توں انہاں نوں وی ایہ دن نصیب ہوئے تے انہاں دی وی شادی جلد ہوئے جائے۔
کروڑی مل نے نہا دھو کر اپنے کپڑے پہن لئی تے خوشحالو نے اک تھالی وچ آٹے دا چراغ بنا کے اس وچ چار بتیاں روشن کيتياں تے کروڑی مل دا آردا کيتا۔ فیر اس دے ہتھ وچ اک لوہے دا گز دے دتا کہ اس توں بھوت پریت ڈردے رہیاں تے دولہا اُتے آسیب دا اثر نہ ہونے پائے۔ اس ساری رسم نوں بان بیٹھنے دی رسم کہندے نيں۔
آج ہی دے دن منڈھا وی چھوایا گیا تے اس دی اصل ایہ اے کہ چار پیالاں دے پینداں وچ سوراخ کر کے انہاں نوں ايسے طرح توں ملیا کے ڈورا پرو دتا کہ ادھر ادھر توں دو دو پیالاں دے پیندے تے وچکار دو پیالاں دے منہ آپس وچ مل گئے تے اک کپڑا تان کر انہاں سب پیالاں نوں اس دے تھلے لٹکا دتا۔
چار روز تک بان دی رسم ادا ہُندی رہی، پنجواں دن اوہی سی جو بریلی دی روانگی دے لئی قرار پایا سی۔ اس دن وی ساری رسم پوری کيتی گئی، مگر چار روز تک ساتاں چیزاں پاؤں توں لگانی شروع کردے سن تے سر اُتے تمام کردے سن ۔ اس روز سر توں شروع کيتياں تے پاؤں اُتے تمام کيتياں تے اس عمل نوں ہندوآں دی اصطلاح وچ کہندے نيں کہ اِنّے دن تاں تیل چڑھایا تے فیر اتارا۔
اس روز نہانے دے بعد سب دولہا دے کپڑے نائی نے لے لئی تے بیاہ دے کپڑے اس دے پہننے دے واسطے منائے۔ پہلے برہمن نے دولہا توں انہاں سب کپڑےآں دی پوجا کرائی ۔ پھرا توں سارے کپڑے پہنائے گئے۔ اول گلبدن دا پاجامہ تے ململ دا رنگین جامہ پہنایا، فیر کمر اُتے پٹکا تے سر اُتے پگڑی بنھی۔ اس دے بعد رنگین جامے دے اُتے اک ہور زری دا جامہ پہنایا تے پٹکے دے اُتے زری دا پٹکا تے پگڑی دے اُتے زری دا سر پیچ، فیر سر اُتے موڑ تے ماتھے اُتے سہرا بنھیا۔ ایہ سب چیزاں لڑکے دا ماماں دتا کردا اے۔ مگر خوشحال چند کروڑی مل دے ماماں دا سارا اسباب دبا بیٹھیا سی، اس واسطے اس نے کچھ نئيں دتا۔ فیر وی تمام چیزاں ايسے دی طرف توں سمجھی گئياں۔ برہمن نوں پگڑی بنھن دے پنج روپے تے نائی نوں جامہ پہنانے دا سوا روپیہ دتا گیا۔
جب دولہا کپڑے پہن کر تیار ہوئے گیا تاں خوشحالو نے آ کر اس دے ماتھے اُتے ٹیکا لگایا تے اس دی گود وچ لڈو، ناریل تے اک روپیہ ڈال دتا۔ فیر تے رشتہ داراں نے وی ٹیکے لگیا کر روپے دئیے۔ اِنّے وچ کروڑی مل دے اک رشتے دی بھاوج نے آ کر اس دی آنکھاں وچ کاجل لگایا تے خوشحال چند نے اس عورت نوں اک اشرفی دی۔ علاوہ اس دے مونگا نے دُدھ دی بخشوائی سو روپے تے مینا نے اک اشرفی لی۔
اس دے بعد برات دے چلنے دی تیاری ہوئی۔ برادری دے لوک جو برات دے نال جانے نوں راضی ہوئے گئے سن، سڑک اُتے آ کھڑے ہوئے۔ا تنے وچ لڑکے نوں گود وچ اٹھا کے باہر لائے۔ اوتھے اک گدھا تے اک گھوڑا دونے پھُلاں دا سہرا بندھے ہوئے دولہا دی سواری دے لئی موجود سن ۔ پہلے دولہا دا پاؤں گدھے اُتے رکھیا (کیونجے ہندوآں دے اعتقاد وچ گدھا سیتلا دی سواری اے ) فیر گدھے والے کمہار نوں سوا روپیہ دے کے دولہا نوں گھوڑے اُتے سوار کيتا تے اس دے پِچھے اک ہور کوارا لڑکا بٹھا دتا۔ لڑکے دے سوار ہُندے ہی خوشحالو دے خاوند نے گھوڑے دی بھج پھڑ لی تے خوشحال چند توں اک اشرفی لے کے چھڈی۔ فیر سب لوک اپنی اپنی گڈیاں وچ ہوئے بیٹھے تے باجا بجواندے ہوئے آگے ودھے۔
شہر دے دروازے تک باجا بجتا رہیا۔ اُتے باجے والےآں نوں انعام دے کے رخصت کيتا تے لڑکے نوں گھوڑے توں اتار کر اس دے بھاری کپڑے ودھیا لئی تے گڈی وچ بٹھا دتا دولہا دے نال برادری دی کوئی عورت نہ گئی مگر مینا جاٹنی جس نے اس لڑکے نوں پالیا سی، اپنے خاوند تے کئی جاٹاں سمیت برات دے ہمراہ ہوئی۔ سب لوک آرام توں منزل بہ منزل چلے گئے تے خوشحال چند ہر اک دی خاطر داری کردا گیا۔
جب بریلی کوس بھر رہ گئی تاں سب نے کپڑے بدلے۔ اِنّے وچ سدا سکھ دی طرف توں کچھ آدمی آئے تے شہر دے باہر جو سدا سکھ نے کسی باغ وچ پہلے توں خیمے لگوا دئیے سن، انہاں سب نوں انہاں خیمےآں دی طرف لے گئے۔ ایہ لوک اوتھے جا اترے تے شہر وچوں برات دا اسباب جمع کرنے لگے۔
جب چار گھڑی دن راہ تاں نوبت نقاراں دے نال برات چڑھا کر شہر وچ لے گئے۔ اس وقت سب توں آگے نشان دا ہاتھی تے اس دے پِچھے کئی اونٹھ، فیر کاغذ کپڑے تے موم دے پھُلاں دی ٹہنیاں تے ٹٹیاں دے پِچھے پالکیاں، تان جھاناں تے گھوڑےآں دی قطاراں سن تے فیر سارے برات والے پیادہ پا تے انہاں دے پِچھے دولہا اک گھوڑے اُتے سوار چلا جاندا سی۔ دولہا دے آفے نفیری بج رہی سی تے دونے طرف دو آدمی مورچھل ہلا رہے سن تے اس دے گرد بوہت سارے آدمی اپنے اپنے ہتھوں وچ پھُلاں دی آرائش لئی ہوئے چلے جاندے سن ۔
جب برات سدا سکھ دے مکان دے نیڑے پہنچی تاں خوشحال چند نے دولہا اُتے توں کچھ اٹھنیاں، چونیاں نثار کيتياں۔ اس عرصے وچ سدا سکھ جو برادری دے لوکاں نوں لئی ہوئے پہلے ہی توں اپنے مکان دے باہر کھڑا سی، استقبال دے لئی آگے ودھیا تے دونے سمدھیاناں دے لوک آپس وچ گلے ملے۔
فیر کروڑی مل نوں اس دی سسرال دے دروازے اُتے لے گئے۔ اوتھے اس دی ساس نے آ کر اس دا آردا کيتا، کروڑی مل نے آردے وچ سوا روپیہ ڈال دتا۔ فیر اس دی ساس نے ٹیکا لگیا کر اک روپیہ دتا جنہاں عورتاں نے پہلے کروڑی مل نوں نئيں دیکھیا سی اوہ سب اسنوں دیکھ کے کہنے لگياں ’’ لالی دا بنا تاں بنا ہی اے، ایداں دے جمائی کتھے ملے نيں!‘‘
اس دے بعد لڑکا تے سب برات والے اک وڈے مکان وچ جسنوں جدھوہتا کہندے نيں، جا اترے۔ اوتھے انہاں دے جاندے ہی ناچ رنگ شروع ہويا۔
تھوڑی دیر دے بعد سدا سکھ اک سو اک روپے نقد تے بوہت سارے برتن تے کروڑی مل دے واسطے عمدہ پوشاک تے زیور دی اکیس رقماں تے سارے برات والےآں دے لئی کھانا لے کے اوتھے آیا۔ اول لڑکے نوں چاندی دی چوکی اُتے بٹھا کر اس توں گنیش جی دی پوجا کرائی فیر اپنے ہاں دی پوشاک پہنائی، مگر موڑ پہلا ہی ہنے دتا۔ اس دے بعد اک روپیہ تے ناریل اس دی گود وچ ڈالیا، فیر کروڑی مل اک مسند اُتے جو چوکی دے برابر بچھی ہوئی سی، جا بیٹھیا۔ خوشحال چند دی طرف توں سدا سکھ تے اس دے ہمراہیاں اُتے گلاب چھڑکا گیا۔ اس وقت ایہ لوک اوتھے توں سرک گئے، مگر تھوڑی دیر بعد دوبارہ آئے تے سب نوں کھانا کھلیا کے فیر چلے گئے۔
جب آدھی رات دا وقت ہويا تاں سدا سکھ نے اک نائی دی زبانی کہلا بھیجیا کہ پھیراں دے واسطے آؤ۔ اوہ لڑکے نوں لے کے اپنے نیڑے رشتہ داراں سمیت سدا سکھ دے مکان اُتے گیا۔
اب ایتھے کاحال سنو کہ ایہ لوک وی پہلے ہی بولی دی رسم پوری کر چکے سن تے منڈھا وی چھوا لیا سی تے ہن برات دے دن وی ساری تیاری کر لئی سی۔ سدا سکھ تے اس دی بیوی نے اس روز برت رکھیا سی۔ جدوں کروڑی مل پھیراں دے واسطے آیا تاں اول اسنوں شطرنجی اُتے بٹھایا، فیر منڈھے دے تھلے دو پٹڑے رکھ دے اس دے اُتے اک توشک بچھائی۔ لڑکا اک پٹڑے اُتے بیٹھ گیا تے اس دی جوندی اتروا کر اس دے ہتھ پاؤں دھلوائے تے اچمن (46) کرایا۔ اس دے بعد سدا سکھ نے اس دے ہتھ وچ مولی (47)بنھی تے اس وقت مشر نے اک منتر پڑھیا جس دا ترجمہ ایہ اے:
ميں نے جو پہلے اقرار کر ليا اے کہ وچ توانوں کنیا دان داں گا ہن اسنوں پورا کردا ہون۔
اس دے بعد وید دی کچھ عبارت پڑھ کر کروڑی مل توں گنیش تے نوگرہ دی پوجا کرائی ۔ فیر لڑکی نوں اوتھے لیائے او راس دے آتے ہی کروڑی مل توں کہیا کھڑا ہوئے جا۔
وہ جھٹ کھڑا ہوئے گیا۔ فیر لڑکی نوں اس دے سجے طرف بٹھا کر اس توں وی گنیش تے نوگرہ دی پوجا کرائی۔ اس دے بعد آگ منگا کر منڈھے دے تھلے روشن دی تے وید دے بوہت سارے منتر پڑھے۔ فیر کنیا دان دی تیاری ہوئی۔ سدا سکھ تے اس دی بیوی دا گٹھ جوڑا ہويا تے دولہا دولہن دے ہتھ وچ مولی بنھ دی۔ پھرا سدا سکھ نے اپنی لڑکی دے ہتھ وچ رولی ملی۔ (اور اسنوں ہندوآں دی اصطلاح وچ کہندے نيں کہ لڑکی دے ہتھ پیلے ہوئے گئے) اس وقت عورتاں نے کچھ راگ گایا تے دونے طرف دے پنڈتاں نے ساکھا اچار پڑھیا، یعنی لڑکے تے لڑکی دونے دے باپ دادا تے پردادا دا ناں بیان کيتا تے انہاں دا گوتر (48) دسیا۔ اس دے بعد سدا سکھ نے لڑکی دا دایاں ہتھ لے کے لڑکے دے دائیںہتھ اُتے رکھ دتا تے فیر لڑکے دا انگوٹھا پھڑ کر تے اپنے ہتھ وچ سونے دی انگوٹھی، پھُل، صند ل تے پانی دا بھریا ہويا سنکھ رکھ دے اک سنکلپ پڑھیا، جس دا مطلب ایہ سی کہ وچ ایہ کنیا گنگی نامی جو فلانے دی پڑوندی تے فلانے دی پوتی تے فلانے دی بیٹی اے زیور تے کپڑےآں تے سواری تے آور اسباب سمیت نہال چند دے پڑوندے خوشحال چند دے پوتے تے دولت رام دے بیٹے کروڑی مل نوں دیندا ہون۔ ایہ اس دی بیوی اے تے میرے اس دان توں بھگوان خوش ہوئے۔
یہ کہہ کے انگوٹھی لڑکے نوں پہنا دتی تے سنکھ دا پانی اس دے ہتھ وچ ڈال دتا۔ ايسے وقت پنڈتاں نے آواز دتی ’’ مہاراج! تواڈا ایہ دینا سپھل ہو۔‘‘
اس دے بعد خوشحال چند نے اپنے پوتے توں گائے دا دان کرایا۔ (کیوں کہ ایسا بھاری دان یعنی کنیا لے کے اس دا عوض اتارنا ضرور سی) مگر اس وقت گائے موجود نہ سی۔ اس دی عوض اک اشرفی پروہت نوں دے دی۔ فیر دولہا دلہن دی گانٹھ بنھ دتی تے اس وقت وید دے منتر پڑھے گئے تے ہوم ہُندا رہیا۔
اس دے بعد دوناں نوں کھڑا کيتا تے آگ دے گرد چار چکر دلوا دئیے۔ تن چکر وچ لڑکی نوں آگے رکھیا تے چوتھے وچ لڑکا آگے رہیا۔ جدوں ایہ چکر ہُندے جاندے سن تاں لڑکی دا بھائی اس دے ہتھ وچ کھیلاں دیندا جاندا سی تے اوہ انہاں نوں آگ وچ ڈالدی جاندی سی۔
ان چکراں دے بعد دونے اپنی اپنی جگہ پربیٹھ گئے تے انہاں وچ آپس وچ عہد تے پیمان ہونے لگے، مگر پنڈت ہی انہاں دی طرف توں گفتگو کردے رہے تے سنسکرت دی عبار ت جو پہلے توں اس باب وچ مقرر اے، پڑھدے رہے۔
اول سدا سکھ دے پنڈت نے لڑکی دی طرف توں جو عبارت پڑھی، اس دا مطلب ایہ اے
ماں ست گلاں چاہندی ہون۔ جے تاں انہاں اُتے راضی ہوئے تاں وچ کھبے (49) طرف آ جاؤں، نئيں تاں ہن تک کنیا ہی ہون۔ اول جو تاں یگ کرے تاں بغیر میری اجازت دے نہ کریو۔ دوسرے جو برت کرے تاں میرے توں پوچھ لیجو، تیسرے تِناں زمانےآں یعنی لڑکپن، جوانی تے بڑھاپے وچ میری خبر لیندا رہیو۔ چوتھے جو کچھ کما دے لیائے میرے آگے رکھ دیجو۔ پنجويں جو جانور خریدے، اس وچ میرے توں صلاح لے لیجو۔ چھیويں جو عیش تے عشرت دیاں گلاں ہر موسم وچ ہُندیاں نيں، انہاں نوں بغیر میرے ہرگز نہ اختیار کیجو۔ ستويں جدوں ميں اپنی سہیلیاں تے اسيں چشماں وچ بیٹھی ہاں تاں میری بے وقری نہ کیجو۔
جب لڑکی دا پنڈت ایہ عبارت پڑھ چکيا تاں اس نے کروڑی مل توں کہیا ’’ کہو وشن بھلی کرن گے۔‘‘
کروڑی مل نے فوراً ایہی جواب دتا۔ اس دے بعد لڑکے دی طر ف توں پنڈت نے جو کچھ پڑھیا، اس دا حاصل ایہ اے:
مینوں ایہ سب شرطاں منظور نيں مگر وچ وی پنج گلاں چاہندا ہون۔ اول بغیر میری اجازت دے گھر توں باہر نہ نکلیو۔ دوسرے کدی کسی شرابی آدمی یا مست ہاتھی دے سامنے نہ جائیو۔ تیسرے اپنے باپ دے گھر وچ میرے توں پوچھ کر قدم رکھیو۔ چوتھے میری کسی گل نوں نہ ٹالیو۔ پنجويں ہمیشہ میری خدمت کردی رہیو تے مجھ نال محبت رکھیو۔
جب ایہ عہد تے پیمان ہوئے چکے تاں لڑکی نوں لڑکے دے کھبے طرف بٹھا دتا تے فیر دھرو (50)کے درشن کرائے اس دے بعد دونے اٹھیا کر اُتے دے مکان وچ چلے گئے تے اوتھے برہمن ہوم کردے رہے۔ عورتاں نے لڑکے نوں تھاپے دے آگے بٹھایا۔ اس دی جوتیاں پہلے ہی توں اوتھے لیا کے اک چھاج دے تھلے رکھ دتیاں سن، اس توں انہاں دی پوجا کرانی چاہی تے کہا’’ لے انہاں نوں پوج، ایہ تیرے کل دیوتا نيں۔‘‘
وہ پہلے ہی اس امر توں واقف ہوئے چکيا سی تے سکھیا ہويا سی کہ اوتھے جوتیاں رکھی نيں، ہرگز نہ پوجنی چاہئاں جھٹ بول اٹھا ’’ واہ! ایہ تواڈے ہی دیوتا نيں، وچ نئيں پوجاں ہون۔ توانوں انہاں نوں پوجو۔‘‘
پھر سب عورتوں نے اس سے چھن کہوائے اور روپے دئیے:
چھن پکاؤں چھن پکاؤں چھن پکے کا بیڑا
برات آئی چاندنی جمائی آیا ہیرا
چھن پکاؤں چھن پکاؤں چھن پکے کا خرما
تمہاری بیٹی کو ایسا رکھوں جیسا آنکھوں کا سرما
چھن پکاؤں چھن پکاؤں چھن پکے کا روڑا
دوسرا چھن جب کہوں جب سسرا دے گا گھوڑا
جب سب ایہ رسماں ادا ہوئے چکياں تاں خوشحال چند تے اس دے رشتہ دار جنوا توں ميں چلے آئے۔ اس وقت صبح ہوئے گئی سی تے سب رات دے جاگے ہوئے سن، لوک آتے ہی اپنے اپنے بستراں اُتے پڑ رہے۔
جب دوپہر ہوئی تاں لڑکا اپنے سسرال وچ گنگنا کھیلنے گیا تے اپنے نال تے بوہت سارے لڑکےآں نوں لیندا گیا۔
دونے دولہا دلہن پٹڑاں اُتے بیٹھے۔ نائن نے آتے ہی اک تھالی وچ پانی بھر کر اس وچ اک روپیہ ڈال دتا، فیر دولہا دا کنگنا دلہن تے دلہن دا دولہا توں کھلوایا۔ دونے دے کنگنے ایداں دے مضبوط بندھے سن کہ انہاں دا کھولنا بہت مشکل سی۔ جدوں کروڑی مل توں گنگی دا کنگنا نہ کھلا تاں عورتاں نے چاراں طرف توں خوب قہقہے مارے تے طرح طرح دے آوازے پھینکے۔ کوئی بولی ’’ ارے! تیری ماں نے تینوں خوب دُدھ پلایا اے ۔‘‘ کوئی کہنے لگی ’’ ارے! بھلی ڈبوئی۔ جو ایہی گرہ نئيں کھول سکدا تاں آگے نوں کيتا کريں گا؟‘‘
جب دونے کنگنے کھل چکے تاں نائن نے انہاں نوں ملیا لیا تے کئی دفعہ روپے دے نال تھالی وچ پھینکا۔ دولہا دلہن دونے اس تاک وچ بیٹھے رہے کہ کدوں کنگنا گرے تے اسيں لے لین۔ نائن نے وی اسنوں اس انداز توں چھڈیا کہ کدی اوہ دولہا دے ہتھ لگیا تے کدی دلہن کے۔ ايسے طرح ست دفعہ پھینکا، مگر آخر نوں لڑکے ہی دی طرف ڈالیا کہ انجام نوں دولہا ہی دلہن اُتے غالب رہے۔ اس رسم دے بعد سب لڑکےآں نے کھانا کھایا تے فیر رخصت ہوئے کے جنوا توں ميں چلے گئے۔
دوسرا روز سدا سکھ نے سب سمدھیاں دی دعوت کی، شام توں ناچ شروع ہويا۔ جدوں چھ گھڑی رات گئی تاں اوہ اپنے رشتہ داراں او راک پنڈت نوں نال لے کے جنوا توں ميں گیا۔ اوتھے جا کے پہلے ناچنے والیاں دی گالیاں سناں تے اس دے انعام وچ انہاں نوں اک اشرفی دی، فیر دونے طرف دے پنڈت چھالیا دے چار چار ڈلیاں اپنے ہتھ وچ لے کے اوتھے آ بیٹھے۔ پہلے دلہن دی طرف دے پنڈت نے سنسکرت وچ اک عبارت پڑھی، جس دا ترجمہ ایہ اے:
جہان وچ سب توں وڈی زمین تے زمین توں وڈا سمندر اے، جو اسنوں چاراں طرف توں گھیرے ہوئے اے تے اس توں وڈے اگت منی جو سمندر نوں پی گئے تے اگت منی توں وڈا آسمان جس وچ اوہ جگنو دی طرح چمکتے نيں تے انہاں توں وڈے وشن جی، جنہاں دے اک قدم دے برابر آسمان اے تے وشن تواڈے ہر دے وچ اے تاں سب توں وڈے تسيں ہی ہوئے۔
یہ پڑھ کر اپنے ہتھ دی چھالیا دی ڈلیاں دولہا دی طرف دے پنڈت نوں دے دتیاں فیر اس نے اک عبارت پڑھی، جس دا مطلب ایہ اے:
اس جہان وچ سانپاں دے سوا ایسا کوئی نئيں اے جو تواڈی تعریف سن کر سر نئيں ہلاندا تے واہ وا نئيں کہندا تے سانپاں نوں خدا نے کان ہی نئيں دئیے کہ اوہ نہ تواڈی تعریف سناں گے تے نہ سر ہلاواں گے تے جے سپ سر ہلایا کرن تاں شیش ناگ وی جس دے پھن اُتے ایہ زمین ٹھہری ہوئی اے، سر ہلائے تے زمین دا کچھ ٹھکانا نہ لگے۔ اس دے بعد سدا سکھ خوشحال چند نوں بھینٹ دے کے چلا گیا تے ایتھے سب لوکاں نے کھانا کھایا۔
حالے برات رخصت نہ ہونے پائی سی کہ دہلی توں غدر دی خبر آئی تے سب جگہ چرچا ہونے لگیا کہ کالاں دی فوج میرٹھ توں بگڑ کے دہلی چلی گئی تے اوتھے جا کے تمام انگریزاں نوں قتل کر ڈالیا تے شہر نوں پرت لیا۔ پہلے تاں خوشحال چند تے آور لوکاں نوں اس گل دا یقین نہ آیا، لیکن جدوں ایہ حال اچھی طرح کھل گیا تاں خوشحال چند دے ہوش اڑ گئے تے جو لوک اس دے نال برات وچ آئے سن، اک اک کر کے سٹک گئے۔ خوشحال چند نے وی جو مال تے دولت نوں اپنے بیٹے دولت توں زیادہ عزیز جاندا سی، دہلی آنے دا ارادہ کيتا تے دولت رام توں کہیا ’’ بھائی! دلی دی خبراں سننے وچ آواں نيں، میرا ارادہ اے کہ وچ ایتھے توں چلا جاؤں۔‘‘
دولت رام بولا’’ چار دن دی گل اے فیر اسيں تسيں سبھی چلے چلياں گے۔‘‘
اس نے کہا’’ نئيں، توانوں حالے نہ چلنا چاہیے رستے وچ گوجر تے میو لوٹتے نيں، اِنّی وڈی برات نوں کدوں چھڈن گے۔‘‘
دوسرے روز صبح ہُندے ہی نہ سدھ بدھ دی لی تے نہ منگل دی لی، اک نوکر نوں اپنے لے،گڈی وچ بیٹھ کر دہلی نوں روانہ ہويا۔ رستے وچ تے بہت ساریاں گاڑیاں اس دے نال ہوئے گئياں تے انہاں وچوں بعض دے ہمراہ ہتھیار بند آدمی وی سن ۔
گنگا تک تاں سب گاڑیاں اچھی طرح چلی آئاں، مگر آگے بڑھدے ہی گوجراں دا اک گروہ انہاں اُتے آ پيا، ہتھیار بندےآں دے ہتھیار دھرے ہی رہے، گوجراں دی شکل دیکھ کے سب دے سب تھرانے لگے۔ انہاں لٹیراں نے سب گڈی باناں نوں گڈیاں توں اتار دتا تے آپ گڈیاں نوں تمام آدمیاں سمیت اک گاؤں وچ جو سڑک توں ڈیڑھ کوس دے فاصلے اُتے سی، ہانک لے گئے۔
اوتھے جا کے سب دی تلاشی لی تے جو جوشے جس دے پاس دیکھی، کھو لئی۔ خوشحال چند دی ایسی بری گت دی کہ اس دے سارے کپڑے اتروا کر اک لنگوٹی بندھوا دی، مگر جدوں اس نے بہت ساریاں عاجزی تے خوشامد دیاں گلاں کيتياں تاں صرف اس دی دھوندی دے دتی تے نوکر کے پاس ہتھیار بندھے ہوئے سن، اس دی تاں شامت ہی آ گئی۔
تھوڑی دیر تک خوشحال چند نے اپنے نوکر کے چھٹنے دا انتظار کردا رہیا، مگر جدوں انہاں نے وڈی دیر تک نہ چھڈیا تے خوشحال چند توں کہیا ’’ جو بھلا چاہے اے تاں جا بھج جا‘‘ تاں خوشحال چند روندا ہويا آگے ودھیا تے اس حالت وچ ایہ کہندا جاندا سی ’’ بھگوان! تاں نے ایہ کیہ بپتا ڈال دی۔ جو دلی وچ ایہی حال تاں روپیہ کس نے چھڈیا ہوئے گا۔ عورتاں دا بھگوان جانے کيتا حال ہوئے گا۔ ہن ساڈا ٹھکانا کدرے نئيں رہیا۔‘‘
گردا پھردا کوس بھر گیا سی کہ پاؤں وچ چھالے پڑنے لگے، پیاس دے مارے منہ خشک ہوئے گیا مگر کوئی کنواں نظر نہ آیا تے جو دکھادی وی دتا تاں اس اُتے ڈول نہ پایا۔
آخر چلدے چلدے اک کنواں سڑک دے کنارے اُتے ملیا اوتھے اک چمڑے دا ڈول پيا ہويا سی۔ پہلے سوچیا کہ مذہب دے لحاظ توں چمڑ ے دے ڈول دا پانی نہ پینا چاہیے، مگر ایہ خیال کيتا کہ جدوں جان ہی جاندی ہوئے تاں کاہے دا دھرم، جھٹ ڈول کھچ کر پانی پی لیا۔
اوتھے توں تھوڑی ہی دور گیا سی کہ اک میو دا لڑکا جس دی عمر بارہ تیرہ برس دی سی، اسنوں دیکھ کے بولا ’’ لالہ! دھوندی دھردا جا۔‘‘
خوشحال چند نے عاجزی توں کہا’’ بھائی! اک توں بچا کر لیایا ہون۔ تیرے کس کم دی اے ؟ وچ ننگا شہر وچ کتھے جاؤں گا؟‘‘
اور بہت ساریاں خوشامد دیاں گلاں کر کے آگے ودھیا تے طرح طرح دی تکلیفاں اٹھا کے ہاپور پہنچیا۔
چلدے چلدے پاؤں وچ چھالے پے گئے سن، اوتھے بازار وچ جوندے دی تلاش کرنے لگا۔ اِنّے وچ اک بنیے نال ملاقات ہوئی، اوہ اسنوں اپنے مکان اُتے لے گیا۔ خوشحال چند نے اوتھے جا کے اپنی ساری حقیقت اس دے روبرو بیان کيتی تے آنکھاں وچ آنسو بھر لیایا۔ اوہ بنیا بولا ’’ لالہ صاحب! روؤ کیوں ہو؟ خیر جو کچھ ہويا سو ہويا ہن تاں آپ اپنے گھر وچ آن پہنچے۔‘‘
اس طرح دیاں گلاں کر کے اس دی بہت خاطر داری دی تے کپڑا، جوندا تے آور جو کچھ درکار سی، منگا دتا۔ خوشحال چند نوں اپنے مال دی لو لگی ہوئی سی، دو روز تک تاں اس دے مکان اُتے رہیا تے فیر دہلی آنے دا ارادہ کيتا۔ ہرچند اس بنیے نے منع کيتا تے رستے دی خطرناکی دا حال بیان کيتا۔ مگر اوہ کیہ مننے والا سی، بولا ’’ جو ہونا اے سو ہو، مینوں دلی پہنچنا اے۔ تسيں توں ہوئے سکے تاں مینوں دلی پہنچوا دو تے جو نئيں تاں وچ اکیلا ہی چلا جاندا ہاں۔‘‘
اس بنے نے ناچار ہوئے کے وڈی مشکل توں اک ٹٹو کرایے نوں کر دتا تے خوشحال چند اس اُتے سوار ہوئے کے دہلی دی طرف روانہ ہويا۔
تھوڑی دور گیا سی کہ اک طرف توں دو چار آدمیاں نے گھیرا۔ اک نے ٹٹو اُتے توں دھکا دے دتا تے دوسرے نے کہیا ’’ جو کچھ تیرے پاس اے، اوہ سب ڈال دے، نئيں تاں حالے مارے ڈالدے نيں۔‘‘
اس نے اپنے سارے کپڑے اتار دئیے۔ فیر انہاں لوکاں نے اس دی خوب تلاشی لی، ایتھے تک کہ اس دا منہ کھلوا کر حلق وچ انگلیاں ڈالاں۔ آخر لنگوٹی بندھوا کر رخصت کيتا۔ ٹٹو والا وی اپنا سر پیٹتا رہ گیا۔
خوشحال چند گردا پڑدا دہلی وچ آیا تے دروازے وچ گھستے ہی جو پوریے سپاہیاں نوں ننگی تلواراں لئی بازار وچ پھردے دیکھیا تاں تلواراں دی چمک توں اس دی آنکھاں دے تلے اندھیرا آ گیا۔
خیر، جس طرح ہوئے سکا، گھر پہنچیا۔ اوتھے سب عورتاں اس دا ایہ حال دیکھ کے رونے لگياں۔ اِنّے وچ اس دی بیوی بولی ’’ چلو جان بچ گئی ميں نے لکھاں پائے۔‘‘
خوشحال چند نوں تاں اپنے مال دی پڑ رہی سی، آتے ہی تمام چیزاں زمین وچ اک جگہ دفن کر اداں تے اوہ جگہ ایسی ہموار کر دتی کہ کسی نوں ایہ نہ معلوم ہوئے کہ ایتھے کچھ دبا ہويا اے۔
ادھر تاں خوشحال چند انہاں مصیبتاں وچ پھنسا ہی ہويا سی، ادھر دولت رام دے سالے نے وی سوچیا کہ اس نے تاں ساڈے ہتھ دغا دی اے، مگر ہن مینوں وی بدلہ لینے دا بہت چنگا موقع ہتھ لگیا اے۔ ایہ سوچ کر اک انگریزی خواں نوں بلايا تے خوشحال چند دی طرف توں اک چٹھی انگریزاں دے لشکر کے کمانیر دے ناں اُتے لکھوائی تے اک آدمی نوں کچھ روپے دینے دا اقرار کر کے کہیا ’’ اس چٹھی نوں لے جا تے دو چار سپاہیاں نوں دکھا کر کہوئے۔ دیکھو خوشحال چند ساہوکار انگریزاں نوں چٹھیاں بھیجیا کرے اے ۔‘‘
اس نے ویسا ہی کيتا۔ سپاہی فوراً اس دے مکان اُتے جا پہنچے تے دروازہ توڑ کر اندر چلے گئے۔ اِنّے وچ دولت رام دے سالے نے اک ہور چٹھی اس دے مکان وچ ڈال دی۔ خوشحال چند پوربیاں دی شکل دیکھدے ہی ڈر گیا تے دالانہاں وچوں باہر نکل کے کہنے لگیا ’’ کہو بابو! کیوں کر آئے ہو؟‘‘
انہاں نے فوراً اسنوں پھڑ لیا تے کہیا ’’ ارے تاں انگریزاں نوں چٹھیاں گھلدا اے ۔‘‘
وہ بولا ’’ نئيں بابو! ہرگز نئيں۔ اسيں بادشاہ دی رعیت نيں، سانوں انگریزاں توں کيتا کم؟‘‘
اس نے ہر چند اس امر توں انکار کيتا، مگر پوربیاں نے نہ منیا تے اس دا سارا اسباب پرت لیا۔ فیر اسنوں پھڑ کر اپنے جنرل دے پاس لے گئے تے اوتھے اس دے حکم توں ماریا گیا۔
دولت رام دا سالا جو اس امر وچ سپاہیاں دا شریک بلکہ اس مقدمے دا بانی سی، بادشاہ دے وڈے خیر خواہاں وچ شمار ہونے لگیا تے غدر بھر انہاں دے نال رہیا تے انہاں نوں دا دم بھردا رہیا، مگر انجام کار انگریزاں نے اسنوں گرفتار کر کے پھانسی دے دی۔
اب بریلی دا حال سنويں۔ خوشحال چند دے آنے دے تھوڑی مدت بعد اوتھے دا کمپو وی بگڑ کيتا تے بریلی دا اک رئیس جس دے بزرگ پہلے وی اوتھے دے سردار سن، اس جگہ دا حاکم ہوئے گیا۔ فوج دے بہتیرے آدمی اس دے نال ہوئے گئے تے مال داراں توں روپے طلب کرنے لگے۔ مخبراں نے لوکاں نوں جدا ستانا شروع کيتا تے آپ ہی آپ طرح طرح دے بہتان اٹھانے لگے۔ اک شخص سدا سکھ دے پاس آیا تے کہیا ’’ لالہ! فلانے انگریز دا بہت سا روپیہ تواڈے پاس جمع اے، ہن تواڈی خبر لی جائے گی۔‘‘
سدا سکھ نے کہا’’ ساڈے ہاں کسی انگریز دا کچھ روپیہ جمع نئيں اے، جس دے من وچ آوے، دیکھ لے۔‘‘
دوسرا روز صبح ہی سدا سکھ نوں ایہ خبر پہنچی کہ میرے گھر دے لٹنے دا حکم ہوئے گیا اے۔ ایہ سندے ہی اس نے اپنا سارا مال کدرے چھپا دتا تے آپ روپوش ہوئے گیا۔ سپاہیاں نے اس دے مکان دی تلاشی لی، مگر اوتھے اس دا پتا نہ لگا۔ اِنّے وچ کوئی اس دا رشتہ دار بول اٹھا ’’ بابو! اوہ اپنے سمدھی دے ہاں گیا ہوئے گا۔‘‘
یہ سن کر سپاہی دولت رام دے پاس آئے کہیا ’’ بتا تیرا سمدھی کتھے اے ۔‘‘
اس نے کہا’’ بابو! وچ کیہ جاناں؟ اپنے گھر ہوئے گا‘‘
سپاہی بولے ’’ ہاں تاں کہیا(51) جانے۔ م چلائی دیاں گلاں کردا اے ؟‘‘
دولت رام نے ہر چند عذر کيتا، مگر انہاں نے کچھ خیال نہ کيتا تے اس دی مشکاں بنھ لاں۔ چار پنج سپاہی مکان دے اندر وڑ کے کچھ اسباب پرتن لگے۔ا تنے وچ تے پوربیے باہر توں آگئے تے دولت رام دی مشکاں بنھی ہوئی دیکھ کے اپنے دل وچ سمجھے کہ ایہ شخص انگریزاں دا طرف دار ہوئے گا۔ ایہ سمجھ کر دولت رام دی چھاتی وچ اک گولی ماری کہ اوہ اس دے صدمے توں مر گیا۔ فیر سب دے سب اوتھے توں چلے گئے۔
تیج رام تے اس دے رشتہ دار اس روز صبح ہی کروڑی مل نوں اپنے نال لے کے رام گنگا نہانے چلے گئے سن ۔ اوتھے توں واپس آئے تاں نہایت گھبرائے۔ دولت رام دے لڑکے نوں بہت سا پیار کيتا۔ فیر اوتھے بیٹھ کر حسرت تے افسوس دیاں گلاں کردے رہے۔ آخر اک جاٹ نے کہا’’ بھائیو! جو ہويا سو ہويا۔ ایہ تاں ہن مٹی اے۔ اسنوں پھوک آؤ‘‘
تیج رام نے اسنوں رام گنگا اُتے لے جا کے پھکوا دتا تے کروڑی مل دے ہتھ توں اس دی کپال کریا کرائی۔ اس روز کسی نے کچھ نہ کھایا تے سب نوں نہایت رنج رہیا۔ دوسرے روز جاٹ بولے ’’ بھائی! اک کم کرو اس چھورا چھوری نوں سدا سکھ دے گھر چھڈ چلو تے جس طرح ہوئے سکے اپنے گاؤں نوں چلے چلو، نئيں تاں یاد رکھنا تسيں وی مارے جاؤ گے۔‘‘
تیج رام نے ہرچند سدا سکھ دی تلاش دی مگر اس دا کدرے پتا نہ ملا۔ آخر ایہ صلاح ٹھہری کہ دولہا دلہن نوں نال لے چلنا چاہیے۔
القصہ انہاں دوناں نوں مینا سمیت اک گڈی وچ بٹھا دتا تے سب دے سب جاٹ بندوق، تلوار، لاٹھی، سونٹا لے اوتھے توں چلے۔
جب مراد آباد توں ورے نکل آئے تاں انہاں نے گوجراں دی اک دھاڑ آتی ہوئی دیکھی۔ تیج رام نے اپنی طرف دے جاٹاں توں کہیا ’’ بھائیو! تیار ہوئے جاؤ لٹیرے آواں نيں۔ وچ تسيں توں پہلے ہی کہاں سی، ایہ چھورا چھوری کٹوم چھلا سانوں وی مروا دے گا۔‘‘
وہ بولے ’’ ارے! کیوں گھبرایا جائے اے ؟ آنے دے، پہلے سانوں مار ڈالاں گے، جدوں ہی چھوری دی ٹوم نوں ہتھ لگاواں گے۔‘‘
جب گوجر انہاں دے نیڑے آ گئے تاں اک جاٹ نے پکار کر انہاں توں کہیا ’’ بھئی! جو پرتن دی بچار کر آئے ہوئے تاں ویسی ہی کہہ دو، اسيں وی لڑنے مرنے نوں تیار نيں جاٹ دے پوت نيں، جو اپنے سر دین گے تاں پہلے دو چار دا کٹ وی لاں گے تے جو اپنی ڈگر جانا اے تاں چلے آؤ۔ اسيں تسيں توں بولدے نئيں۔‘‘
گوجر بولے ’’ سانوں ایہ گڈی دے دو تے اسيں کچھ نئيں چاہندے۔‘‘
ان دا ایہ کہنا سی کہ جاٹاں نے بندوقاں دی اک باڑ چھڈی تے فیر تلواراں سوت کر گوجراں دے کئی آدمی مارے۔ جو باقی رہے سن، اوہ بھج گئے۔
اس دے بعد سب دے سب جاٹ اپنی بہادری دی تعریف کردے ہوئے تے گوجراں نوں ہزاراں گالیاں دیندے ہوئے آگے ودھے۔ کوئی کہندا سی ’’ دیکھو، ميں نے اس ٹھنگنے دی کِداں دی ناڑ کٹی اے ۔‘‘ دوسرا بولا’’ ارے! اوہ تاں ایداں دے بھجے، جداں بھیڑ بھجے اے۔ پِچھے فیر کر وی تاں نئيں دیکھیا۔‘‘
اس قسم دیاں گلاں کردے ہوئے گنگا اُتے پہنچے تے اک برہمن دے مکان اُتے جو انہاں دے گاؤں دا پروہت سی، جا اترے اس نے انہاں دی وڈی خاطر داری کيتی۔ رات بھر اوتھے رہے۔ صبح ہُندے ہی آگے ودھے، مگر چاراں طرف دیکھدے جاندے سن کہ ایسا نہ ہو، گوجر آ جاواں۔
تین چار ہی کوس گئے سن کہ انہاں نوں اک گاؤں ملا۔ دیکھدے کیہ نيں کہ اوتھے دس ویہہ آدمی اک جگہ جمع نيں۔ کوئی کہہ رہیا اے ’’ ارے! کيتا سوچو ہو، مار وی ڈالو۔ کوئی کہندا اے نئيں انہاں نوں گاؤں وچ رکھنا چاہیے۔ جو اپنی پناہ وچ آئے، اس اُتے ہتھ اٹھانا نئيں۔‘‘
اسی طرح کوئی کچھ کہہ رہیا سی، کوئی کچھ جاٹ ایہ گلاں سن کر انہاں دی طرف گئے تے دیکھیا کہ اوتھے اک انگریز تے اک میم دونے ننگے پاؤں بیٹھے نيں تے میم دی گود وچ اک بچہ اے تے کئی لٹیرے انہاں دے گرد کھڑے ہوئے اپنی اپنی گفتگو کر رہے نيں۔ مینا انہاں نوں دیکھ کے کہنے لگی ’’ جانے کس نپوتے نے انہاں نوں دکھ دتا اے۔ ارے اس گاؤں دے لوک وڈے نردئی نيں۔ چھورا تاں دیکھو، جداں گلاب دا پھُل اے۔ رام جی نے انہاں دے اُتے بپتا ڈال دی۔‘‘
اس دا ایہ کہنا سی کہ میم بولی ’’ تواڈے پاس وی بابا لوک اے۔ مسی بابا نوں مار گئے،ا ب اسنوں وی ماراں گے۔‘‘
جاٹاں نوں میم دی اس گل اُتے رحم آیا تے سب دے سب آپس وچ کہنے لگے ’’ بھائیو! تسيں تاں بریلی توں سر بیچ کر چلے ہو، جو ہوئے سکے تاں انہاں نوں وی بچاؤ۔‘‘
یہ سن کر تیج رام نے اس گاؤں والےآں توں کہا’’ ارے کیوں انہاں نوں ستاؤ ہو؟ اک تاں اوہ دن سی جدوں انہاں دے پیادے توں وی کانپو سن ۔ ہن جو انہاں اُتے رام جی نے بپتا ڈال دتی تاں انہاں دی پاس وی توانوں نئيں سہاندی؟‘‘
یہ سن کر اوہ سب دے سب بول اٹھے ’’ جو ایسا نو سر دا اے تاں تو ہی کیوں نئيں لے جاندا؟ رات دن ساڈے گاؤں وچ تکر سوار ڈولا کرن نيں۔ جو اوہ سن پاواں گے تاں سانوں تے انہاں نوں کولھو وچ پلوا دین گے۔ سو سانوں کيتا جو انہاں دے نال اپنے بال بچے مروا داں؟‘‘
جاٹ بولا’’ بھلا رے بھلا! اسيں ہی لے جاواں گے۔ دیکھ لیہں گے ترک سواراں کو۔‘‘
فیر انہاں نے انگریز توں مخاطب ہوئے کے کہا’’ آ صاحب!ساڈے نال چل۔ اسيں تینوں اپنی گڈی وچ بٹھا لاں گے تے جتھے تاں کہے گا اوتھے پہنچیا دین گے۔‘‘
یہ سندے ہی انگریز تے میم اپنے بچے نوں لے کھڑے ہوئے گئے تے جاٹاں دے نال چلے۔
جب اس گاؤں توں تھوڑی دور نکل گئے، جاٹاں نے میم نوں جاٹنی دے کپڑے پہنائے تے انگریز تے بچے دے کپڑے وی بدل دئیے۔ فیر انہاں سب نوں گڈی وچ سوار کيتا تے مینا گڈی وچوں اتر کر مرداں دے نال پیدل چلنے لگی۔
شام نوں اک گاؤں وچ پہنچے۔ اوتھے کوئی سرا نہ سی، اس واسطے اک بنیے دے مکان اُتے جا اترے۔ا تفاقاً اس گاؤں دے کسی لڑکے نے انگریز دے بے نوں گڈی وچوں اتردے ہوئے دیکھ لیا تے اپنے ماں باپ توں جا کے کہا’’ بنیے دی حویلی وچ اک فرنگی دا چھورا آیا اے ۔‘‘
اس دے باپ نے اس گل دا کچھ خیال نہ کيتا تے حقہ بھر نوں چوپاڑ وچ جا بیٹھیا۔ اوتھے طرح طرح دی گفتگو ہوئے رہی سی۔ اِنّے وچ اک شخص نے کہیا ’’ ارے! آج تاں اس بنیے نے اپنی حویلی وچ بوہت سارے جاٹاں نوں اتار رکھیا اے۔ انہاں دے نال فرنگی تے فرنگن وی اے۔ ‘‘
اس لڑکے دا باپ بولا’’ ساڈا چھورا وی کہے سی، اُتے بھئی! سانوں تاں ایمان نہ آیا۔‘‘
اس وچ تے بوہت سارے آدمی اوتھے گئے تے سارے گاؤں وچ ایہ گل مشہور ہوئے گئی کہ جاٹاں دے نال فرنگی اے۔ بوہت سارے میو، گوجر، قصاب تے جلاہے جو اس گاؤں وچ رہندے سن، بنیے دے پاس گئے تے کہنے لگے ’’ ارے! کیوں شامت آئی اے، فیر اپنے کرماں نوں بیٹھیا رووے گا۔ فرنگی نوں کتھے توں لا کردیاں نے اپنے مکان اُتے اتار لیا۔ انہاں نوں جلدی کڈ، نئيں تاں ماریا جائے گا۔‘‘
وہ کہنے لگا’’ نئيں تو، ساڈے گھر وچ تاں جاٹ اترے ہوئے نيں، چاہے تسيں چل کے دیکھ لو۔ انہاں نے ساڈی دکان توں سودا لیا سی، پُچھنے لگے، ایتھے اترنے نوں وی کوئی جگہ اے ؟ ميں نے کہیا، ساڈے مکان وچ اترو، اک مکان خالی پيا اے ۔‘‘
ان لوکاں نے ایہ سن کر بنیے نوں اپنے نال لیا تے اس مکان دی طرف گئے۔ جاٹاں نے جو بوہت سارے آدمیاں نوں آتے دیکھیا، جھٹ دروازہ بند کر ليا۔ بنیے نے پکاریا ’’ بھائیو! دروازہ کھولو‘‘ مگر جاٹاں نے کچھ توجہ نہ کيتی۔ تب تاں انہاں لوکاں نوں یقین ہوئے گیا کہ ایتھے ضرور کوئی انگریز اے۔
یہ سمجھ کر اپنے اپنے گھر گئے تے فوراً ہتھیار لے کے چلے آئے۔ جاٹ وی اپنی بندوقاں سنبھال کر چھت اُتے آ کھڑے ہوئے۔ اوتھے دیواراں وچ بوہت سارے موکھے بنے ہوئے سن تے عین دروازے دے اُتے وی کچھ سوراخ سن ۔ انہاں نے ایسا بندوبست کيتا کہ جس نے دروازہ کھولنے دا ارادہ کيتا، ايسے دے گولی ماری۔
دو دن تک جاٹاں نے کسی نوں اپنے پاس نہ آنے دتا مگر جدوں تیسرے دن انہاں نے دیکھیا کہ بندوقاں بھرنے نوں بارود تے پیٹ بھرنے نوں کھانا نئيں اے تاں گھبرا کر آپس وچ مشورہ کرنے لگے۔
مینا بولی ’’ ایتھے تیل بہت اے تے کڑھایا وی رکھیا اے، اسنوں چولہے اُتے چڑھا کر تیل تتا کر لو تے جدوں ایہ لوک آواں تاں جلدا تیل انہاں دے اُتے ڈال دو۔‘‘
یہ گل سن کر اک جاٹ بولا ’’ چاچی! گل تاں تاں نے چوکھی کہی، اُتے دو دن توں کھانے نوں کم ملیا اے تے آج اے ہی نئيں۔ ایتھے توں کسی طرح نکل ہی جاواں تاں چنگا اے ۔‘‘
اِنّے وچ انگریز بولا’’ جو تسيں وچوں کوئی ساڈا چٹھی میرٹھ نوں لے جائے تاں اوتھے توں گورا لوک آ جائے گا۔‘‘
تیج رام نے کہا’’ چٹھی تاں وچ لے جاؤں، اُتے باہر مدعی کھڑے نيں، نکلاں کیوں کر؟‘‘
اک جاٹ بولا’’ ایتھے گھر وچ اک گھوڑی بنھی ہوئی اے، اسنوں کس کر دروازے دے برابر کھڑی کر دو ۔ جدوں ایہ چوڑے آواں گے تاں اسيں اُتے توں انہاں اُتے تیل ڈالاں گے تے تاں گھوڑی اُتے چڑھ کر تیار کھڑا رہ۔ جدوں اوہ بھاگاں تاں تو تلوار ہلاندا ہويا جھٹ نکل جائیو، کوئی سامنے نئيں پڑنے کا۔‘‘
یہ تدبیر سب نوں پسند آئی۔ چولہے وچ آگ جلیا کے تیل چڑھا دتا، گھوڑی نوں دروازے دے برابر لیا کے کھڑا گیا انگریز نے وی چٹھی لکھ کے تیج رام نوں دے دی۔
جب گاؤں والےآں نے دیکھیا کہ انہاں جاٹاں نوں بندوق چھوٹے ہوئے وڈی دیر ہوئے گئی تاں کہنے لگے ’’ ارے! انہاں دے پاس بارود ختم ہوئے چکی، ہن آؤ چڑھ چلو تے اک کدال لے چلو، اس توں دروازے نوں توڑاں گے۔‘‘
یہ کہہ کے اوہ سب جمع ہوئے تے دروازے اُتے آئے۔
جس وقت انہاں نے دروازہ توڑنے دا ارادہ کيتا تیج رام گھوڑی اُتے چڑھ گیا تے آور جاٹاں نے اُتے توں جلدا ہويا تیل انہاں دے اُتے ڈالیا۔ کئی آدمی مر گئے تے باقی الٹے بھجے۔ انہاں دا بھاگنا سی کہ تیج رام دروازہ کھول کر باہر آیا تے تلوار ہلاندا ہويا تیر دی طرح نکل گیا۔ بعض آدمیاں نے اس دا پِچھا کيتا، مگر اوہ انہاں دے ہتھ نہ آیا تے میرٹھ پہنچ گیا۔ جاٹاں نے اس دے نکلدے ہی فیر دروازہ بند کر ليا۔
تیج رام نے انگریزی چٹھی میرٹھ دے جنرل نوں دتی۔ اس نے چٹھی دیکھدے ہی پنجاہ گورے تیج رام دے نال کر دئیے۔ گاؤں والےآں نے جس وقت گوراں نوں آتے ہوئے دیکھیا، گاؤں چھڈ کے بھج گئے تے جو گوراں دے ہتھ آئے، اوہ مارے گئے۔ تیج رام نے جا کے بنیے دا مکان کھلوایا۔ انگریز، میم تے بچہ تِناں دے تِناں جاٹاں سمیت باہر آئے۔ فیر سب دے سب گوراں دے نال میرٹھ چلے گئے۔ اوتھے جا کے اس انگریز نے جاٹاں دی وڈی خاطر داری دی تے کہیا ’’ سنو! تسيں لوک ساڈے نال رہو، اسيں سرکار توں تسيں نوں وڈا انعام دلوا دے گا۔‘‘
جاٹ بولے ’’ صاحب! ہن اسيں اپنے گاؤں نوں جاواں گے، تسيں ساڈے ناں لکھ لو۔‘‘ تے کروڑی مل دی طرف اشارہ کے دے کہیا ’’ چھورے دا دادا وی فکر وچ بیٹھیا ہوئے گا۔‘‘
آخر اس انگریز نے سب دے ناں لکھ لئی تے انہاں نوں اک سرٹیفکیٹ دتا۔
یہ لوک اوتھے توں روانہ ہوئے تے جدوں دہلی پہنچے تاں خوشحال چند دا حال سن کر تے وی پریشان ہوئے۔ تیج رام کروڑی مل نوں اپنے گاؤں وچ لے گیا تے جدوں غدر ہوچکيا تے فیر امن دی صورت نظر آئی تاں تیج رام تے اس دے بھائیاں نوں سرکار توں بہت سا انعام ملا۔ تھوڑے دناں دے بعد تیج رام نے کروڑی مل دے دادا دا مکان بیچ کر اپنے گاؤں وچ اسنوں اک دکان کھلوا دتی تے اوہ بنج بیوپار کر کے اپنا گزارہ کرنے لگا۔
پنجواں باب
مسلماناں دی مذہبی گلاں تے انہاں دی ذاتاں دا بیان
(اس باب وچ تن فصلیاں نيں)
پہلی فصل: بعض پیغمبراں دا مختصر حال جو قرآن تے حدیث(1) تے مسلماناں دی تاریخی کتاباں دے موافق اے
اہل اسلام (2)دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ خالق حقیقی نے تمام موجودات توں پہلے حضرت محمد ؐ صاحب ہی دا نور پیدا کيتا تے اوہی ساری مخلوقات دے پیدا ہونے دا باعث نيں۔ حضرت آدم ؑ دے ظاہر ہونے توں پہلے دنیا وچ جنہاں آباد سن تے انہاں دی پیدائش آگ نال ہوئی سی۔ مدت تک انہاں دی نسل قائم رہی، مگر جدوں اوہ سرکش ہوئے گئے تے زمین اُتے ظلم کرنے لگے تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت عزرائیل ؑ نوں تے فرشتےآں دے نال انہاں دے سزا دینے دے واسطے بھیجیا، انہاں نے آ کر جہان نوں جناں دی آلائش توں پاک کر دتا۔
حضرت آدم ؑ
جب اللہ تعالیٰ نے حضرت آدم ؑ دے پیدا کرنے دا ارادہ کيتا تاں حضرت عزرائیل ؑ نوں حکم دتا کہ نرم، سخت، سرخ، سفید، سیاہ تے ہر قسم دی خاک توں اک اک مٹھی زمین اُتے توں بھرلا۔ اوہ رنگ برنگ دی خاک جمع کر لیایا تے اللہ تعالیٰ نے حضرت آدم ؑ دا پتلا اس مٹی دے خمیر توں بنایا۔ ایہ پتلا مختلف قسم دی مٹی توں بنا سی، اس واسطے بلحاظ رنگ تے طبیعت دے بنی آدم دی پیدائش مختلف قسم دی ہوئی۔
جب پتلا بن دے تیار ہوئے چکيا تاں خدا تعالیٰ نے اس وچ روح پائی تے اسنوں عزت تے بزرگی دے تخت اُتے بٹھایا۔ فیر کمال ظاہری تے باطنی توں آراستہ کر کے اس دی تعظیم تے تکریم دے واسطے وڈے وڈے فرشتےآں نوں جو حضرت آدم ؑ دے تخت دے گرد ادب توں صف باندھے کھڑے ہوئے سن، حکم دتا کہ اس دے سامنے سجدہ کرو۔
سب فرشتےآں نے بلاعذر سجدہ کيتا، مگر عزرائیل یعنی ابلیس نے جو جنہاں سی تے عبادت دے سبب توں فرشتےآں وچ ملیا جلا رہندا سی، اس امر توں انکار کيتا تے بولا کہ وچ آدم ؑ توں بہتر ہون، کیوں کہ مینوں آگ توں تے آدم ؑ نوں مٹی توں پیدا کيتا اے۔
اس نافرمانی دی سزا وچ اوہ شیطان دے لقب توں مشہور ہويا تے فرشتےآں وچوں کڈیا گیا تے لعنت دا طوق اس دی گردن وچ ڈالیا گیا۔
اس دے بعد فرشتے حضرت آدم ؑ نوں بہشتی لباس پہنا کر بہت اعزاز تے اکرام توں جنت وچ لے گئے تے جدوں اوہ اوتھے رہنے لگے تاں انہاں دی طبیعت اک جلیس ہمدم تے انیس محرم دی مشتاق ہوئی۔
حضرت آدم ؑ اُتے خواب نے غلبہ کيتا تے اس وقت انہاں دی کھبے پسلی توں حضرت حوا پیدا ہوئیاں۔ حضرت آدم نے بیدا رہُندے ہی دیکھیا کہ اک عورت نہایت خوبصور ت انہاں دے پاس بیٹھی اے۔ بہت خوش ہوئے تے سجدہ شکر بجا لائے۔ فیر اللہ تعالیٰ نے آپ انہاں دونے دا عقد نکاح بنھیا تے ارشاد فرمایا کہ اے آدم ؑ تے حوا! تسيں دونے بہشت وچ رہو تے ایتھے دے سارے میوے کھاؤ تے اک درخت دی طرف اشارہ کے دے ارشاد کيتا کہ اس دے پاس نہ جاؤ (اور کہندے نيں کہ اوہ گیہاں دا درخت سی)
ابلیس حضرت آدم ؑ دا دشمن ہوئے ہی گیا سی تے ہمیشہ ايسے تدبیر وچ رہندا سی کہ کسی صورت توں بہشت وچ داخل ہوئے تے حضرت آدم ؑ نوں اوتھے توں کڈے۔ آخر اک سپ دی مدد توں بہشت وچ پہنچیا او رحضرت آدم ؑ نوں ايسے درخت دے پھل کھانے دی ترغیب دی، جس توں اللہ تعالیٰ نے منع کيتا سی تے کہیا ’’ جے تھوڑا سا میوہ وی اس درخت وچوں کھاؤ گے تاں ہمیشہ زندہ رہو گے تے آرام پاؤ گے‘‘ مگر حضرت آدمؑ نے ایہ گل قبول نہ دی تے کہیا ’’ میرے توں خدا دی نافرمانی ہرگز نہ ہوئے گی۔‘‘ شیطان نے قسم کھادی کہ وچ تواڈا خیر خواہ ہون۔ اس اُتے وی حضرت آدمؑ نے نہ منیا تے اس دے کولوں اٹھیا گئے۔ شیطان نے حضرت حوا دے پاس عاجزی کرنی شروع کيتی۔ اس دے درپے ہونے توں حضرت حوا نے اس درخت دے کچھ پھل آپ کھائے تے تاکید کر کے کچھ حضرت آدم ؑ نوں کھلائے۔ ایہی امر بہشت توں حضرت آدم ؑ تے حضرت حوا دے نکلنے دا سبب ہويا۔
علمائے اسلام نے لکھیا اے کہ اس پھل دی تاثیر حضرت آدمؑ تے حضرت حوا دے معداں وچ اچھی طرح نہ ہوئی سی کہ بہشت دا لباس انہاں دے بدن اُتے توں گر پيا تے دونے ننگے ہوئے گئے۔ ناچار انجیر تے کیلاں دے پتےآں توں انہاں نے اپنا ستر ڈھانکا تے اپنے قصور اُتے بہت پشیمان ہوئے۔ فیر خدا تعالیٰ دے حکم توں بہشت توں کڈے گئے۔ حضرت آدم ؑ سر اندیپ وچ تے حضرت حوا جدے (3) وچ گراں۔
کہندے نيں کہ سپ دی صورت پہلے نہایت پاکیزہ تے پسندیدہ سی، اس گناہ وچ مدد کرنے دے سبب توں بالکل مسخ(4) ہوئے گئی۔ اللہ تعالیٰ نے خاک اس دی خوراک ٹھہرائی تے پیٹ تے سینے دے بل زمین نوں رگڑ کر چلنا وی اس امر دی سزا وچ مقرر کيتا تے عورت دا عذاب خاوند دی اطاعت کرنی تے اولاد دے جننے دا دکھ اٹھانا تے طرح طرح دی آلودگی وچ آلودہ رہنا قرار پایا تے مرد دی سزا ایہ مقرر ہوئی کہ اوہ محنت تے مشقت توں معاش دی چیزاں بہم پہنچایا کرے۔ علاوہ اس دے خدائے تعالیٰ نے سپ تے بنی آدم وچ ہمیشہ بغض تے دشمنی ڈال دی۔
حضرت آدم ؑ بہت مدت تک گریہ تے زاری تے توبہ تے استغفار وچ مشغول رہے۔ فیر حضرت جبرئیل ؑ فرشتے انہاں دے پاس آئے تے گناہ معاف ہونے دی خوشخبری لائے۔حضرت آدمؑ نے بہت شکر ادا کيتا اورخدا دے حکم دے موافق ایام بیض(5) دے تن روزے رکھے۔ انہاں روزاں دی برکت توں انہاں دی تکلیف بالکل دور ہوئے گئی تے انہاں دا بدن جو مصیبت تے رنج توں سیاہ ہوئے رہیا سی، صاف تے منور ہوئے گیا۔ ايسے واسطے مسلمان لوک علاوہ تے روزاں دے ہر مہینے وچ ایہ تن روز رکھنے وی بہت چنگا جاندے نيں۔
مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ اس عرصے وچ حضرت آدمؑ نوں کعبے دے بنانے دا حکم ہويا تے انہاں نے حضرت جبرئیل ؑ دی تعلیم تے فرشتےآں دی مدد توں کعبے دی بنیاد پائی تے حجر (6) اسود نوں جسنوں حضرت آدم ؑ بہشت توں اپنے نال لیائے سن، کعبے وچ اک طرف جمایا۔ فیر جدوں حضرت جبرئیل ؑ نے حج تے طواف دے طریق حضرت آدم ؑ نوں دتاں۔
اِنّے وچ حضرت حوا وی حضرت آدم ؑ دی تلاش وچ پھردی ہوئی اوتھے پہنچیاں تے مقام ازدلاف (7)پر دونے دی ملاقات ہوئی تے ايسے واسطے اس مقام نوں جمع وی کہندے نيں۔ فیر تھوڑی ہی دور دونے گئے سن کہ حضرت جبرئیل ؑ دے کہنے توں انہاں نے اک دوسرے نوں پہچانا تے ايسے سبب توں اوہ پہاڑیاں جتھے انہاں دا تعارف ہويا، عرفات کہلاندی نيں۔
جب حضرت آدم ؑ تے حضرت حوا نے زمین اُتے قیام کيتا تاں حضرت جبرئیل ؑ نے کچھ گیہاں تے روٹی تے لکڑی پہنچائی تے کھیتی کرنی سکھائی۔
حضرت آدم ؑ تے حضرت حوا دونے مل کے گزارہ کرنے لگے۔ جدوں حضرت حوا نوں حمل رہندا تاں انہاں دے ہاں اک بیٹا تے اک بیٹی دونے نال پیدا ہُندے تے خدا تعالیٰ نے حضرت آدم ؑ دی شریعت وچ مقرر کر دتا سی کہ اک حمل دا بیٹا دوسرے حمل دی بیٹی توں بیاہا جائے۔اس سبب توں بنی آدم دی کثرت ہونی شروع ہوئی۔
اس دے بعد حضرت آدم ؑ دے دو بیٹےآں ہابیل تے قابیل وچ جھگڑا ہوئے پيا۔ قابیل سنگ دل نے شیطان دے بہکانے توں ہابیل مظلوم دے سر اُتے ایسا پتھر ماریا کہ اوہ جاں بحق ہوئے کے شہید ہويا۔ ہابیل دے شہید ہونے دے بعد قابیل قصاص دے خوف توں آوارہ تے سرگرداں پھرا کيتا۔ فیر بھج کر ملک یمن وچ چلا گیا تے نافرمانی تے کفر اختیار کيتا۔
اہل اسلام بیان کردے نيں کہ حضرت آدم ؑ ہمیشہ کعبے نوں حج دے واسطے جایا کردے سن ۔ اک دفعہ اوہ کوہ عرفات اُتے سو گئے۔ اس وقت اللہ تعالیٰ نے انہاں دی تمام اولاد نوں جو روز قیامت تک پیدا ہوئے گی، نیک بختاں نوں سجے طرف او ربدبختاں نوں کھبے طرف قائم کر کے دکھایا۔ حضرت آدم ؑ نے انہاں سب نوں اسلام دی ہدایت کيتی۔
فیر حضرت آدمؑ اُتے بیماری نے غلبہ کيتا تے انہاں نوں بہشت دے میواں دی خواہش ہوئی۔ حضرت جبرئیل ؑ تے آور کئی فرشتے کفن تے خوشبو بہشت وچوں لیائے تے ملک الموت روح قبض کرنے وچ مصروف ہويا۔ حضرت آدم ؑ خدا دی توحید تے تسبیح وچ مشغول سن کہ ملک الموت نے اپنا کم تمام کيتا تے حضرت جبرئیل ؑ دی تعلیم دے موافق حضرت آدم ؑ دے بیٹے حضرت شیثؑ نے انہاں دے جنازے دی نماز پڑھی۔ ايسے واسطے حضرت آدم ؑ دی اولاد دے لئی جنازے دی نماز روز قیامت تک مقرر ہوئی۔ جدوں حضرت آدم ؑ نے اس دنیا توں انتقال کيتا تاں انہاں دی عمر نو سو تیس برس دی سی۔
حضرت شیثؑ
حضرت آدم ؑ دے بعد انہاں دے بیٹے حضرت شیثؑ نوں پیغمبری ملی۔ مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ جدوں حضرت آدم ؑ ہابیل دے صدمے وچ بے قرار رہندے سن تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت جبرئیل ؑ نوں انہاں دی تسلی دے واسطے بھیجیا کہ حق تعالیٰ تینوں اک فرزند رشید عنایت کريں گا کہ اس دی نسلی توں بنی آدم ؑ دے سردار حضرت محمد ؐ پیدا ہون گے۔ چنانچہ ہابیل دے مرنے دے پنج برس بعد حضرت شیثؑ پیدا ہوئے تے اوہ حسن صورت تے خوبئی سیرت وچ حضرت آدم ؑ دے مشابہ سن ۔
حضرت شیثؑ دے زمانے وچ دو قسم دے آدمی سن ۔ بعض حضرت شیثؑ دی اطاعت کردے سن تے بعض قابیل دی اولاد دے پیرو سن ۔ انہاں وچوں کچھ آدمی حضرت شیثؑ دی نصیحت توں راہ راست اُتے آئے تے کچھ بدستور نافرمان رہے۔ آخر کار حضرت شیثؑ اس جہان توں رخصت ہوئے تے انہاں دی عمر نو سو بارہ برس دی ہوئی۔
حضرت ادریس ؑ
حضرت شیثؑ دے بعد حضرت ادریس ؑ نوں نبوت دا درجہ ملیا تے انہاں دا اصل ناں اخنوخ اے، مگر اس سبب توں کہ اوہ آسمانی صحیفاں دے درس وچ بہت مصروف رہندے سن، انہاں نوں حضرت ادریس ؑ (8) کہنے لگے۔ انہاں دے سمجھانے توں قابیل دی اولاد وچوں بوہت سارے آدمی اسلام لیائے تے جنہاں لوکاں دے دلاں اُتے گمراہی چھائی ہوئی سی، انہاں نوں نصیحت دا کچھ اثر نہ ہويا۔ جدوں حضرت ادریس ؑ دی عمر تن سو پینسٹھ برس دی ہوئی تاں خدا تعالیٰ نے انہاں نوں زندہ آسمان اُتے بلا لیا۔
حضرت نوح ؑ
حضرت ادریس ؑ دے بعد لوک فیر گمراہ ہوئے، اس واسطے اللہ تعالیٰ نے حضرت نوح ؑ نوں پیغمبر کيتا۔ انہاں نے ہر چند ہدایت کی، مگر ايسے آدمیاں دے سوا کوئی اسلام نہ لیایا۔ تب حضرت نوح ؑ نے وحی (9)الٰہی دے موافق اک کشتی بنائی تے حضرت جبرئیل ؑ نے ہر جنس دے جانور جو روے زمین اُتے سن، حضرت نوح ؑ دے پاس لیا کے جمع کیتے۔ انہاں نے ہر قسم دے جانور دا اک جوڑا کشتی وچ چڑھا لیا تے انہاں لوکاں نوں وی (10)جو ایمان لیائے سن اپنے پاس بٹھا لیا، انہاں نوں لوکاں وچ انہاں دے تن بیٹے سام، حام تے یافث وی سن تے اک بیٹا جو ایمان نہ لیایا سی طوفان وچ تباہ ہويا۔ ايسے واسطے لکھیا اے کہ پیغمبر زادگی بغیر اعمال نیک دے بے کار اے تے اچھے عملاں دا فائدہ بغیر نسب عمدہ دے وی بے شمار اے۔
جب تمام چرند تے پرند تے آدمی کشتی وچ بیٹھ چکے تاں اک تنور توں پانی نکلنا شروع ہويا تے آسمان توں وی مینہ دی جھڑی لگی۔ رفتہ رفتہ پانی تمام پہاڑاں تے درختاں توں بلند ہويا تے کافر تے انہاں دا مال تے متاع تے عمارتاں سب غرق ہوئے گئياں۔
چالیس دن تک طوفان ترقی اُتے رہیا، فیر حضرت نوح ؑ دی کشتی موصل دی زمین وچ کِسے پہاڑ اُتے ٹھہری۔ کشتی والےآں نے اوتھے اک گاؤں آباد کر کے اپنی تعداد دے موافق سوق الثمانین (11) اس دا ناں رکھیا۔ اس دے بعد اک ہور وبا آئی تے حضرت نوح ؑ تے انہاں دے تِناں بیٹے سام، حام تے یافث تے انہاں دی بیویاں دے سوا کوئی نہ بچا۔ فیر خدا تعالیٰ نے حضرت نوحؑ دی نسل وچ ایسی برکت دتی کہ چالیس برس دے عرصے وچ بوہت سارے ملک تے ہزاراں شہر انہاں دی اولاد نے بنا کے آباد کیتے تے انہاں وچوں اکثر ملکاں دے ناں انہاں دے آباد کرنے والےآں دے ناں توں مشہور ہوئے۔ حضرت نوحؑ دی عمر نو سو پنجاہ برس دی ہوئی تے چھ سو برس دی عمر وچ طوفان آیا۔ انہاں نوں آدم ثانی تے شیخ الانبیاء وی کہندے نيں۔
حضرت ھود ؑ
حضرت نوح ؑ دے بعد حضرت ھود ؑ تے حضرت صالح ؑ نوں نبوت عنایت ہوئی تے اللہ تعالیٰ نے حضرت ھودؑ نوں قوم عاد دی ہدایت دے واسطے تے صالح ؑ نوں قوم ثمود دی نصیحت دے لئی بھیجیا۔ انہاں دونے قوماں دے لوک بہت دراز قد تے قوی تے متکبر سن ۔ قوم عاد وچوں تھوڑے جہے آدمی حضرت ھود ؑ دے سمجھانے توں ایمان لیائے تے باقی بت پرست رہے۔ تب قادر مطلق نے انہاں اُتے آندھی دا طوفان نازل کيتا تے اوہ سب تباہ تے برباد ہوئے گئے۔ مگر حضرت ھود ؑ تے انہاں دے رفیق اس آفت توں محفوظ رہے۔ جدوں حضرت ھود ؑ دی عمر چار سو چونسٹھ برس دی ہوئی تاں انہاں نے اس دنیا توں انتقال کيتا۔
قوم عام وچ جو وڈا مغرور بادشاہ شداد نامی گزریا اے، اوہ حضرت ھود ؑ ہی دے وقت وچ سی۔ حضرت ھود ؑ نے ہر چند اسنوں ہدایت دی تے بہشت تے طرح طرح دی نعمتاں دی ترغیب دی، مگر اوہ باز نہ آیا تے بولا ’’ اے ھود ؑ !ماں ايسے جہان وچ بہشت بناؤں گا تے اوتھے رات دن عیش مناؤں گا۔‘‘ آخر اس نے اپنے ملک دے عاملاں دے پاس قاصد بھیج کر سونا، چاندی تے جواہر گراں بہا تے آور بہت چیزاں منگاواں تے اک عالی شان محل تیار کرا کے اسنوں باغ تے نہراں توں آراستہ کيتا۔ جدوں اس مقام دی تعمیر دا کم تمام ہويا تاں ارم اس دا ناں ہويا۔ فیر شداد اپنی فوج سمیت اس دے دیکھنے نوں گیا مگر منزل مقصود تک نہ پہنچنے پایا سی کہ ملک الموت نے اس دی روح قبض کر لئی تے باغ ارم دے دیکھنے دی حسرت اس دے دل وچ رہ گئی۔
حضرت صالح ؑ
جب قوم ثمود مال تے اولاد دی کثرت توں گمراہ ہوئی تاں اللہ تعالیٰ نے اس قوم وچوں حضرت صالح ؑ نوں پیغمبر کيتا۔ا نہاں نے اس قوم دی رہنمائی وچ بہت کوشش کيتی، مگر چند آدمیاں دے سوا کوئی ایمان نہ لایا، اس واسطے خدا تعالیٰ نے سب کافراں نوں کڑک بجلی دی آواز توں ہلاک کر دتا تے اوہ کلیجہ پھٹ کر مر گئے تے حضرت صالح ؑ تے انہاں دے ہمراہی اس صدمے توں امن وچ رہے۔ جدوں حضرت صالح ؑ دی عمر اٹھاون برس دی ہوئی تاں انہاں نے وی وفات پائی۔
حضرت ابراہیم ؑ
جس زمانے وچ حضرت ابراہیم ؑ پیدا ہوئے، اس زمانے وچ بابل تے سواد عراق دا بادشاہ نمرود سی۔ کہندے نيں کہ حضرت ابراہیم ؑ دے پیدا ہونے توں پہلے نمرود نے خواب دیکھیا کہ اک ستارہ نکلیا اے تے اوہ بڑھدے بڑھدے اس قدر روشن ہوئے گیا کہ آفتاب وی اس دے آگے ماند معلوم ہونے لگا۔ اس نے معبراں توں اس دی خواب دی تعبیر پوچھی۔ انہاں نے بیان کيتا کہ تھوڑے عرصے وچ اک لڑکا پیدا ہوئے گا، جس دی بزرگی تے عظمت دے آگے تیری شان تے شوکت بالکل جاندی رہے گی تے تیرا ملک تے دین سب برباد ہوئے جائے گا۔ ایہ سن کر نمرود نے حکم جاری کيتا کہ اس سال میری عمل داری وچ جو لڑکا پیدا ہوئے فوراً قتل کيتا جائے، مگر حضرت ابراہیم ؑ نوں حافظ حقیقی نے اپنی حکمت توں بچا لیا تے انہاں نے اک جنگل دے کسی غار وچ پرورش پائی۔ اوہ خدا دی قدرت توں بہت جلدی ودھ گئے تے چھوٹی سی عمر وچ سعاوت تے اقبال دے نشان انہاں دے چہرے توں ظاہر ہوئے۔
جب اوہ غار توں نکلے تے انہاں نوں ہوش آیا تاں انہاں نے زہرہ ستارے نوں دیکھ کے گمان کيتا کہ شاید ایہی میرا معبود اے، مگر جس وقت اوہ غروب ہوئے گیا تاں کہیا ’’ وچ ایسی چیزاں نال محبت نئيں کردا جو اک حال توں دوسرے حال وچ بدل جاواں۔‘‘ تے فیر ايسے وجہ توں ماہتاب تے آفتاب دی طرف وی توجہ نہ دی تے انجام کار فرمایا ’’ وچ سب چیزاں توں رجوع کر کے ايسے دی طرف متوجہ ہُندا ہاں جس نے آسمان تے زمین نوں پیدا کيتا اے تے وچ مشرکاں وچوں نئيں ہاں۔‘‘
حضرت ابراہیمؑ دا باپ بت تراش سی تے اوہ بت بنا کے حضرت ابراہیم ؑ نوں دتا کردا سی کہ بازار وچ جا کے بیچ لا۔ حضرت ابراہیم ؑ اس دے پاؤں وچ رسی بنھ کر بہت حقارت توں گھسیٹتے ہوئے لے جاندے تے بازار وچ لے جا کے کہندے ’’ لو خریدو! ایسی چیز کون مول لیندا اے جو کسی طرح دا نفع نہ دے بلکہ الٹا نقصان پہنچائے؟‘‘ ایہ گفتگو سن کر کوئی شخص اس دے خریدنے دا خواہشمند نہ ہُندا تے جدوں حضرت ابراہیم ؑ گھر وچ آتے تے انہاں دا باپ بت دے نہ بکنے دا سبب پوچھدا تاں اوہ اسنوں وی ویسا ہی جواب دیندے، جداں خریداراں دے روبرو بیان کردے۔
جب خدا دی طرف توں حضرت ابراہیم ؑ نوں کافراں دی ہدایت دا حکم ہويا تاں انہاں نے پہلے اپنے باپ نوں سمجھایا مگر اسنوں کچھ اثر نہ ہويا۔ فیر حضرت ابراہیم ؑ نے خلق نوں اسلام دی ہدایت دی تے بتاں دی برائی کرنی شروع کيتی۔ ایہ سن کر نمرود نے انہاں نوں اپنے پاس بلیایا۔
اس زمانے وچ ایہ دستور سی کہ جو کوئی نمرود دے پاس جایا کردا سی، اسنوں سجدہ کيتا کردا سی، مگر حضرت ابراہیم ؑ نے اس دے آگے سجدہ نہ کيتا تے کہیا کہ وچ اپنے پروردگار دے سوا کسی نوں سجدہ نئيں کردا۔ انہاں دی تقریر سن کر بوہت سارے آدمی ایمان لائے۔
اک روز دا ذکر اے کہ سب کافر بت خانے خالی کر کے کدرے چلے گئے سن کہ حضرت ابراہیمؑ نے موقع پا کر انہاں دے بتاں نوں توڑ ڈالیا تے جو سب وچ وڈا بت سی، اسنوں بچا کر اس دے گلے وچ اک تبر ڈال دتا۔ جدوں اوہ لوک بت خانے وچ آئے تاں ایہ حال دیکھ کے نہایت گھبرائے۔ حضرت ابراہیم ؑ اُتے تاں پہلے ہی توں شبہ سی۔ سب نے نمرود دے پاس جا کے انہاں دی فریاد دی کہ ہائے! بت خانے دی حرمت ابراہیم ؑ نے برباد کيتی۔ نمرود نے حضرت ابراہیم ؑ نوں بلیا کے انہاں دے واسطے قید دا حکم کيتا تے اس پیغمبر اُتے وڈا ظلم کيتا، فیر آگ وچ ڈلوا دتا۔ مگر خدا دی قدرت توں اوہ آگ گلزار ہوئے گئی تے فرشتےآں نے حضرت ابراہیم ؑ دا بازو پھڑ کر نہایت آرام توں اوتھے بٹھا دتا تے بہشت توں خلعت فاخرہ لیا کے پہنا دتا۔
جب نمرود نے ایہ حال دیکھیا تاں نہایت حیران ہويا تے اس دا سبب حضرت ابراہیم ؑ توں دریافت کيتا۔ انہاں نے کہیا کہ ایہ خدا دی قدرت دا ادنیٰ ظہور اے، تاں وی اس اُتے ایمان لا تے کفر تے شر ک توں باز آ۔ نمرود نے اپنے وزیر توں جس دا ناں ہارون سی، اس امر دی صلاح پوچھی۔ اس نے منع کيتا تے کہیا اِنّی مدت حکومت کیتی ہن بندگی قبول کردا اے تے تمام عالم وچ اپنے واسطے شرمندگی اٹھاندا اے نمرود اس دے کہنے وچ آ گیا تے ایمان نہ لیایا فیر حاکم حقیقی نے اس دی فوج وچ مچھر بھیجے۔ انہاں نے جس اُتے حملہ کيتا گوشت دی بوٹی تے لہو دی بوند اس دے بدن اُتے نہ چھڈی۔ اس آفت توں ہزاراں آدمی تے جانور مر گئے تے اک مچھر نمرود دے مغز وچ چڑھ گیا، جس دے سبب توں اس دا عیش تے آرام بالکل جاندا رہیا۔ آخر وڈی تکلیف وچ مبتلا رہ کے چالیس روز دے بعد اس جہان توں رخصت ہويا۔
حضرت ابراہیم ؑ بدستور لوکاں نوں ہدایت کردے رہے تے بوہت سارے آدمیاں نوں راہ راست اُتے لیا کے ملک شام دی طرف چلے گئے تے اوتھے سکونت اختیار کيتی۔ فیر اللہ تعالیٰ نے انہاں نوں بڑھاپے وچ دو فرزند رشید حضرت اسمعیل ؑ تے حضرت اسحق ؑ عنایت کیتے۔ حضرت اسماعیل ؑ دی ماں دا ناں حضرت ہاجرہ تے حضرت اسحق ؑ دی ماں دا ناں سارہ سی۔ تے اگرچہ حضرت ابراہیم ؑ ضعیف تے حضرت سارہ بانجھ سن۔ مگر خدا تعالیٰ نے اپنی قدرت توں انہاں نوں بیٹا عطا کيتا۔
جب حضرت سارہ تے حضرت ہاجرہ وچ نا اتفاقی ہوئی تاں ابراہیم ؑ حضرت جبرئیل ؑ دی رہبری دے موافق حضرت ہاجرہ تے حضرت اسمعیل ؑ نوں حجاز دی طرف لے گئے تے اس میدان وچ جا کے اترے، جتھے ہن چاہ زمزم اے۔ تب حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا کہ خدا دا حکم ایہ اے کہ انہاں دوناں نوں اس مکان وچ چھڈو تے تسيں گھر دی طرف اپنا منہ موڑو۔ حضرت ابراہیم ؑ نوں اپنی بیوی تے بچے دی جدائی دا بہت رنج ہويا مگر خدا دی رضا اُتے راضی ہوئے کے اوتھے توں الٹے چلے گئے۔
اب آگے حضرت ہاجرہ تے حضرت اسماعیل ؑ دا حال اہل اسلام دیاں کتاباں وچ اس طرح توں لکھیا اے کہ اوہ دونے اس میدان وچ اکیلے رہ گئے۔ سب طرف جنگل ہی جنگل نظر آتا سی، آدم زاد دا کدرے پتا نہ ملدا سی۔ حضرت ابراہیم ؑ انہاں دوناں نوں کچھ کھجوراں تے اک پانی دی مشک دے گئے سن ۔ جدوں ایہ توشہ تمام ہويا تاں حضرت ہاجرہ دا دل حضرت اسماعیل ؑ دی تکلیف دیکھ کے بہت بے آرام ہويا۔ اوہ پانی دی تلاش وچ صفا(12)پر آئاں تے فیر اوتھے توں مروہ (12a)پر جا کے ’’ العطش العطش‘‘ کہہ کے چلاواں۔ جدوں اوتھے وی پانی نہ پایا تاں بچے دے پاس آ کر اسنوں چھاتی توں لگایا۔ ایہی کم ست بار کيتا تے ہر دفعہ اپنے بچے نوں پیار کيتا۔ حضرت اسماعیل ؑ دا حال پیاس دی شدت توں بگڑ رہیا سی تے اوہ بچےآں دے دستور دے موافق اپنی ایڑیاں زمین اُتے رگڑ رہے سن، اِنّے وچ خدا تعالیٰ دی قدرت توں انہاں دے قدماں دے تلے اک چشمے دا ظہور ہويا تے زمزم اس دا ناں مشہور ہويا۔
فیر قبیلہ جرہم دے لوک جو یمن وچ رہیا کردے سن، اس طرف توں گزرے تے پانی دا چشمہ دیکھ کے حضرت ہاجرہ توں درخواست کيتی کہ جے آپ دا ارشاد ہوئے تاں ساڈی قوم ایتھے آ کر آباد ہوئے۔ حضرت ہاجرہ نے ایہ امر منظور کيتا تے اوہ لوک اپنے عیال تے اطفال نوں لے کے اوتھے آ بسے تے اس مقام اُتے وڈی وڈی عالیشان عمارتاں بنا کے اوہی شہر جس دا ناں مکہ اے، آباد کيتا۔ حضرت ہاجرہ تے حضرت اسماعیل ؑ دونے مدے ميں رہے تے انہاں دے سبب توں تے قوماں وی اوتھے آ کر آباد ہوئے گئياں تے دونے دی خاطر داری کردیاں رہیاں۔ حضرت ابراہیم ؑ وی کدی کدی اوتھے آ جاندے تے حضرت ہاجرہ تے حضرت اسماعیل ؑ توں مل کے چلے جاندے۔ آخر ايسے جگہ حضرت ہاجرہ دا انتقال ہويا تے حضرت اسماعیل ؑ دا نکاح اوتھے کسی عربی سردار دی بیٹی توں ہوئے گیا۔
مسلماناں دیاں کتاباں وچ مذکور اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم ؑ نوں خواب وچ ہدایت دی کہ تاں خدا دی راہ وچ اپنے فرزند دی قربانی کر۔ حضرت ابراہیم ؑ نے اس حکم دی خبر حضرت اسماعیل ؑ نوں دتی۔ اوہ فوراً قربانی دے واسطے تیار ہوئے گئے تے کہیا ميں خدا دی رضا اُتے راضی ہون۔ ہر چند حضرت ابراہیم ؑ نے انہاں دے حلق اُتے چھری پھیری، مگر خدا دی قدرت توں چھری دا کچھ اثر نہ ہويا۔ اس وقت جناب باری توں ارشاد ہويا کہ اے ابراہیم ؑ! تاں امتحان وچ کامل نکل تے اساں اسماعیل ؑ نوں اس سبب توں آزاد کيتا کہ اس دی پیشانی وچ نور اے تے اس نور توں اوہ شخص ظاہر ہوئے گا جس دے واسطے دنیا تے آخرت پیدا کيتی گئی اے یعنی اس نور توں حضرت محمد ؐ دا ظہور ہوئے گا۔ فیر حضرت جبرئیل ؑ اک بکرا لیائے تے حضرت اسماعیل ؑ دی عوض اسنوں قربانی کرایا۔ مسلماناں دے ہاں قربانی دے واجب ہونے دی ایہی اصل اے۔
اہل اسلام بیان کردے نيں کہ جدوں اللہ تعالیٰ نے خانہ کعبہ دی تعمیر دا ارادہ کيتا تاں حضرت جبرئیل ؑ حضرت ابراہیم ؑ دے پاس آئے تے ایہ حکم پہنچایا کہ تسيں اسماعیل ؑ دے نال مل کے بیت اللہ دی عمارت کرو تے اہل عالم نوں طواف دے واسطے ہدایت کرو۔ حضرت ابراہیم ؑ شام توں مدے ميں آ کر حضرت اسماعیل ؑ توں ملے تے حضرت جبرئیل ؑ نے کعبے دا طول تے عرض دسیا تے اس دے بنانے دا سارا طور سمجھایا۔ فیر حضرت ابراہیم ؑ تے حضرت اسماعیل ؑ دونے بیت اللہ دے بنانے وچ مصروف ہوئے۔ حضرت اسماعیل ؑ مصالح تے پتھر پہنچاندے سن تے حضرت ابراہیم ؑ عمارت چندے جاندے سن ۔ جدوں دیواراں بلند ہوئیاں تاں حضرت ابراہیم ؑ نے اک پتھر اُتے کھڑے ہوئے کے کعبے دی تعمیر دی تے اوتھے انہاں دے قدماں دے نشان ہوئے گئے۔ ايسے پتھر دا ناں مقام ابراہیم ؑ اے۔
کعبے دے تیار ہونے دے بعد حضرت جبریل ؑ نے حج تے طواف دے سارے قاعدے دسے تے انہاں دی تعلیم دے موافق حضرت ابراہیم ؑ تے حضرت اسماعیل ؑ عمل وچ لائے۔ فیر حضرت ابراہیم ؑ نے حضرت اسماعیل ؑ نوں کعبے دا متولی کيتا تے آپ ملک شام دی طرف روانہ ہوئے۔ دوسرے سال اپنی بیوی حضرت سارہ نوں وی اوتھے لیائے تے انہاں توں وی کعبے دا طواف کرایا۔ حضرت اسماعیل ؑ نے حضرت سارہ دی بہت خاطر داری دی تے اوہ انہاں توں بہت راضی تے خوش ہوئیاں فیر حضرت ابراہیم ؑ دے نال شام دی طرف چلی گئياں۔ فیر حضرت اسحق ؑ وی ہر سال مدے ميں آتے تے بیت اللہ دے طواف تے حضرت اسماعیل ؑ دی ملاقات توں حظ اٹھاندے سن ۔
جب ایہ سب کم انجام ہوئے چکے تاں حضرت ابراہیم ؑ نے اس دنیا توں انتقال کيتا او ران دی عمر اک سو پچھتر برس دی ہوئی۔ حضرت ابراہیم ؑ دی مہمان نوازی مشہور اے تے انہاں دی فیاضی تے سخاوت کتاباں وچ مذکور اے۔
حضرت لوط ؑ
حضرت لوط ؑ ہاران دے بیٹے تے حضرت ابراہیم ؑ خلیل اللہ دے بھتیجے سن تے حضرت ابراہیم ؑ اُتے ایمان لیا کے ملک شام تک انہاں دے نال گئے سن ۔ جدوں شہر سدوم او راس دے آس پاس دے رہنے والے نہایت گمراہ ہوئے تے انہاں نے علاوہ بت پرستی دے اوہ حرکدیاں شروع کيتياں جو ہن تک کسی نے نہ دی سن تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت لوط ؑ نوں انہاں دی ہدایت دے واسطے بھیجیا۔ حضرت لوط ؑ نے انہاں نوں بہت سمجھایا، مگر اوہ اپنی بد فعلی توں باز نہ آئے۔ اس واسطے خدا تعالیٰ نے انہاں دی تباہی دے واسطے فرشتے بھیجے۔ حضرت ابراہیم ؑ نوں وی اس امر دی اطلاع ہوئی۔ انہاں نے حضرت جبرئیل ؑ توں پُچھیا کہ حضرت لوط ؑ دی قوم وچ جو لوک نیک نيں، کیہ اوہ وی بدکاراں دے نال ہلاک ہون گے؟ حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا ’’ اگرچہ پنجاہ آدمی وی نیک عمل ہون گے تاں انہاں دے سبب توں سب نوں نجات داں گا۔‘‘ حضرت ابراہیم ؑ نے رفتہ رفتہ دس آدمیاں تک نوبت پہنچائی تے ایہ گل قرار پائی کہ جے دس آدمی وی نیک بخت ہاں تاں سب دے سب عذاب توں محفوظ رہیاں مگر اوتھے نیکاں دا کیہ پتا سی۔ جدوں فرشتے انسان دی صورت وچ ظاہر ہوئے کے حضرت لوط ؑ دے گھر وچ گئے تاں شہر دے لوکاں نے انہاں توں بری حرکت کرنی چاہی تے حضرت لوط ؑ دے گھر نوں آ گھیرا۔ حضرت جبرئیل ؑ نے انہاں سب نوں بازوؤں دے جھوکے توں اَنھّا کر دتا۔ اوہ کافر پریشان ہوئے کے اوتھے توں بھج گئے۔ فیر فرشتےآں نے شہر سدوم تے آور شہراں نوں جو اس توں متعلق سن الٹ ڈالیا،ا ور پتھراں دا مینہ برسایا۔ اس عذاب توں سب دے سب کافر برباد تے تباہ ہوئے گئے مگر حضرت لوط ؑ جو حضرت جبرئیل ؑ دی ہدایت توں رات ہی نوں اوتھے توں نکل گئے سن، اس صدمے توں محفوظ رہے۔
حضرت اسماعیل ؑ
مسلماناں دے ہاں لکھیا اے کہ جدوں کعبے دی تعمیر ہوئے چکی تے حضرت ابراہیم ؑ اوتھے توں چلے گئے تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت اسماعیل ؑ نوں نہایت آسودہ حال کيتا تے دنیا دی نعمتاں دے نال انہاں نوں نبوت وی مرحمت فرمائی۔
حضرت ابراہیم ؑ دے مرنے دے بعد حضرت اسماعیل ؑ ملک شام وچ گئے تے اوتھے چند روز اقامت کيتی۔ فیر وحی الٰہی دے مطابق کافراں دی نصیحت وچ مشغول ہوئے تے قبیلے یمن تے عمالقہ (13) نوں دین حق دی ہدایت کردے رہے۔ آخر اک سو بتیس برس دی عمر وچ شہر مکہ وچ وفات پائی تے اوتھے اپنی ماں ہاجرہ دے پاس مدفون ہوئے۔ انہاں دا لقب ذبیح اللہ اے کیوں کہ حکم الٰہی انہاں دے ذبح کرنے تے راہ خدا وچ قربانی دے واسطے صادر ہويا سی۔
حضرت اسماعیل ؑ دے مرنے دے بعد انہاں دی اولاد بے شمار ہوئی۔ اس واسطے مدے ميں سب دی سکونت دشوار ہوئی۔ اکثر لوک مکے توں باہر آئے تے انہاں نے اوتھے دیار عرب وچ اپنے وطن بنا لئی۔
حضرت اسحاق ؑ:
حضرت اسحاق ؑ اپنے پیغمبری دے زمانے وچ بہت کوشش توں لوکاں نوں اسلام دی ہدایت کردے رہے تے بوہت سارے آدمیاں نوں راہ راست اُتے لائے۔ حضرت اسحاق ؑ دا نکاح انہاں دے چچا دی بیٹی توں ہويا تے انہاں توں دو لڑکے حضرت عیض ؑ تے حضرت یعقوب ؑ پیدا ہوئے۔ انجام کار اک سو ايسے برس دی عمر وچ ملک شام وچ اس دنیا توں کوچ کيتا تے اپنے باپ حضرت ابراہیم ؑ خلیل اللہ دے پاس دفن کیتے گئے۔
حضرت یعقوب ؑ:
خدا تعالیٰ نے حضرت یعقوبؓ نوں جنہاں دا ناں اسرائیل وی اے، نبوت دا درجہ عطا فرمایا تے انہاں دے بارہ بیٹے پیدا ہوئے، جنہاں توں بنی اسرائیل دی بارہ قوماں جاری ہوئیاں تے انہاں نوں اسباط (14) تے بنی اسرائیل وی کہندے نيں۔ انہاں بیٹےآں وچ بلحاظ جمال ظاہری تے کمال باطنی دے حضرت یوسف ؑ مستثنیٰ سن تے اوہ حسن وچ ضرب المثل نيں۔ حضرت یعقوب ؑ نے اپنی زندگانی وچ حضرت یوسف ؑ دی جدائی توں بہت تکلیف اٹھائی، مگر انجام کار اللہ تعالیٰ نے حضرت یوسف ؑ نوں انہاں توں ملیا دتا تے ایہ حال حضرت یوسف ؑ دے بیان وچ مذکور اے۔ جدوں حضرت یعقوب ؑ دی عمر اک سو سینتالیس برس دی ہوئی تاں انہاں نے اس عالم توں انتقال کيتا۔
حضرت یوسف ؑ
مسلماناں دیاں کتاباں وچ حضرت یوسف ؑ دا خواب دیکھنا تے انہاں دا قید ہونا تے خواب دی تعبیر بتانی توریت دے بیان دے موافق اے۔ انہاں دا قصہ بہت عجیب تے حکایت بہت غریب اے تے اس قصے نوں قرآن وچ احسن القصص لکھیا اے۔
حضرت یوسف ؑ اس قدر حسین تے صاحب جمال سن کہ آنکھ انہاں دے دیدار دی تاب نہ لا سکدی سی تے حضرت یعقوب ؑ اپنے بیٹےآں وچ انہاں نوں نوں زیادہ چاہندے سن تے اک دن انہاں دی جدائی گوارا نہ کردے سن ۔ ايسے سبب توں انہاں دے سب بھائی انہاں توں رشک تے حسد کردے سن ۔
اک روز دا ذکر اے کہ حضرت یوسف ؑ حضرت یعقوب ؑ دی گودماں سوندے سن، یکاک گھبرا کر اٹھے۔ حضرت یعقوب نے اضطراب دا سبب پُچھیا۔ حضرت یوسف ؑ نے کہیا ’’ ميں نے اس وقت اک عجیب خواب دیکھیا اے۔ جس دے سبب توں مینوں بے قراری پیش آئی تے اوہ خواب ایہ اے کہ وچ اک اُچے پہاڑ اُتے ہاں تے اس دے گرد آب رواں اے تے اوہ پہاڑ سبزہ تے پھُلاں دی کثرت توں گویا بوستاں اے۔ ناگاہ گیارہ ستارے تے سورج تے چاند آسمان توں اترے تے انہاں نے مینوں سجدہ کيتا۔‘‘ حضرت یعقوب ؑ نے ایہ خواب سن کر جان لیا کہ اُچا پہاڑ یوسف ؑ دا تخت بلند اے تے آب رواں اس دا بخت ارجمند اے۔ روئیدگی تے سبزہ سعادت تے کرامت دی بنیاد اے۔ گیارہ ستارےآں تے آفتاب توں گیارہ بھائی تے ماں باپ مراد اے تے سجدے توں ایہ مقصد اے کہ ایہ سب یوسف ؑ دا فرمان تے حکم اٹھاواں گے تے عجز تے نیاز دی پیشانی انہاں دے سامنے جھکاواں گے۔
جب حضرت یوسف ؑ دے بھائی اس حال توں خبردار ہوئے تاں حسد دے مارے انہاں دے ایذا دینے نوں تیار ہوئے تے آپس وچ کہنے لگے کہ راحیل (15) دا بیٹا طرح طرح دے خواب بناندا اے تے ایسی گلاں توں باپ دے دل نوں لبھاندا اے۔ فیر سب متفق ہوئے کے سیر دے بہانے توں حضرت یوسف ؑ نوں حضرت یعقوب ؑ دے کولوں لے گئے۔ نوادر القصص وچ لکھیا اے کہ حضرت یوسف ؑ اپنے باپ توں جدا ہوئے کے چند قدم گئے سن کہ حضرت یعقوب ؑ انہاں دی جدائی دے غم وچ بے ہوش ہوئے گئے۔ جدوں انہاں دے بیٹےآں نوں ایہ ا مر معلوم ہويا تاں سب دے سب دوڑ کر انہاں دے پاس جمع ہوئے۔ حضرت یعقوب ؑ ہوش وچ آئے تے انہاں نے حضرت یوسف ؑ نوں اپنے سینے توں لگیا لیا۔ فیر بولے کہ مینوں تیرے فرق دی بو آتی اے تے اِنّا روئے کہ حضرت یوسف ؑ دا کردا تر ہوئے گیا۔
حضرت یوسف ؑ اپنے باپ توں رخصت ہوئے تے انہاں دے بھائیاں نے شہر کنعان توں جتھے یوسف ؑ رہندے سن، انہاں نوں باہر لے جا کے اک کنوئاں وچ ڈال دتا تے اک بکری دا بچہ ذبح کر کے حضرت یوسف ؑ دے کردے وچ اس دا خون لگایا تے باپ توں آ کر بیان کيتا کہ یوسف ؑ نوں بھیڑیا کھا گیا۔ حضرت یعقوب ؑ نے جدوں اپنے بیٹےآں وچ یوسف ؑ نوں نہ دیکھیا، بے ہوش ہوئے کے گر پئے تے وڈی دیر تک ايسے حالت وچ رہے۔
جب ہوش وچ آئے تاں بیٹےآں توں کہیا ’’ جاؤ تے اس بھیڑیے نوں لبھ لاؤ‘‘ اوہ فوراً جنگل دی طرف گئے تے اک بھیڑیا پھڑ دے تے اس دا منہ خون توں آلودہ کر کے حضرت یعقوب ؑ دے سامنے لائے۔ حضرت یعقوب ؑ نے اس توں پُچھیا ’’ تاں نے ہی میرے فرزند نوں کھایا اے ؟‘‘ خدا تعالیٰ نے بھیڑیے نوں بہ بولی فصیح گویا کيتا تے اس نے جواب دیاکہ وچ آپ دی بکریاں وچ تاں تصرف کر ہی نئيں سکدا ہون، بھلا آپ دے فرزند عزیز دا کیوں کر قصد کراں گا؟ بھیڑیے دا ایہ کلام سن کر حضرت یعقوب ؑ جنگل وچ گئے تے فریاد شروع دی ’’ اے یوسف ؑ ! تینوں کیہڑا کنوئاں وچ ڈالیا۔ کیہڑا دریا وچ غرق کيتا؟ کس تلوار توں قتل کيتا؟ کس زمین وچ دفن کيتا؟ ایہ فریاد سن کر حضرت یعقوب ؑ دے پاس حضرت جبرئیل ؑ آئے تے کہیا ’’ اے نبی اللہ! اس وقت آپ نے فرشتےآں نوں رلایا تے اپنے اضطراب توں انہاں نوں وی بے قرار کيتا۔ صبر کرنا ہر حالت وچ بہتر اے۔ صبر توں کم درست ہُندے نيں۔ حضرت یعقوب ؑ نے اپنے دل بے قرار نوں سنبھالیا تے اللہ تعالیٰ توں دعا کيتی تے مدد چااوہی۔‘‘
اب حضرت یوسف ؑ دا حال سنو کہ جدوں انہاں دے بھائی انہاں نوں کنوئاں وچ ڈال کر چلے گئے تاں اوہ حالے کنوئاں دی تہ اُتے پہنچے وی نہ سن کہ حضرت جبرئیل ؑ نے اٹھا کے اک پتھر اُتے بٹھا دتا تے اوہ کردا جوحضرت ابراہیم ؑ نے نمرود دی آگ وچ خدا دے حکم توں پہنا سی تے حضرت یعقوب ؑ نے اسنوں تعویذ بنا کے حضرت یوسف ؑ دے بازو اُتے بنھ دتا سی، کڈ کے انہاں نوں پہنا دتا تے علاوہ اس دے ہر طرح دی انہاں دی تسلی کردے رہے۔
اتفاقاً سوداگراں دا اک قافلہ شام توں مصر نوں جاندا ہويا ادھر توں گزریا اس قافلے دے سردار نے جس دا ناں مالک سی، اپنے غلاماں نوں پانی لیانے دے واسطے اس کنوئاں اُتے بھیجیا۔ اوہ حضرت یوسف ؑ نوں کنوئاں وچوں کڈ کے مالک دے پاس لائے۔ کہندے نيں کہ حضرت یوسف ؑ دے بھائیاں نے اک مخبر اوتھے بٹھا رکھیا سی تے اس توں کہہ دتا سی کہ جے کوئی یوسف ؑ نوں کنوئاں وچوں کڈے تاں سانوں خبر کر دیجو۔ اس نے فوراً کنعان وچ جا کے انہاں نوں اس امر دی اطلاع دی۔ اوہ دوڑے ہوئے آئے تے قافلے والےآں توں کہیا کہ ایہ ساڈا غلام اے، کئی دن توں بھج گیا سی، اسيں اس دی تلاش وچ سن ۔ بارے آج پتا لگا۔ اسنوں ساڈے حوالے کے دو یا تسيں ہی خرید لو۔ قافلے والےآں نے کچھ تھوڑے جہے کھوٹے درہم دے کے حضرت یوسف ؑ نوں خرید لیا تے مصر دی طرف روانہ ہوئے۔ اوتھے پہلے انہاں دے حسن تے جمال دی شہرت پہنچ گئی سی تے سب لوک انہاں دے دیکھنے دے مشتاق سن ۔ آخر کار قافلے والے نہایت حشمت تے حرمت توں حضرت یوسف ؑ نوں شہر وچ لیائے تے آور لوک جو پہلے توں حضرت یوسف ؑ دی آرزو وچ انہاں دے استقبال نوں گئے ہوئے سن، چاند تے ہالے دی طرح حلقہ کیتے ہوئے انہاں دے گرد آئے۔ قافلے والےآں نے حضرت یوسف ؑ نوں کرسی اُتے بٹھا کر انہاں دے دام کھرے کرنے دا ارادہ کيتا تے شہر دے لوکاں نے جان تے مال توں اپنے تئاں انہاں دے لینے اُتے آمادہ کيتا۔ حضرت یوسف ؑ نے غمگین تے آب دیدہ ہوئے کے سر جھکایا تے فوراً جبرئیل ؑ نے پیغام الٰہی پہنچایا ’’ اے یوسف ؑ ! فکر نہ کر، تینوں اس شہر توں اک قدم باہر نہ لے جاؤں گا، جدوں تک تیری غلامی دا داغ سب دی پیشانی اُتے نہ لگاؤں گا۔‘‘
اس زمانے وچ اک شخص فطفیر نامی جس دا لقب عزیز سی، فرعون (16)کے ہاں وڈا اختیار رکھدا سی تے بت پرستی اس دا مذہب سی، اس نے زر تے جواہر گراں بہا دے کے حضرت یوسف ؑ کوقافلے والےآں توں خریدتا تے گھر وچ لیا کے اپنی بیوی توں کہیا ’’ اسنوں اچھی جگہ رکھو تے اس دی خاطر داری کرو۔ شاید اس توں سانوں نفع ہو، یا اسيں اسنوں اپنا فرزند بنائیں‘‘ ایہ عورت جس دا ناں راعیل سی، نہایت خوبصورت تے نو عمر تے طیموس بادشاہ دی بیٹی تے زلیخا دے لقب توں مشہور سی۔ اس دے دل اُتے حضرت یوسف ؑ دے حسن دا پہلے ہی توں نقش سی۔ ہن جو انہاں نوں دیکھیا تے اپنے خاوند دا حکم انہاں دے رکھنے دے واسطے سنیا تاں دل توں بہتر انہاں دے لئی کوئی مقام نہ جانا۔ اس واسطے اپنے دل وچ انہاں نوں جگہ دتی تے بہت شفقت تے محبت توں رکھیا۔
جب حضرت یوسف ؑ جوانی اُتے آئے تاں قادر حقیقی نے انہاں نوں علم تے حکمت تے حلم تے عصمت دے زیور توں آراستہ کيتا۔ زلیخا تاں جان تے دل توں انہاں دی خدمت وچ حاضر سی، عزیز مصر دے حکم نوں بہانہ سمجھ کر اچھے اچھے رنگا رنگ دے کپڑے انہاں دے واسطے تیار کیتے تے تاج مرصع بنوا کر انہاں دے سر اُتے رکھیا۔ روز بروز حضرت یوسف ؑ دے عشق دا شعلہ اس دے دل وچ بھڑکتا گیا، ایتھے تک کہ اس نے اک روز حضرت یوسف ؑ توں اسيں خوابی چاہی، مگر حضرت یوسفؑ نے خدا دا خوف کر کے اس امر توں انکار کيتا تے زلیخا دے کولوں محل دے چھ دروازےآں توں باہر چلے آئے۔ زلیخا بے تابانہ انہاں دے نال دوڑی تے ستويں دروازے اُتے حضرت یوسف ؑ دا کردا پِچھے توں کھچ کر پھاڑ ڈالیا اِنّے وچ عزیز مصر وی دروازے دے پاس مل گیا۔ زلیخا نہایت کھسیانی ہوئے کے غل مچانے لگی تے بولی ’’ ایداں دے شخص دتی کیہ سزا اے جو تیری بیوی توں فعل بد دا ارادہ کرے؟ یا تاں اسنوں قید کرنا چاہیے یا کسی تے سخت عذاب وچ مبتلا کرنا مناسب اے ۔‘‘ عزیز نے بے گناہ حضرت یوسف ؑ نوں قتل کيتا ہی ہُندا کہ اک شیر خوار بچے نوں خدا نے گویائی دی طاقت دتی تے اس نے حضرت یوسف ؑ دی بے گناہی دی شہادت دتی تے کہیا کہ جے یوسف ؑ دا کردا آگے توں پھٹا اے تاں زلیخا سچی اے تے یوسف ؑ جھوٹھا اے تے جے پِچھے توں پھٹا اے تاں زلیخا جھوٹی اے تے یوسف ؑ سچا اے۔ جدوں حضرت دا کردا دیکھیا تاں واقع وچ پِچھے توں پھٹا ہويا سی۔ اس وقت عزیز سمجھ گیا کہ ایہ زلیخا دا فریب اے۔ حضرت یوسف ؑ نوں کہیا کہ تاں ایہ راز کسی اُتے ظاہر نہ کر تے زلیخا نوں سمجھایا کہ حقیقت وچ تیری ہی خطا اے، اپنے گناہ توں توبہ کر۔ عزیز نے اپنی طرف توں تاں سب بندوبست کر دتا، لیکن عشق تے مشک کون چھپا سکدا اے۔ ایہ راز چند روز وچ فاش ہوئے گیا تے مصر دی عورتاں نے زلیخا اُتے طعن تے تشنیع (17)شروع کی، مگر جدوں انہاں عورتاں نے حضرت یوسف ؑ دا حسن دیکھیا تاں انہاں نوں زلیخا توں بہت ندامت ہوئی تے کہیا ’’ حقیقت وچ زلیخا معذور اے تے اپنی بے صبری وچ ہر طرح توں مجبور اے ۔‘‘
اس دے بعد وی زلیخا حضرت یوسف ؑ دے وصل دی تدبیراں کردی رہی، مگر حضرت یوسف ؑ نے ایہ امر ہرگز تسلیم نہ کيتا۔ تب انہاں عورتاں نے جو زلیخا دی طرف توں حضرت یوسف ؑ دے پاس وصل دا پیام لے کے گئی سن، زلیخا توں آ کر کہیا ’’ جے تسيں یوسف ؑ نوں چند روز دے لئی قید خانے وچ بھیج دو تاں اوتھے مصیبت اٹھا کے اس آرام دی قدر جانے تے اس وقت دل تے جان توں خود تواڈے وصل دا طالب ہو۔‘‘ زلیخا نوں ایہ گل پسند آئی تے عزیز مصر توں کہیا کہ اس غلام عبرانی نے مینوں تمام خلق وچ بدنام کر رکھیا اے۔ جے تسيں اسنوں قید خانے وچ بھیج دو گے تاں لوکاں نوں یقین آ جائے گا کہ وچ بے قصور ہون۔ عزیز بے تمیز نے حضرت یوسف ؑ نوں قید خانے وچ بھجوا دتا، مگر زلیخا دل توں انہاں دی تکلیف دی روادار نہ سی۔ در پردہ قید خانے دے داروغہ توں کہلا بھیجیا کہ یوسف ؑ نوں طوق تے زنجیر اتار کر انہاں نوں بہت آرام توں رکھ۔
فیر اللہ تعالیٰ نے حضرت جبرئیل ؑ نوں حکم دتا کہ قید خانے وچ جا کے یوسف ؑ نوں علم تعبیر سکھا۔ چنانچہ حضرت جبرئیل ؑ نے انہاں نوں علم تعبیر دسیا تے اوہ اس علم وچ یکتا ہوئے۔ حضرت یوسف ؑ جدوں عبادت توں فارغ ہُندے تاں قیدیاں دے خواب دی تعبیر دسیا کردے۔ اتفاقاً ايسے زمانے وچ فرعون مصر نے جو ریان ابن ولید کہلاندا سی تے قوم عمالقہ توں سی، دو شخص قید خانے وچ بھجوائے۔ اک ساقی جو اس بادشاہ نوں شراب پلایا کردا سی تے دوسرا نان بائی (18) جو اسنوں روٹی پکا کر کھلایا کردا سی۔ انہاں نے دیکھیا کہ حضرت یوسف ؑ ہر اک قیدی نوں خوش خبری دیندے نيں تے سب دے خواب دی تعبیر بیان کردے نيں۔ اس دے امتحان دے واسطے بے دیکھے دو خواب بنائے۔ اک نے کہیا ’’ ميں نے دیکھیا اے کہ وچ انگوراں وچ شراب نچوڑ رہیا ہون۔ ‘‘ دوسرا بولا کہ میرے سر اُتے روٹیاں رکھی نيں تے پرندے ٹھونگاں مار دے انہاں وچوں ٹکڑے کھا رہے نيں حضرت یوسف ؑ نے فرمایا کہ ساقی تن دن دے بعد مخلصی پا کر درجہ اعلیٰ اُتے ممتاز ہوئے گا تے بادشاہ نوں شراب پلایا کريں گا تے نان بائی سولی اُتے چڑھایا جائے گا تے پرندے اس دے سر وچوں مغز کڈ کے کھاواں گے۔ ساقی تے نان بائی نے حضرت یوسف ؑ دی گفتگو سن کر کہیا ’’ اساں تاں خواب نئيں دیکھے سن، صرف تواڈی آزمائش دے واسطے ایہ گلاں بنائی سن۔‘‘ حضرت یوسف ؑ بولے ’’ جو ہونا سی سو ہوئے چکيا۔ ہن خدا تعالیٰ دا حکم نئيں بدلدا۔‘‘ تے ساقی دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا کہ جدوں تاں اپنے عہدے اُتے پہنچے تاں موقع دیکھ کے میری وی سفارش بادشاہ توں کر دیجو۔ خدا دی قدرت توں تن دن دے بعد ساقی نے تاں اپنی مراد حاصل کيتی تے نان بائی سولی اُتے چڑھایا گیا، مگر ساقی بادشاہ دے روبرو حضرت یوسف ؑ دا ذکر کرنا بھُل گیا تے حضرت یوسف ؑ کئی برس تک قید خانے وچ رہے۔
فیر اتفاق توں بادشاہ نے اک خواب دیکھیا کہ ست موٹی تے ست دبلی گاواں پیدا ہوئیاں نيں تے دبلی گاواں موٹیاں نوں کھا گئياں۔ فیر ست سبز تے ست خشک بالاں نمودار ہوئیاں تے خشک بالاں سبز بالاں اُتے لپٹ گئياں تے انہاں دی سبزی تے رطوبت جذب کر لئی۔ بادشاہ نے اس خواب دی تعبیر وڈے وڈے عالماں توں دریافت کيتا، مگر کسی نے معقول جواب نہ دتا۔ اس وقت ساقی نوں حضرت یوسف ؑ دا خیال آیا۔ اس نے بادشاہ توں ذکر کيتا۔ بادشاہ نے حضرت یوسف ؑ دا حال مفصل پُچھیا۔ ساقی نے جواب دتا کہ انہاں دا قصہ بہت طویل اے، وچ تفصیل توں واقف نئيں، مگر اِنّا جاندا ہاں کہ شریف زاد ہ تے حضرت ابراہیم ؑ دی اولاد وچوں اے تے جمال صورت تے کمال سیرت توں آراستہ اے تے عزیز نے اپنی بیوی دے کہنے توں اسنوں زندان وچ بھیجیا اے۔ بادشاہ نے ساقی نوں خواب دی تعبیر پُچھنے دے واسطے حضرت یوسف ؑ دے پاس بھیجیا۔ حضرت یوسف ؑ نے کہیا کہ ست موٹی گاواں تے ست سبز بالاں ست برس نيں، جنہاں وچ بہت اچھی زراعت ہوئے گی۔ مخلوق نوں آسودگی تے رفاہت ہوئے گی تے ست دبلی گایاں تے ست سوکھی بالاں توں وی ست برس دا عرصہ مراد اے، جنہاں وچ تنگی تے عسرت ہوئے گی۔ لوکاں نوں معاش دے حاصل کرنے وچ بہت دقت ہوئے گی تے پچھلے ست برس دی خشکی تے قحط توں پہلے ست برس دی رطوبت تے تازگی بالکل جاندی رہے گی۔ ساقی نے آ کر ایہ تعبیر بادشاہ توں بیان کيتی تے اسنوں بہت پسند آئی۔ فوراً حکم دتا کہ یوسف ؑ نوں زندان توں خلاص کر کے میرے پاس لاؤِ مگر حضرت یوسف ؑ نے کہیا کہ جدوں تک زلیخا دے مقدمے وچ میری بے قصوری نہ ثابت ہوئے جائے گی، تب تک وچ قید خانے توں باہر نئيں آنے کا۔ بادشاہ نے اس مقدمے نوں تحقیق کيتا۔ حضرت یوسف ؑ بالکل بے قصور ثابت ہوئے تے زلیخا نے اپنے جرم دا اقرار کيتا۔ اس دے بعد بادشاہ نے خاص اپنی سواری دا گھوڑا حضرت یوسف ؑ دے واسطے بھیجیا تے اوہ اس اُتے سوار ہوئے کے بادشاہ دے پاس آئے۔
بادشاہ تے تمام ارکان دولت انہاں دی صورت دیکھ کے حیران رہ گئے۔ فیر بادشاہ نے اپنے خواب دی تعبیر حضرت یوسف ؑ دی بولی توں سننی چاہی۔ انہاں نے مفصل تعبیر بیان کيتی۔ بادشاہ نے کہیا ’’اب کيتا تدبیر کرنی چاہیے‘‘ حضرت یوسف ؑ نے فرمایا کہ تمام ملک دے عاملاں نوں حکم دو کہ مصر دے دہقاناں (19)کو نہایت تاکید کرن کہ جس قدر ست برس دے عرصے وچ زراعت ہوئے سکے، کیتے جاواں تے پیداوار وچوں تھوڑا سا صرف کر کے باقی غلہ انبار رکھن، تاکہ خشکی تے قحط دے برساں وچ ایہ غلہ کم آئے۔ بادشاہ نے حضرت یوسف ؑ نوں اس امر دا مہتمم کيتا تے خلعت گرانمایہ تے کمر بند مرصع عنایت کر کے اپنے ملک دے تمام خزانےآں دا منتظم کيتا تے جدوں عزیز مصر مر گیا تاں انہاں نوں تے وی اختیار حاصل ہويا۔ رفتہ رفتہ ایتھے تک نوبت پہنچی کہ ریان جو مصر دا بادشاہ سی، انہاں دا فرمان بردار ہوئے گیا تے اس نے حضرت یوسف ؑ توں کہیا کہ تسيں تاج تے تخت دے مالک ہو، وچ تواڈی رضا دا تابع ہاں تے تواڈی خواہش دا بندہ ہون۔
حضرت یوسف ؑ نے غلے دا خوب انتظام کيتا تے ست برس تک زمین دی پیداوار جمع کيتی۔ اس عرصے وچ قحط دے دن آئے تے لوک مصیبت وچ مبتلا ہوئے سب نے اپنا مال تے متاع صرف کيتا تے سرکار توں غلہ خریدتا۔ جدوں کچھ نہ رہیا، تاں انہاں نے حضرت یوسف ؑ دی غلامی اختیار کيتی، مگر فیر حضرت یوسف ؑ نے انہاں نوں آزاد کيتا بلکہ انہاں دے نال تے بہت سلوک کر کے انہاں نوں اپنے احسان دا غلام بنایا۔
اس قحط دی ہويا عراق تے شام تک پہنچی تے دور دور توں لوک غلہ خریدنے مصر وچ آئے۔ حضرت یوسف ؑ دے بھائی وی اس ارادے توں اوتھے پہنچے۔ حضرت یوسف ؑ بادشاہاں دی طرح لباس شاہانہ پہنے ہوئے مسند عزت اُتے بیٹھے سن ۔ انہاں نے انہاں نوں نہ پہچانا، مگر حضرت یوسف ؑ نے انہاں دی بہت خاطر داری کيتی۔ اس دے بعد اوہ کنعان وچ آئے تے باپ توں مل کے دوبارہ شہر مصر وچ حضرت یوسف ؑ دے پاس آ گئے تے انجام ایہ ہويا کہ حضرت یوسف ؑ نے انہاں دی خطاواں معاف کيتياں تے خدا تعالیٰ توں انہاں دے گناہاں دی بخشش دی دعا کيتی۔ حضرت یعقوب ؑ دی آنکھاں دی بینائی حضرت یوسف ؑ دی جدائی دے غم توں بالکل جاندی رہی سی، اس واسطے حضرت یوسف ؑ نے جلدی توں اپنا کردا انہاں دے پاس بھیجیا کہ اوہ اپنے منہ اُتے ڈالاں تے انہاں دی آنکھاں روشن ہوئے جاواں۔ کردے دے منہ اُتے ڈالدے ہی انہاں دی آنکھاں دی بینائی آئی تے مرجھائے ہوئے بدن وچ توانائی آئی۔ فیر بیٹےآں نے حضرت یعقوب ؑ دی بہت التجا دی تے انہاں توں اپنی مغفرت دی دعا منگوائی۔ اِنّے وچ حضرت یوسف ؑ دے قاصد پہنچے تے اچھے اچھے اونٹھ تے عمدہ عمدہ گھوڑے حضرت یعقوب ؑ دے پاس لے گئے۔ حضرت یعقوب ؑ اپنے عیال تے اطفال سمیت کنعان توں مصر نوں روانہ ہوئے تے حضرت یوسف ؑ تے ریان شاہ مصر تے تمام ارکان سلطنت شہر دے باہر حضرت یعقوب ؑ دے استقبال نوں گئے۔ حضرت یعقوب ؑ نے فرزند عزیز نوں سینے توں لگایا تے دونے اس قدر روئے کہ بے ہوش ہوئے گئے۔ فیر حضرت یوسف ؑ نے حضرت یعقوب ؑ تے اپنی سوتیلی ماں نوں تخت اُتے بٹھایا تے آپ وی انہاں دے سامنے تخت اُتے بیٹھے۔ اس وقت حضرت یعقوب ؑ تے انہاں دی بیوی تے گیارہ بیٹےآں نے حضرت یوسف ؑ دی تعظیم تے تکریم کيتی۔ تب حضرت یوسف ؑ نے کہیا ’’ ميں نے جو خواب دیکھیا سی، اس دی ایہی تعبیر اے ‘‘ اس دے بعد حضرت یوسف ؑ نے ایام جدائی دا سارا حال اپنے باپ دی خدمت وچ عرض کيتا تے اپنے بھائیاں دے واسطے علیحدہ علیحدہ مکان دل کشا معین کر کے ہر اک دے واسطے کچھ وجہ معاش مقرر کيتی۔
اس طور توں بنی اسرائیل بہت خوش حالی تے فراغ بالی توں گزارہ کرنے لگے۔ حضرت یعقوب ؑ نے اپنی باقی عمر حضرت یوسف ؑ دے پاس گزاری تے جدوں انہاں دی موت دا وقت نیڑے آیا تاں انہاں نے انے بیٹےآں نوں وصیت کيتی تے حضرت یوسف ؑ نوں اپنا ولی عہد مقرر کر کے عالم قدس نوں روانہ ہوئے۔ حضرت یوسف ؑ نے انہاں دی وصیت دے موافق انہاں دا جنازہ شام وچ لیا کے حضرت اسحق ؑ دی قبر دے پاس دفن کيتا تے آپ مصر نوں چلے گئے۔
حضرت یوسف ؑ دے زمانے وچ ہزاراں آدمیاں نے اسلام اختیار کيتا تے مصر دا بادشاہ ریانا بن ولید وی انہاں اُتے ایمان لیایا تے اوہ حضرت یوسف ؑ دی بہت اطاعت تے فرمانبرداری کردا رہیا، مگر جدوں اس نے وفات پائی تے قابوس ابن مصعب اس دی جگہ فرعون مصر ہويا تاں ہر چند حضرت یوسف ؑ نے اسنوں نصیحت کيتی، مگر اوہ راہ راست اُتے نہ آیا تے حالت کفر وچ مر گیا۔ فیر اس دا بھائی ولید ابن مصعب تخت سلطنت اُتے بیٹھیا تے اوہ ا پنی فوج سمیت حضرت موسیٰ ؑ دے زمانے وچ دریائے نیل وچ غرق ہويا۔
زلیخا دا حال مسلماناں دی بعض تاریخاں توں اس طرح پایا جاندا اے کہ اس دا خاوند عزیز مصر بہت بیمار ہويا تے ايسے حالت وچ مر گیا۔ اس دے بعد زلیخا نے بت پرستی چھڈ کے حضرت یوسف ؑ دا دین اختیار کيتا تے اللہ تعالیٰ نے حضرت یوسف ؑ دے دل وچ اس دی محبت پائی تے اوہ اس دے طالب ہوئے تے حکم الٰہی دے موافق دونے دا عقد نکاح بندھ گیا۔ زلیخا توں حضرت یوسف ؑ دے گیارہ بیٹے پیدا ہوئے۔ جدوں حضرت یوسف ؑ دی عمر اک سو دس برس دی ہوئی تاں انہاں نے اپنے بھائی یہودا نوں بنی اسرائیل دی ریاست بخشی تے آپ نے اس دنیائے فانی توں رحلت کيتی۔
حضرت ایوب ؑ
حضرت ایوب ؑ عیض ابن حضرت اسحق ؑ دی اولاد وچوں نيں۔ حضرت لوط ؑ دی بیٹی انہاں دی ماں تے افرائیم ابن حضرت یوسف ؑ دی بیٹی انہاں دی بیوی سن۔
یہ پیغمبر بہت آسودہ حال تے صاحب اولاد سن تے دمشق دے متعلق کئی گاؤں انہاں دے قبضے وچ سن ۔ علاوہ اس دے مویشی تے غلاماں دی وی انہاں دے پاس کثرت سی۔ اللہ تعالیٰ نے انہاں دے امتحان دے واسطے انہاں دا تمام مال تے متاع لے کے بالکل مفلس کر دتا، مگر اوہ دل جمعی توں خدا دا شکر کردے رہے۔ فیر انہاں دی اولاد مر گئی تاں وی کچھ مضطرب نہ ہوئے۔ اس دے بعد انہاں نوں سخت بیماری لاحق ہوئی تے گوشت تے پوست پھٹنے لگا، مگر اس حالت وچ وی اوہ خدا دی رضا اُتے راضی تے ہر طرح توں شکر گزار رہے تے عبادت توں اک لمحہ غافل نہ ہوئے۔ انہاں تمام مصیبتاں وچ انہاں دی بیوی نے انہاں دا بہت نال دتا تے اطاعت تے خدمت گزاری وچ نہایت کوشش کيتی۔ جدوں حضرت ایوب ؑ امتحان وچ کامل نکلے تاں شافئی مطلق نے انہاں نوں فیر تندرستی عنایت دی تے پہلے توں دو چند اسباب تے مویشی تے غلام مرحمت کیتے تے اولاد وی عطا کيتی ۔ فیر اوہ ہدایت دے واسطے روم دی طرف گئے تے ترانوے برس دی عمر وچ اوتھے وفات پائی۔
حضرت شعیب ؑ
اللہ تعالیٰ نے حضرت شعیب ؑ نوں پیغمبر کر کے مدین تے ایکہ (20) دے لوکاں دی ہدایت دے واسطے حکم دتا۔ ایہ لوک باوجود بت پرستی دے پیمانے تے وزن وچ بے انصافی کردے سن تے کھوٹے روپے تے اشرفیاں چلاندے سن ۔ علاوہ اس دے مسافراں دے پرتن وچ وی دریغ نہ کردے سن ۔ حضرت شعیب ؑ نے انہاں نوں بہت نصیحت کيتی۔ انہاں دے سمجھانے توں صرف چند آدمیاں نے راہ راست اختیار کيتی تے باقی اپنے افعال بد توں باز نہ آئے اس واسطے خدا تعالیٰ نے ایکہ دے لوکاں اُتے اک سیاہ ابر توں آگ برسائی تے مدین دے باشندےآں نوں زلزلے توں ہلاک کيتا۔ فیر حضرت شعیب ؑ نوں حکم ہويا کہ جدوں تک حضرت موسیٰ ؑ پیغمبر انہاں دے پاس پہنچاں، اوہ اپنے رفیقاں دے نال مدین وچ رہیاں تے اطراف دے باشندےآں نوں دین حق دی ہدایت کرن۔
حضرت موسیٰ ؑ تے حضرت ہارون ؑ
حضرت موسیٰ ؑ تے حضرت ہارون ؑ وڈے پیغمبر تے مقرب بارگاہ الٰہی سن تے اسلام دی ہدایت کرنے وچ بہت کوشش تے جاں فشانی کردے رہے۔ جس زمانے وچ اوہ دونے پیدا ہوئے، اس زمانے وچ مصر دا فرعون ولید ابن مصعب سی تے اوہ بنی اسرائیل اُتے وڈا ظلم کردا سی۔ اس نے لوکاں توں پہلے بتاں دی پرستش کرائی تے فیر اپنے تئاں سجدہ کرانا چاہیا، مگر بنی اسرائیل نے اس دی گل نہ منی تے اپنے باپ دادا کيتی شریعت اُتے قائم رہے۔ اس واسطے ولید نے انہاں توں پتھر منگوانے تے آور محل بنوانے شروع کیتے تے وڈی سخت محنتاں لاں۔ اس دے بعد اس نے خواب وچ دیکھیا کہ اک آگ شام دی طرف توں ظاہر ہوئی تے اس نے قبطیاں (21) دے تمام قلعے تے حویلیاں جلا داں تے انہاں دے شہر تے گاؤں دا نشان باقی نہ رکھیا۔ اس خواب توں اوہ بے قرار ہويا تے معبراں توں اس دی تعبیر پوچھی۔ انہاں نے جواب دتا کہ بنی اسرائیل وچ اک شخص پیتا ہوئے گا تے اوہ قبطیاں دی سلطنت دی بیخ تے بنیاد اکھاڑے گا۔ فرعون نے ایہ سن کر حکم دتا کہ بنی اسرائیل وچ جو لڑکا پیدا ہوئے فوراً قتل کيتا جائے۔ ایہ ظلم پنج برس تک برابر جاری رہیا تے بنی اسرائیل دے ہزاراں بچے مارے گئے۔ فیر ایہ حکم ہويا کہ اک سال دے لڑکے قتل کیتے جاواں او راک سال دے چھڈ دئیے جاواں۔ اس بندوبست وچ حضرت ہارون ؑ معافی دے سال وچ پیدا ہوئے تے حضرت موسیٰ ؑ قتل دے سال وچ ۔
حضرت موسیٰ ؑ دا باپ عمران فرعون دا بہت مقرب سی تے جس رات حضرت موسیٰ ؑ دا حمل رہیا، اس رات اوہ تے حضرت موسیٰ ؑ دی ماں دونے فرعون دے محل وچ سن ۔
القصہ ایام حمل دے گزرنے دے بعد حضرت موسیٰ ؑ پیدا ہوئے تاں انہاں دی ماں نے ارشاد الٰہی دے موافق انہاں نوں اک صندوق وچ رکھ دے دریائے نیل وچ ڈال دتا۔ خدا دی قدرت توں اوہ صندوق وگدا ہويا فرعون دے محل دے پاس درختاں وچ پہنچیا تے لونڈیاں اسنوں اٹھا کے جھٹ فرعون تے اس دی بیوی حضرت آسیہ دے سامنے لاواں۔ انہاں نے اس وچوں بچے نوں کڈ کے موسیٰ ؑ اس دا ناں رکھیا۔ اللہ تعالیٰ نے فرعون تے حضرت آسیہ دے دل وچ حضرت موسیٰ ؑ دی محبت ڈال دتی تے دونے نے انہاں دی پرورش شروع کیتی۔ا س عرصے وچ بعض ارکان دولت نے فرعون توں کہیا کہ ایہ اوہی لڑکا اے۔ جو ساڈی سلطنت دے ستوناں نوں گائے گا۔ تے فرماں روائی دے محل نوں ڈھائے گا۔ اس دے قتل کرنے وچ اک ساعت توقف نہ کرنا چاہیے مگر فرعون دی بیوی حضرت آسیہ نے جو بنی اسرائیل توں سن، کہیا کہ اسنوں قتل نہ کرو، ایہ سانوں نفع دے گا یا اسيں اسنوں اپنا بیٹا بناواں گے۔ ایہ سن کر فرعون انہاں دے قتل توں باز آیا۔ فیر حضرت آسیہ نے حضرت موسیٰ ؑ دے دُدھ پلانے دے واسطے اناواں (22)بلاواں، مگر حضرت موسیٰ ؑ نے کسی دا دُدھ نہ پیا۔ آخر انہاں نوں عورتاں وچ انہاں دی ماں وی آئاں تے حضرت موسیٰ ؑ نے کمال رغبت توں انہاں دا دُدھ پینا شروع کيتا۔ حضرت موسیٰ ؑ چھوٹی سی عمر وچ ایداں دے کم کرنے لگے کہ فرعون نوں انہاں دی طرف توں شک واقع ہويا تے اس نے حضرت موسیٰ ؑ دے قتل کرنے دا حکم دتا۔ مگر حضرت آسیہ دے درپے ہونے توں انہاں نوں چھڈ دتا۔
حضرت آسیہ نے حضرت موسیٰ ؑ دی تربیت کرنے وچ بہت کوشش کيتی تے چار سو غلام زر بفتی لباس دربر ، تاج مرصع بر سر، طوق زريں در گردن انہاں دی ملازمت وچ رکھے۔ جس وقت حضرت موسیٰ ؑ نہایت حشمت تے تجمل توں سوار ہُندے سن تاں لوک گمان کردے سن کہ ایہ فرعون دا بیٹا اے۔
حضرت موسیٰ ؑ اپنے اقتدار دے زمانے وچ بنی اسرائیل اُتے بہت رحم کردے سن تے قبطی لوک جو انہاں نوں ستاندے سن اس توں ہمیشہ رنجیدہ رہندے سن ۔ اک روز دا ذکر اے کہ کوئی قبطی بنی اسرائیل دے کسی آدمی اُتے سختی کر رہیا سی حضرت موسیٰ ؑ نے اس قبطی نوں سمجھایا مگر اوہ باز نہ آیا ناچار اسنوں اک طمانچہ ماریا تے اوہ ملک عدم نوں سدھارا۔ جدوں ایہ خبر فرعون نوں پہنچی تاں اس نے حضرت موسیٰ ؑ دے قتل کرنے دا مصمم ارادہ کيتا تے انہاں دے حاضر ہونے دا حکم دتا۔ حضرت موسیٰ ؑ ایہ گل سن کر مصر توں شہر مدین نوں چلے گئے تے اوتھے حضرت شعیب ؑ پیغمبر توں جو ضعیف تے نابینا ہوئے گئے سن ملاقات کيتی۔ حضرت شعیب ؑ بہت خاطر داری توں پیش آئے تے اپنی بیٹی صفورا نامی دا نکاح انہاں توں کر دتا تے ایہ مہر قرار پایا کہ حضرت موسیٰ ؑ آٹھ برس تک حضرت شعیب ؑ دی بکریاں چرایا کرن تے جے دس برس تک چراواں تاں انہاں دا احسان اے۔ فیر انہاں نے حضرت موسیٰ ؑ نوں اوہ لاٹھی عنایت دی جو حضرت آدم ؑ بہشت توں اپنے نال لیائے سن تے کہیا کہ اس لاٹھی نوں اچھی طرح رکھنا، کم آئے گی۔
حضرت موسیٰ ؑ دس برس تک حضرت شعیب ؑ دی بکریاں چراندے رہے تے فیر جاڑے دے موس وچ اپنی بیوی سمیت اوتھے توں روانہ ہوئے۔ رستے وچ اک روز ابر سیاہ نمودار ہويا تے سردی وی شدت توں پئی۔ حضرت موسیٰ ؑ رستہ بھُل گئے تے انہاں نوں آگ دی حاجت ہوئی۔ ہر چند چقماق جھاڑی آگ نہ نکلی۔ جنگل دی طرف جو نگاہ دی تاں طور سینا(23) دی طرف توں روشنی نظر آئی۔ حضرت موسیٰ ؑ اپنی لاٹھی ہتھ وچ لے کے آگ لینے نوں اس طرف نوں روانہ ہوئے تے اپنے نال والےآں نوں اوتھے ٹھہرا گئے۔ جدوں اوتھے پہنچے تاں کيتا دیکھدے نيں اک نور دا شعلہ آسمان توں کسی سبز درخت تک روشن اے۔ حضرت موسیٰ ؑ ایہ دیکھدے ہی حیران رہ گئے! فیر تھوڑی جہی سوکھی لکڑیاں جمع کر کے سلگانے نوں گئے۔ اوہ شعلہ اُچا ہوئے گیا حضرت موسیٰ ؑ نوں تے وی زیادہ حیرانی پیش آئی تے وہا لٹے پھرا ہی چاہندے سن کہ اِنّے وچ اک آواز آئی ’’ اے موسیٰ !‘‘ ایہ سن کر حضرت موسیٰ ؑ ادھر ادھر دیکھنے لگے،کدرے آواز دا دینے والے دا پتہ نہ لگا۔ اِنّے وچ اک ہور آواز سنائی دتی کہ وچ ہاں تیرا تے سب دا پروردگار۔ حضرت موسیٰ ؑ دا دل دھڑکنے لگا، مگر فیر مستقل ہوئے کے لاٹھی ہتھ وچ لے کے کھڑے ہوئے گئے۔ جناب باری توں ارشاد ہويا کہ وچ تیرا پروردگار ہاں تے تاں اک پاک میدان وچ اے جس دا ناں طویٰ اے، اپنی جوتیاں اتار ڈال۔ فیر حضرت موسیٰ ؑ نوں نبوت دا خلعت مرحمت کيتا تے معرفت دے نور توں انہاں دے دل نوں روشن کر کے فرمایا کہ ميں نے تینوں پسند کيتا۔ جو تیرے پاس وحی بھیجاں، اوہ سن۔ اس دے بعد اس نے پُچھیا کہ اے موسیٰ ! تیرے ہتھ وچ کیہ اے ؟ عرض کيتا ’’ میری لاٹھی اے اس اُتے وچ تکیہ کردا ہاں تے بکریاں دے واسطے پتے جھاڑدا ہاں تے اس توں تے بوہت سارے کم نکلدے نيں۔‘‘ فرمایا ’’ اسنوں سُٹ دے‘‘ جاں ہی حضرت موسیٰ ؑ نے اسنوں ڈال دتا، اوہ اک ہیبت ناک اژدھا بن دے ہر طرف حرکت کرنے لگا۔ حضرت موسیٰ ؑ ڈر گئے۔ا سی وقت حکم ہويا کہ اسنوں پھڑ لے تے خوف نہ کر۔ حضرت موسیٰ ؑ نے سنبھل کر اسنوں پھڑ لیا۔ اوہ بدستور لاٹھی ہوئے گئی۔ فیر انہاں نوں دوسرا معجزہ عنایت کيتا تے فرمایا کہ اپنے گریبان وچ ہتھ ڈال کر باہر کڈ۔ حضرت موسیٰ ؑ نے گریباں وچ ہتھ ڈال کر جاں ہی باہر کڈیا اس دی روشنی آفتاب دے نور اُتے غالب ہوئی تے ایہی معجزہ عربی وچ ید بیضا(24) کہلاندا اے۔
جب حضرت موسیٰ ؑ نوں ایہ دونے معجزے مرحمت ہوئے چکے تاں انہاں نوں فرعون دے پاس جانے تے اسنوں ہدایت کرنے دا حکم ہويا۔ حضرت موسیٰ ؑ نے درخواست کيتی ’’ میرا بھائی ہارون وی اس گل وچ میرا شریک ہو۔‘‘ ایہ عرض قبول ہوئی تے ارشاد ہويا کہ تسيں دونے بھائی فرعون دے پاس جاؤ تے اس توں نرم کلامی توں پیش آؤ تے کہو کہ بنی اسرائیل اُتے ظلم نہ کر تے دین حق اختیار کر۔
ادھر تاں حضرت موسیٰ ؑمصر دی طرف روانہ ہوئے، ادھر اللہ تعالیٰ نے حضرت ہارون ؑ اُتے وحی نازل دی تے حضرت موسیٰ ؑ دے حال توں مفصل خبر دتی۔ حضرت ہارون ؑ مصر دے باہر حضرت موسیٰ ؑ دے استقبال نوں گئے تے انہاں نوں نال لے کے شہر وچ آئے۔ فیر دونے فرعون دے پاس گئے ۔ فرعون نے حضرت موسیٰ ؑ نوں دیکھدے ہی پہچان لیا تے انہاں دا حال پُچھنے لگا۔
حضرت موسیٰ ؑ نے کہیا ’’ اللہ نے مینوں اپنا رسول کر کے تیری نصیحت دے واسطے بھیجیا اے تے میرے بھائی ہارون ؑ نوں اس کم وچ میرا شریک کيتا اے۔ ہن تاں دین حق اختیار کر تے بنی اسرائیل نوں جنہاں اُتے طرح طرح دے ظلم کردا اے میرے سپرد کر۔‘‘ فیر حضرت موسیٰ ؑ نے اپنے دونے معجزے اسنوں دکھائے۔ پہلے اپنی لاٹھی ہتھ توں پھینکی، اوہ فوراً اک خون خوار اژدھا بن گیا۔ ڈر فرعون اُتے غالب ہويا تے فریاد کرنے لگیا کہ جے تسيں اس بلا نوں دفع کرو گے تاں وچ تواڈی نبوت قبول کراں گا۔ حضرت موسیٰ ؑ نے اس اژدھے دے منہ وچ ہتھ ڈال دتا، اوہ فوراً لاٹھی ہوئے گئی۔ فیر گریبان وچ ہتھ ڈال کر باہر کڈیا اس دی روشنی توں سب دی آنکھاں وچ چکيا چوندی آئی تے کوئی اس دے دیکھنے دی تاب نہ لا سکا۔ سب نے امان چاہی۔ حضرت موسیٰ ؑ نے فیر گریبان وچ ہتھ ڈالیا اوہ جداں سی ویسا ہی ہوئے گیا۔ فرعون نے کہیا ’’ ہن تسيں اپنے گھر جاؤ اسيں اس مقدمے وچ صلاح کر کے کچھ تجویز کرن گے۔‘‘
فیر اس نے اپنی بیوی آسیہ توں اس امر دا ذکر کيتا۔ انہاں نے جواب دتا کہ کوئی عقلمند ایسی وڈی نعمت نوں ضائع نئيں کردا اے۔ بے توقف ایمان لاؤ۔
اس دے بعد ہامان بے سرو سامان توں جو اس دا وزیر سی، پُچھیا اوہ بولا ’’ تاں ہن تک عزت وچ شہرہ آفاق سی، ہن اپنی ذلت مشہور کردا اے۔ اس وقت تک لوک تیری عبادت کردے سن، ہن تاں اوراں دی ملت منظور کردا اے ۔‘‘
ہامان دی گفتگو سن کر فرعون فیر گیا تے حضرت موسیٰ ؑ دی فرماں برداری توں انکار کيتا ، گر اس دی بیوی حضرت آسیہ صدق دل توں ایمان لاواں۔ فرعون نے اس مظلومہ بے گناہ نوں نہایت عذاب توں شہید کيتا ۔ علاوہ اس دے تے ہزاراں آدمی حضرت موسیٰ ؑ اُتے ایمان لیائے سن، انہاں نوں وی طرح طرح دی تکلیفاں دتیاں
اس دے بعد حضرت موسیٰ ؑ اُتے وحی نازل ہوئی کہ اپنی قوم نوں مصر توں باہر لے جا تے دریا دے کنارے اُتے مقام کر۔ بنی اسرائیل نے سفر دے سامان دی تیاری دی تے تمام مال تے اسباب تے اہل تے عیال نوں ہمراہ لے کے آدھی رات دے وقت مصر دے باہر نکلے۔ صبح ہی فرعون نوں اس امر دی اطلاع ہوئی۔ اس نے لشکر جمع کرنے دا حکم دتا تے ايسے دن بنی اسرائیل دا تعاقب کرنا چاہیا مگر اس روز کسی خاص سبب توں توقف ہوئے گیا تے دوسرے دن سارا لشکر لے کے حضرت موسیٰ ؑ دے پِچھے روانہ ہويا۔ حضرت موسیٰ ؑ اپنی قوم دے نال آگے آگے تے فرعون اپنے لشکر سمیت پِچھے پِچھے چلا جاندا سی۔ جدوں دریا نیڑے آیا تاں حضرت موسیٰ ؑ اُتے وحی نازل ہوئی کہ تاں اپنی لاٹھی دریا اُتے مار۔ حضرت موسیٰ نے فوراً دریا اُتے لاٹھی ماری۔ خدا دی قدرت توں دریا پھٹ گیا تے اس وچ رستہ پیدا ہوئے گیا۔ حضرت موسیٰ ؑ تمام بنی اسرائیل سمیت دریا وچ داخل ہوئے تے تھوڑی جہی دیر وچ عبور کر گئے۔ فرعون جدوں اوتھے پہنچیا تاں دریا دا حال دیکھ کے ہیبت دے مارے کانپنے لگیا تے اس معجزے توں حیرت دے دریا وچ غرق ہويا۔ چاہیا کہ مصر نوں فیر جاؤں یا حضرت موسیٰ ؑ دی اطاعت کراں، مگر ہامان نے منع کيتا تے آگے ودھنے دی ترغیب دی۔ آخر اس نے اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا تے تمام لشکر نے اس دی پیروی کيتی۔ جدوں چھوٹے وڈے ادنیٰ اعلیٰ دریا وچ داخل ہوئے چکے، قاد حقیقی دے حکم توں پانی دے اجزا مل گئے تے دریا جداں سی، ویسا ہی ہوئے گیا تے سب لوک ہلاک ہوئے۔
حضرت موسیٰ ؑ نے بنی اسرائیل وچوں حضرت یوشع ؑ نوں چوبیس ہزار آدمیاں دے نال مصر نوں بھیجیا۔ انہاں نے اوتھے جا کے قبطیاں وچوں اک شخص نوں انہاں دی باقی جماعت اُتے حاکم بنایا تے آپ حضرت موسیٰ ؑ دے پاس چلے گئے۔
بنی اسرائیل نے کئی دفعہ حضرت موسیٰ ؑ توں کہیا سی کہ سانوں علیحدہ شریعت چاہیے جس دے موافق اسيں عمل کيتا کرن تے خدا دی رضا مندی تے خوشنودی سانوں حاصل ہو۔ا ن دی خواہش دے موافق حضرت موسیٰ ؑ نے جناب الٰہی وچ درخواست کيتی۔ حکم ہويا کہ کوہ طور اُتے آ تے اوتھے آ کر روزے رکھ۔ اس وقت تیرا مطلب حاصل ہوئے گا۔
حضرت موسیٰ ؑ نے حضرت ہارون ؑ نوں اپنا خلیفہ کيتا تے آپ بنی اسرائیل وچوں ستر آدمی ہمراہ لے کے کوہ طور وچ گوشہ نشین ہوئے تے روزے رکھنے شروع کیتے۔ اللہ تعالیٰ نے انہاں نوں اپنے کلام توں مشرف فرمایا تے توریت دی دس لوحاں عنایت کيتياں۔
اس دے بعد حضرت موسیٰ ؑ نے بنی اسرائیل نوں فرمایا کہ خدا تعالیٰ دا حکم اے کہ لشکر تیار کر کے بیت المقدس نوں قوم عمالقہ دے ہتھ توں چھڑاؤ تے ظالماں نوں اوتھے توں دفع کرو۔ اوہ بیت المقدس دی رف روانہ ہوئے، مگر فیر انہاں نے اس امر وچ پہلو تہی دی تے حضرت موسیٰ ؑ نے ہر چند سمجھایا، کچھ کم نہ آیا۔ آخر اوہ اک جنگل وچ سراسیمہ تے حیران ہوئے تے عذاب الٰہی انہاں اُتے نازل ہويا۔
حضرت موسیٰ ؑ نے انہاں دا ایہ حال دیکھ کے بہت رنج کيتا تے انہاں دے واسطے خدا تعالیٰ توں دعا کيتی۔ ارشاد ہويا کہ ایداں دے فاسقاں دے واسطے غمگین نہ ہوئے۔ جدوں انہاں دے پاس خرچ تمام ہويا تے ذخیرہ نہ رہیا تاں حضرت موسیٰ ؑ توں بھکھ دی فریاد تے زاری کرنے لگے۔ حضرت موسیٰ ؑ نے جناب الٰہی وچ عرض کيتی۔ تب احسان الٰہی دا خوان اس طرح توں مقرر ہويا کہ رات دے وقت دھنیے دے توں دانے برف توں سفید تے شہد توں شیريں درختاں اُتے نازل ہوئے تے عصر (25)کے وقت بھنے ہوئے پرندے اتردے۔ چنانچہ قرآن وچ لکھیا اے کہ بنی اسرائیل اُتے من تے سلویٰ نازل ہويا۔ کہندے نيں کہ اس توں ایہی دونے قسم دی چیزاں مراد نيں۔ علاوہ اس دے بنی اسرائیل دے واسطے پانی دی ایہ سبیل ٹھہری کہ جدوں حضرت موسیٰ ؑ دا جدوں مقام ہُندا تاں اوہ اپنی لاٹھی اک پتھر اُتے ماردے تے بارہ سبطاں دے واسطے آب شیريں دے بارہ چشمے پیدا ہوئے جاندے۔
باوجود اس دے بنی اسرائیل اپنی طمع نفسانی تے کفران نعمت توں باز نہ آئے تے حضرت موسیٰ ؑ توں کہیا کہ رات دن انہاں چیزاں توں ساڈے منہ دا مزہ بے مزہ ہوئے گیا، اسيں توں تاں اک قسم کھانے اُتے صبر نئيں ہوئے سکدا۔ تسيں دعا کرو کہ اللہ تعالیٰ سانوں مسور دی دال، پیاز، لہسن تے ساگ دیوے۔ اللہ تعالیٰ نوں انہاں دی ایہ گلاں ناپسند آئاں تے چالیس برس دے عرصے وچ سب نوں تباہ کر دتا۔ انہاں وچوں صرف دو شخص حضرت یوشع ؑ تے حضرت کالب ؑ باقی رہے جو آخر نوں نبی ہوئے۔ مگر اس عرصے وچ جِنّے ہلاک ہوئے، خدا تعالیٰ نے اِنّے ہی انہاں دی نسل توں پیدا کر دئیے۔
مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ جدوں حضرت موسیٰ ؑ مصر اُتے غالب ہوئے تے قبطی ہلاک ہوئے تاں اوہ مجلس وچ اکثر وعظ تے نصیحت کردے سن ۔ اک روز انہاں نے خدا تعالیٰ توں سوال کيتا کہ الٰہی! جے تیرے بندےآں وچ کوئی میرے توں زیادہ عالم ہوئے تاں مینوں بتا کہ وچ اس توں فائدہ حاصل کراں۔ حق تعالیٰ نے وحی نازل دی کہ میرا اک بندہ تیرے توں وی زیادہ عالم اے۔ ميں نے اپنے علم دے راز اس دے سینے وچ جمع کیتے نيں۔ اوہ دریا دے کنارے اُتے تینوں ملے گا۔
حضرت موسیٰ ؑ مجمع البحرین (26)کی طرف روانہ ہوئے تے اوتھے حضرت خضر ؑ توں انہاں دی ملاقات ہوئی۔ حضرت خضر ؑ نے پُچھیا ’’ کیوں کر آنا ہويا؟‘‘ حضرت موسیٰ ؑ نے کہیا کہ اس سفر توں میرا مقصد ایہ اے کہ چند روز تواڈی صحبت وچ رہاں تے خدا نے جو علم توانوں عطا کيتا اے، وچ وی سیکھاں۔ حضرت خضر ؑ نے کہیا ’’ میری رفاقت مشکل اے، کیوں کہ شاید وچ علم باطنی توں کوئی ایسا کم کراں کہ ظاہر اس دا شرارت تے کراہت ہوئے تے انجام اس دا خیریت تے کرامت ہوئے تے تسيں بے پُچھے نہ رہ سکو‘‘ حضرت موسیٰ ؑ نے انہاں دی دل جمعی کر دتی کہ وچ تواڈے حکم دی تعمیل کراں گا تے دونے اک کشتی وچ بیٹھ کر اوتھے توں روانہ ہوئے۔
حضرت خضر ؑ نے کشتی دے دو تن تختے توڑ کر دریا وچ سُٹ دئیے تے کشتی والےآں توں کہیا ’’جلد اپنی کشتی دا بندوبست کرو، نئيں تاں ڈُب جائے گی۔‘‘ ایہ دیکھ کے حضرت موسیٰ ؑ بول اٹھے کہ ایسی مضبوط کشتی نوں بے کار کر دينا تے اِنّے لوکاں دے ڈوبنے دا خیال نہ رکھنا نہایت ظلم تے خلاف شرع اے ۔حضرت حضر ؑ نے جواب دتا ’’ ميں نے تسيں توں نہ کہیا سی کہ تسيں میرے نال صبر نہ کر سکو گے؟‘‘ حضرت موسیٰ ؑ نے عذر کيتا کہ ميں نے بھُل کر ایہ گل کہہ دتی سی، آئندہ ایسا نہ ہوئے گا۔
جب دونے کشتی توں اترے تے شہر دے پاس پہنچے، اوتھے کئی لڑکے کھیل رہے سن ۔ حضرت خضر ؑ نے انہاں وچوں اک خوبصورت لڑکے نوں پھڑ کر زمین اُتے ڈال دتا تے اس دا گلا چھری توں کٹ ڈالیا۔ حضرت موسیٰ ؑ نے کہیا ’’ تسيں نے ایہ کیہ غضب کيتا، بے گناہ دا قتل کرنا کس مذہب وچ روا اے ؟‘‘ حضرت خضر ؑ بولے، وچ پہلے ہی کہہ چکيا سی کہ تسيں توں صبر نئيں ہوئے سکنے کا۔ حضرت موسیٰ ؑ نے عذر کيتا تے کہیا ’’ جے ہن دی دفعہ بولاں تاں میرا نال چھڈ دینا۔‘‘ اس گفتگو دے بعد آگے چلے۔
رات نوں اک گاؤں وچ پہنچے، سردی دا موسم سی۔ گاؤں والےآں دے ہاں مہمان رہنا چاہیا مگر انہاں نے ایہ امر منظور نہ کيتا۔ ناچار دونے بھوکے پیاسنوں پڑ رہ۔
اس بستی وچ اک جھکی ہوئی دیوار گرنے نوں سی، صبح نوں حضرت خضر ؑ نے اس دیوار نوں بغیر اجرت دے درست کر دتا۔ حضرت موسیٰ ؑ نے کہیا کہ اس گاؤں دے لوکاں نے تاں ایہ بے مروندی دی کہ مہمان نوازی دی رسم وی ادا نہ دی تے تسيں نے انہاں دے نال ایہ سلوک کيتا۔ مناسب تاں ایہ سی کہ انہاں توں مزدوری لے لیندے تے بھکھ دا علاج کردے۔ حضرت خضر ؑ نے کہیا ’’ ہن ساڈا تواڈا نال نئيں۔ ایتھے توں چل دیجئے مگر ایہ فعل جو بظاہر شروع دے خلاف معلوم ہُندے نيں، انہاں دے سبب وی گوش دل توں سن لیجئے۔ کشتی دے توڑنے دا ایہ باعث اے کہ اک ظالم بادشاہ دے شہر وچ اوہ کشتی جانے والی سی تے اوہ بادشاہ مضبوط کشتیاں نوں کھو لیندا سی، اس واسطے ميں نے اس کشتی نوں عیب دار کر دتا کہ اس بادشاہ دے تصرف توں محفوظ رہے تے لڑکے دے قتل کرنے دا ایہ سبب اے کہ اس دے ماں باپ نیک بخت تے ایمان دار سن تے لڑکے توں کفر تے نافرمانی تے فساد دے سوا کوئی امر ظہور وچ نہ آتا۔ ميں نے اندیشہ کيتا کہ اس دی بدی دا اثر ماں باپ نوں پہنچے گا، اس واسطے اسنوں قتل کر ڈالیا تے ہن خدا تعالیٰ اس دے ماں باپ نوں فرزند صالح (27) عنایت کريں گا تے دیوار دے درست کرنے دا ایہ فائدہ اے کہ اوہ دیوار دو یتیم بچےآں دی اے تے انہاں دا باپ نیک بخت اورپرہیز گار سی تے دیوار دے تلے خزانہ اے۔ جے اوہ دیوار ہن گر پڑدی تاں دونے یتیم خزانے توں محروم رہ جاندے۔ اس واسطے الہام الٰہی دے موافق ميں نے اس دیوار نوں بنا دتا کہ جے لڑکےآں دے بالغ ہونے دے بعد گر پوے گی تاں خزانہ انہاں دے ہتھ لگ جائے گا۔‘‘ ایہ سن کر حضرت موسیٰ ؑ اوتھے توں رخصت ہوئے۔
جب حضرت موسیٰ ؑ دی وفات دا زمانہ نزدیک آیا تاں انہاں نے حضرت یوشع ؑ نوں اپنا خلیفہ بنایا تے کاتباں نوں جمع کر کے توریت دے نسخے لکھوائے تے اک نسخہ اپنے ہتھ توں لکھ کے حضرت جبرئیل ؑ توں اس دا مقابلہ کيتا۔ فیر باقی نسخے اس نسخے توں مقابلہ کر کے اسباط نوں تقسیم کیتے تے اک سو ویہہ برس دی عمر وچ اس دنیا توں رحلت کيتی۔ چونکہ حضرت موسیٰ ؑ نوں نور الٰہی دی تجلی ہوئی سی تے انہاں نے خدا تعالیٰ توں کلام کيتا سی، اس واسطے انہاں دا لقب کلیم اللہ اے۔
حضرت الیاس ؑ
جب بنی اسرائیل دی سلطنت ملک شام وچ متفر ق ہوئے گئی تے انہاں نے توریت دے احکام اُتے بالکل عمل نہ کيتا بلکہ بت پرستی تے گمراہی اختیار کيتی تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت الیاس ؑ نوں پیغمبر کر کے بھیجیا۔ انہاں نے حضرت موسیٰ ؑ دی شریعت تے توریت دے مسائل اُتے عمل کرنے دی تاکید کيتی۔ مگر بنی اسرائیل اپنے افعال توں باز نہ آئے بلکہ حضرت الیاس ؑ دے مارنے دے درپے ہوئے۔ اس واسطے حضرت الیاس ؑ پہاڑ وچ چلے گئے تے آٹھ برس تک اوتھے رہے۔ شہر بعلبک دے بادشاہ نے انہاں دے قتل کرنے نوں بوہت سارے آدمی بھیجے، مگر خدا تعالیٰ نے آگ برسا کر انہاں نوں ہلاک کر دتا۔ فیر حضرت الیاس ؑ پوشیدہ ہوئے کے مسکیناں تے بیوہ عورتاں دے گھراں وچ اوقات بسر کردے رہے تے جس دے گھر جاندے، خدا دی قدرت توں اس دے ہاں سرسبزی تے خوش حالی ظاہر ہُندی۔
اتفاقاً اک روز حضرت الیسع ؑ ابن اخطوب دے گھر آئے۔ انہاں دی ماں بہت بیمار سی۔ حضرت الیاس ؑ دی برکت توں اچھی ہوئے گئی۔ فیر حضرت الیسع ؑ نے انہاں دی رفات اختیار کيتی تے دونے نے اپنی قوم وچ آ کر ہدایت کرنی شروع کيتی۔
اس دے بعد حضرت الیاس ؑ اپنے رفیق الیسع ؑ دے نال پہاڑ وچ گئے تے اوتھے اک سجا ہويا تیز رفتار گھوڑا نمودار ہويا۔ حضرت الیاس ؑ نے حضرت الیسع ؑ نوں اپنا خلیفہ بنایا تے گھوڑے دی رکاب وچ پاؤں رکھ دے چادر منہ اُتے ڈال کر لوکاں دی نظر توں غائب ہوئے گئے تے ہن وی حضرت خضر ؑ دی طرح دنیا وچ موجود نيں۔ چنانچہ مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ چار شخص حالت حیات وچ نيں، حضرت ادریس ؑ تے حضرت عیسیٰ ؑ آسمان اُتے تے حضرت خضر تے حضرت الیاس ؑ زمین پر۔
حضرت الیسع ؑ
حضرت الیسع ؑ بنی اسرائیل اُتے توریت پڑھدے رہے تے حضرت موسیٰ ؑ دی شریعت سکھانے وچ بہت کوشش کردے رہے۔ بنی اسرائیل کدی انہاں دی متابعت کردے سن تے کدی مخالفت۔ آخر الامر اس دنیا توں کوچ کر گئے۔
حضرت شمویل ؑ
جب حضرت شمویل ؑ نوں نبوت عطا ہوئی تے اوہ وعظ تے نصیحت وچ مصروف ہوئے تاں بنی اسرائیل ایمان لاء تے انہاں نے حضرت شمویل ؑ دے پاس آ کر درخواست کيتی کہ سانوں قوم عمالقہ توں لڑنا ضرور اے، تسيں ساڈے واسطے اک بادشاہ مقرر کر دو۔
اس زمانے وچ بنی اسرائیل وچوں اک شخص طالوت نامی جسنوں ساؤل وی کہندے سن، سقایا چرواہا سی۔ جدوں شمویل ؑ نے فرمایا کہ خدا تعالیٰ نے اسنوں تسيں اُتے بادشاہ کر کے بھیجیا اے۔ انہاں نے پہلے تاں اس دی بادشاہی توں کچھ عذر کيتا، مگر فیر اس دے کار نمایاں دیکھ کے بہت خوشنودی توں اس دی اطاعت اختیار کيتی تے حضرت شمویل ؑ دے حکم توں اس دے نال ہوئے کے جالوت نامی بادشاہ توں انتقام لینے چلے۔
جب جالوت نے ایہ خبر سنی تاں اک لکھ مرد شمشیر زن لے کے طالوت دے مقابلے نوں آیا۔ طالوت دے نال پہلے تاں بہت آدمی سن مگر فیر صرف تن سو تیرہ آدمی رہ گئے سن ۔ جالوت اس تھوڑی جہی جماعت نوں دیکھ کے ہنسنے لگیا تے تنہا سوار ہوئے کے میدان وچ آیا۔ طالوت نے حکم دتا کہ میری فوج وچوں جو شخص اسنوں مارے گا، وچ اپنی بیٹی دا جو نہایت خوب صورت اے، اس نال نکاح کر دواں تے علاوہ اس دے آدھا ملک اس دے حوالے کے دواں گا۔
آخر حضرت داؤد ؑ جو یہودا دی اولاد وچ سن، میدان جنگ وچ آئے تے انہاں نے جالوت نوں مار ڈالیا۔ جالوت دا لشکر پریشان ہوئے کے بھجیا تے بنی اسرائیل نے فتح پائی۔ فیر طالوت نے اپنی بیٹی دا نکاح حضرت داؤد ؑ توں کر دتا تے آپ دو برس سلطنت کر کے شہید ہويا تے بنی اسرائیل دی سلطنت حضرت داؤدؑ دے قبضے وچ آئی۔
حضرت داؤد ؑ
حضرت شمویل ؑ پیغمبر تے طالوت بادشاہ دے بعد نبوت تے سلطنت دونے چیزاں حضرت داؤد ؑ نوں عطا ہوئیاں۔ جدوں حضرت داؤد ؑ دی خلافت مستقل ہوئی تاں خدا تعالیٰ نے انہاں نوں کتاب زیور عنایت دی تے اس صحیفے وچ وعظ تے حکمت تے وظیفے مندرج سن ۔ اللہ تعالیٰ نے حضرت داؤد ؑ نوں ایسی خوش آوازی عنایتکيتی سی کہ جس وقت اوہ زبور پڑھیا کردے سن تے حوش تے طیور انہاں دے گرد جمع ہوئے کے سنیا کردے سن ۔ علاوہ اس دے انہاں نوں ایہ معجزہ تے عطا کيتا کہ انہاں دے ہتھ وچ لوہا بغیر آگ وچ رکھنے تے کوٹنے پیٹنے دے موم سا نرم ہوئے جاندا سی۔ اس معجزے دے سبب توں حضرت داؤد ؑ لوہے دی زرہیاں بنایا کردے تے باوجود ثروت سلطنت دے ايسے کم کيتا جرت توں اپنا خرچ کردے سن ۔ حضرت داؤد ؑ نے چالیس برس سلطنت کر کے ستر برس دی عمر وچ انتقال کيتا۔
حضرت سلیمان ؑ
حضرت داؤد ؑ دے بعد انہاں دے بیٹے حضرت سلیمان ؑ بارہ برس دی عمر وچ تخت نشین ہوئے۔ ایہ بادشاہ وی سلطنت تے نبوت دے جامع سن تے حاکم حقیقی نے انہاں نوں اس قدر حکم تے ملک عطا کيتا سی کہ ایسا کسی نوں نصیب نئيں ہويا۔ چنانچہ تے وحوش تے طیور تے ہويا نوں انہاں دا فرمانبردار کيتا تے ايسے سبب توں اوہ اک جگہ توں دوسری جگہ بہت جلدی توں چلے جاندے سن ۔
حضرت داؤد ؑ نے اپنی زندگی وچ بیت المقدس دی بنیاد پائی سی، مگر حضرت سلیمان ؑ نے اس دی تعمیر کامل کيتی۔ چنانچہ انہاں نے سفید، سبز تے زرد پتھراں توں مسجد دی چار دیواری بنوائی تے چاندی، سونا، موندی، لعل، یاقوت، فیروزہ تے طرح طرح دے جواہر بیش قیمت اس دی چھت وچ جڑوائے کہ جنہاں دی چمک توں اوہ عبادت خانہ اندھیری رات وچ روز روشن دی مانند منور معلوم ہُندا سی۔
روے زمین دے تمام بادشاہاں نے حضرت سلیمان ؑ دی اطاعت اختیار کيتی تے بلقیس جو شہر سبا دی ملکہ سی، اوہ وی حضرت سلیمان ؑ دے پاس آئی تے ایمان لائی۔ فیر حضرت سلیمان ؑ توں اس دا نکاح ہوئے گیا۔ ایہ بادشاہ چالیس برس سلطنت کر کے اٹھاون برس دی عمر وچ دنیا توں رخصت ہوئے۔ آصف ابن برخیا انہاں دا وزیر سی تے وڈا عاقل تے صاحب تدبیر سی۔
حضرت یونس ؑ
حضرت یونس ؑ مشہور پیغمبراں وچوں نيں تے خدا تعالیٰ نے انہاں نوں شہر نینوا دے لوکاں دی رہبری دے واسطے بھیجیا۔ حضرت یونس ؑ نے انہاں نوں بت پرستی توں منع کيتا تے دین موسوی دی ہدایت دی مگر اوہ لوک اپنی گمراہی توں باز نہ آئے۔ اس واسطے حضرت یونس ؑ نے فرمایا کہ جے تسيں توبہ نہ کرو گے تاں تسيں اُتے عذاب نازل ہوئے گا تے خفا ہوئے کے اپنے اہل تے عیال سمیت اوتھے توں نکل گئے تے کسی پہاڑ وچ مقام کیہ۔
ان دے جانے دے بعد شہر والےآں نے بارگاہ الٰہی وچ رجوع کر کے بہت عجز تے نیاز توں توبہ کيتی۔ ہر اک نے عیش تے آرام چھڈ کے ٹاٹ دے کپڑے پہنے او رسب دے سب خدا اُتے ایمان لائے۔ اللہ تعالیٰ نے رحم فرما کر انہاں توں عذاب دفع کر دتا۔
حضرت یونس ؑ نوں اس امر دی مطلق اطلاع نہ ہوئی تے اوہ قوم دا حال دریافت کرنے نوں شہر دی طرف متوجہ ہوئے۔ رستے وچ شیطان نے انہاں نوں بہکا دتا کہ نینوا والےآں اُتے عذاب نازل نئيں ہويا۔ جے تسيں اوتھے جاؤ گے تاں لوک توانوں جھٹلاواں گے۔ اس سبب توں حضرت یونس ؑ شہر نینوا وچ نہ گئے بلکہ دل برداشتہ ہوئے کے کسی تے سمت نوں روانہ ہوئے تے دریا اُتے پہنچ کے اک کشتی وچ ہوئے بیٹھے۔
اتفاقاً چلدے چلدے کشتی دریا وچ ٹھہر گئی۔ ملاح نے کہیا کہ اس کشتی وچ کوئی بندہ اپنے خداوند توں بھج کر بیٹھیا اے، اس واسطے کشتی اٹک رہی اے تے حضرت یونس ؑ اُتے انہاں دے جمال تے جلال دے سبب توں اس امر دا خیال وی نہ گزریا، مگر انہاں نے خود ہی کہیا کہ اوہ بندہ وچ ہی ہون، مینوں دریا وچ سُٹ دو۔ کشتی والےآں نے بہت عذر کيتا، انجام کار ناچار ہوئے کے دریا وچ ڈال دتا۔
حکم الٰہی توں اک مچھلی انہاں نوں نگل گئی۔ اس وقت جناب باری توں مچھلی نوں ارشاد ہويا کہ اساں یونس ؑ نوں تیرے پیٹ دا لقمہ نئيں کيتا اے بلکہ تیرے پیٹ نوں اس دا قید خانہ بنایا اے۔ خبردار اسنوں کچھ آسیب نہ پہنچے۔
حضرت یونس ؑ خدا دی قدرت توں کچھ عرصے تک مچھلی دے پیٹ وچ رہے تے قادر مطلق نے اپنی حکمت توں حضرت یونس ؑ دے واسطے مچھلی دا پیٹ ایسا شفاف بنا دتا کہ اوہ دریا دی عجیب تے غریب چیزاں دیکھدے تے تسبیح تے استغفار وچ مشغول رہندے۔
فیر حاکم حقیقی دے حکم توں مچھلی نے حضرت یونس ؑ نوں دریا دے کنارے اُتے اگل دتا۔ اوتھے فوراً اک سبز درخت پیدا ہويا تے حضرت یونس ؑ نے اس دے سایے وچ آرام پایا، مگر فیر اوہ درخت خشک ہوئے گیا تے حضرت یونس ؑ اُتے شدت دی دُھپ پئی، اس واسطے حضرت یونس ؑ دا دل اس درخت دے مرجھانے توں پژ مردہ ہويا ايسے وقت حضرت جبرئیل ؑ آئے تے خدا دا پیغام لیائے کہ اے یونس ؑ ! تینوں اک درخت دے سوکھنے توں اس قدر غم ہويا، مینوں اپنی مخلوق دے تباہ ہونے دا کیوں نہ فکر ہُندا؟
حضرت یونس ؑ نے توبہ تے استغفار دی تے اللہ تعالیٰ نے انہاں نوں مکرر انہاں دی قوم وچ بھیجیا۔ لوک تاں انہاں دے مشتاق ہی سن، سب نے دیکھدے ہی انہاں دی بہت تعظیم تے تکریم دی تے عزت تے حرمت توں شہر نینوا وچ لائے۔ انہاں دی برکت توں اس ملک وچ آسودگی تے فراغ بالی ہوئے گئی تے اوہ حکم الٰہی دے موافق دین تے شریعت دی تعلیم وچ مصروف ہوئے تے عمر بھر حق دی عبادت تے خلق دی ہدایت وچ رہے۔
حضرت زکریا ؑ
حضرت زکریا ؑ ابن باذان حضرت سلیمان ؑ ابن حضرت داؤد ؑ دی اولاد توں سن تے ایہ اوہی شخص نيں، جنہاں نے حضرت عیسیٰ ؑ دی ماں حضرت مریم ؑ بنت عمر انہاں دی پرورش دی سی۔ حضرت مریم ؑ وی حضرت سلیمان ؑ ابن حضرت داؤد ؑ دی نسل توں سن تے انہاں دی ماں دا ناں حنہ سی تے حنہ دی بہن دا نکاح حضرت زکریا ؑ توں ہويا سی تاں اس رشتے توں حضرت زکریا ؑ دی بیوی حضرت مریم ؑ دی خالہ ہوئیاں تے ايسے باعث توں حضرت زکریا ؑ حضرت مریم ؑ دی پرورش دے کفیل ہوئے۔
اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت مریمؑ دی ماں حنہ نے نذر منی سی کہ جے خدا تعالیٰ مینوں بیٹا دے گا تاں وچ اسنوں دنیا دے کماں توں آزاد کر کے خالق دی عبادت دے واسطے بیت المقدس وچ رکھاں گی تے اوہ اوتھے دی خدمت کيتا کريں گا۔ خدا دی قدرت توں اسنوں حمل رہیا تے اس دا خاوند عمران اسنوں حالت حمل وچ چھڈ کے مر گیا۔
جب حمل دے دن پورے ہوئے چکے تاں اس دے ہاں ایہی لڑکی پیدا ہوئی جس دا ناں مریم ؑ سی۔ اگرچہ حنہ نوں اس وقت کچھ فکر لاحق ہويا تے اس نے جناب باری وچ عرض کيتی کہ ایہ لڑکی اے تے لڑکی بیت المقدس دی خدمت کيتا کر سکے گی؟ مگر فیر وی اسنوں علمائے یہود دے پاس مسجد وچ لیا کے خدا دی نذر کر دتا۔
اس زمانے وچ سب دے پیغمبر تے پیشوا حضرت زکریا ؑ سن تے انہاں اُتے حضرت مریم ؑ دی پرورش کرنے دا حق وی سی۔ اوہ حضرت مریم ؑ نوں انہاں دی خالہ یعنی اپنی بیوی دے پاس لے گئے تے اوتھے انہاں نے پرورش پائی۔
جب حضرت مریم ؑ وڈی ہوئیاں تاں حضرت زکریا ؑ انہاں نوں مسجد وچ لیائے تے معبود حقیقی دی عبادت دے واسطے اک علیحدہ حجرے وچ بٹھا دتا تے اوتھے حضرت زکریا ؑ دے سوا انہاں دے پاس کوئی نہ جاندا سی۔
حضرت زکریاؑ نوں اپنے ہاں بیٹا ہونے دی وڈی آرزو سی تے بارگاہ الٰہی وچ اس امر دی درخواست کيتا کردے سن ۔ حق تعالیٰ نے انہاں دی دعا قبول کيتی تے حضرت جبرئیل ؑ نے انہاں توں آ کر کہیا ’’ خدا تعالیٰ توانوں اک بیٹے یحییٰ ؑ نامی دی خوشخبری دیندا اے، جو خدا دے کلمے (28) یعنی عیسیٰ ؑ دی تصدیق کريں گا تے سردار تے نفس کش تے نبی ہوئے گا۔‘‘ حضرت زکریا ؑ نے کہیا ’’ میرے ہاں کیوں کر بیٹاپیدا ہوئے سکدا اے ؟ میری بیوی بانجھ اے تے وچ ضعیف ہاں۔‘‘ حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا ’’ خدا تعالیٰ سب شے اُتے قادر اے ۔‘‘
القصہ حضرت زکریا ؑ دی بیوی نوں حمل رہیا تے اس امر دے کئی مہینے بعد ایہ اتفاق ہويا کہ اک دن حضرت مریم ؑ اپنی خالہ دے ہاں گئياں، اوتھے حکم الٰہی دے موافق حضرت جبرئیل ؑ انہاں دے پاس آئے۔ حضرت مریم ؑ انہاں نوں دیکھ کے شرماواں حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا ’’ میرے توں کچھ اندیشہ نہ کرنا چاہیے وچ توانوں اک پاکیزہ بیٹا بخشنے آیا ہاں۔‘‘ حضرت مریم بولاں ’’ میرے ہاں کیوں کر بیٹا پیدا ہوئے گا؟ مینوں آج تک کسی مرد نے ہتھ نئيں لگایا۔‘‘ حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا ’’ تیرے خدا نے فرمایا اے کہ بغیر باپ دے بیٹا پیدا کرنا آسان اے ۔‘‘ اس دے بعد حضرت جبرئیل ؑ نے حضرت مریم ؑ دے جسم وچ حضرت عیسیٰ ؑ دی روح پھونک دی۔
حضرت زکریا ؑ دے بیٹے حضرت یحییٰ ؑ حضرت عیسیٰ ؑ توں چند مہینے پہلے پیدا ہوئے تے فیر خدا دی قدرت توں حضرت مریم ؑ دے بیٹے حضرت عیسیٰ ؑ دی پیدائش ہوئی۔
حضرت یحییٰ ؑ
حضرت یحییٰ ؑ حالے بچہ ہی سن کہ خدا دی اطاعت وچ محنت تے مشقت کيتا کردے تے اکثر بیت المقدس وچ جا کے عبادت وچ مشغول ہُندے تے گریہ تے زاری کردے۔ اللہ تعالیٰ نے حضرت یحییٰ ؑ نوں چھوٹی سی عمر وچ نبوت عطا کيتی تے اوہ خلق نوں ہدایت او رنصیحت کرنے لگے تے بوہت سارے لوکاں نوں دین حق اُتے لائے۔
حضرت یحییٰ ؑ دے وقت وچ یہودیوںکے حاکم نے جس دا لقب ہردوس سی، اک لڑکی نال نکاح کرنا چاہیا تے اوہ لڑکی اس دی ایسی نیڑے رشتہ دار سی کہ شرع دے موافق دونے دا نکاح ناجائز سی۔ اس واسطے حضرت یحییٰ ؑ نے اس حاکم نوں نکاح توں منع کيتا۔ ایہ امر لڑکی تے اس دی ماں دی ناراضی دا باعث ہويا تے دونے حضرت یحییٰ ؑ دے قتل دے درپے ہوئیاں تے ہردوس نوں انہاں دی طرف توں بہکاندی رہیاں۔ آخر اک روز ہردوس نے شراب دی مستی وچ اس لڑکی دے کہنے توں حضرت یحییٰ ؑ نوں قتل کروا ڈالیا تے اوہ تیس برس دی عمر وچ شہید ہوئے۔
حضرت عیسیٰ ؑ
مسلمان حضرت عیسیٰ ؑ نوں بہت وڈا نبی جاندے نيں تے یقین کردے نيں کہ حضرت مریم ؑ گناہ توں بری تے خدا دے نزدیک برگزیدہ سن تے حضرت عیسیٰ ؑ دا پیدا ہونا معجزے توں خالی نہ سی، چنانچہ قرآن وچ ایہ گل مفصل لکھی اے
اہل اسلام حضرت عیسیٰ ؑ دے صرف انہاں نوں معجزےآں اُتے اعتقاد نئيں رکھدے جو انجیل وچ بیان کیتے گئے نيں بلکہ انہاں دے سوا تے وی بوہت سارے معجزے مندے نيں۔
حضرت عیسیٰ ؑ مقام بیت اللحم وچ جو بیت المقدس دے پاس اک گاؤں اے، پیدا ہوئے، حضرت مریم ؑ نوں پہلے ہی توں اندیشہ سی کہ جے لوک میرے توں پوچھاں گے کہ ایہ بچہ کتھے توں لیائی ہوئے تاں وچ کیہ جواب داں گی؟ چنانچہ ایسا ہی ہويا تے انہاں دی قوم دے آدمی انہاں نوں تلاش کردے ہوئے آ پہنچے تے پُچھیا کہ اے ہارون (29)کی بہن! تاں نے ایہ کیہ کم کيتا تے ایہ بچہ کتھے توں لائی؟
حضرت مریم ؑ نے حضرت عیسیٰ ؑ دی طرف اشارہ کيتا کہ اس توں دریافت کر لو۔ خدا دی قدرت توں حضرت عیسیٰ ؑ ايسے وقت بول اٹھے کہ وچ خدا دا بندہ ہاں تے اللہ تعالیٰ نے مینوں کتاب دتی اے تے نبوت عطا کيتی اے۔ آخر ایہ معجزہ دیکھ کے انہاں لوکاں نے حضرت مریم ؑ نوں چھڈ دتا تے انہاں نوں بیت المقدس وچ لائے۔
اس دے بعد حضرت مریم ؑ حضرت عیسیٰ ؑ نوں لے کے مصر نوں چلی گئياں او ربارہ برس تک اوتھے رہیاں۔ فیر ملک شام وچ آ کر ناصرہ وچ ٹھہراں۔ حضرت عیسیٰ ؑ نیڑے تیس برس دی عمر تک اوتھے مقیم رہے بعد وچ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ ؑ اُتے وحی نازل فرمائی تے انہاں نوں خلق دی رہبری دے واسطے ارشاد کيتا تے کتاب انجیل انہاں نوں عنایت کيتی۔
مسلماناں دی بعض کتاباں وچ مذکور اے کہ جدوں حضرت عیسیٰ ؑ دی عمر نیڑے تیس برس دے ہوئی تاں اوہ نہر آرون دی طرف گئے جس دا ناں شریعہ وی اے تے اوتھے لوکاں نوں ہدایت کر کے خدا دی طرف متوجہ کيتا۔ ايسے نہر وچ حضرت یحییٰ ؑ پیغمبر نے دستور دے موافق حضرت عیسیٰ ؑ نوں غوطہ دے کے اپنے مریداں وچ داخل کيتا سی تے اس وقت حضرت یحییٰ دی وفات دا زمانہ نیڑے سی۔
جب حضرت عیسیٰ ؑ وعظ تے نصیحت وچ مصروف ہوئے تاں انہاں نے اپنی نبوت دی تصدیق دے واسطے خلق اللہ نوں معجزے دکھائے چنانچہ مردے نوں زندہ کرنا، مٹی دا پرندہ بنا کے اس وچ روح ڈالنا، اندھاں تے جذامیاں نوں شفا دینا، پانی اُتے چلنا تے بوہت سارے معجزے جو اللہ تعالیٰ نے انہاں نوں عطا کیتے سن لوکاں دے سامنے ظاہر کیتے۔
حضرت عیسیٰ ؑ دے وڈے مصاحب تے مددگار بارہ آدمی سن جو حواری (30)کہلاندے نيں! تے ایہ لوک اکثر انہاں دے نال رہندے سن تے ہر امر وچ انہاں دی اطاعت کردے سن ۔ اک روز سفر وچ انہاں نے حضرت عیسیٰ ؑ توں اک آسمانی خوان دی درخواست کيتی۔ حضرت عیسیٰ ؑ نے نماز دو رکعتاں پڑھ کر خدا تعالیٰ توں اس امر دا سوال کيتا۔ جناب باری وچ انہاں دی دعا قبول ہوئی تے آسمان توں اک خوان جس وچ قسم قسم دے کھانے رکھے ہوئے سن، نازل ہويا۔ سب لوکاں نے اس خوان وچ کھانا کھایا تے لذیذ چیزاں توں مزہ اٹھایا۔ اس دے بعد کچھ عرصے تک بدستور خوان اتردا رہیا تے لوکاں دا پیٹ طرح طرح دی نعمتاں توں بھردا رہیا مگر فیر گمراہاں دا فرقہ شک تے کفران نعمت دی طرف مائل ہويا اس واسطے بجائے خوان دے انہاں اُتے عذاب نازل ہويا۔
اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت عیسیٰ ؑ دے زمانے وچ یہودیاں دا کوئی حاکم وڈا گردن کش تے ظالم سرکش سی حضرت عیسیٰ ؑ نے اسنوں اپنے دین دی ہدایت دی مگر اوہ باز نہ آیا بلکہ حضرت عیسیٰ ؑ دے قتل کرنے دے درپے ہويا۔ اس واسطے حضرت عیسیٰ ؑ روپوش ہوئے گئے تے انہاں نے اپنے حواریاں نوں بلیا کے وصیت کيتی کہ میرے بعد قبیلہ قریش توں اک عربی نبی پیدا ہوئے گا۔ تسيں اپنی اولاد نوں نسلاً بعد نسل تے بطنا بعد بطن وصیت کردے جاؤ کہ جو کوئی اس وقت موجود ہوئے اس اُتے ایمان لیائے تے اس دا دین اختیار کرے تے علاوہ اس دے تے وی بہت ساریاں نصیحت دیاں گلاں انہاں دے روبرو بیان کيتياں۔
بعد وچ انہاں دا اک حواری جسنوں یہود اسقریوطی کہندے سن انہاں توں فیر گیا تے اس نے یہودیاں دے حاکم دے پاس جا کے کہیا کہ جے ميں عیسیٰ ؑ دا پتا بتا داں تاں تسيں مینوں کيتا انعام دو گے؟ اس نے کہیا تیس درہم۔ یہودا راضی ہوئے گیا تے اس نے تیس درہم لے کے حضرت عیسیٰ ؑ دا نشان بتا دتا۔
یہودی لوک تاں حضرت عیسیٰ ؑ دے دشمن ہی سن ۔ انہاں نے انہاں نوں سولی اُتے چڑھانے اُتے مصمم ارادہ کيتا۔ حاکم مطلق دے حکم توں حضرت جبرئیل ؑ فرشتہ نازل ہوئے تے اوہ حضرت عیسیٰ ؑ نوں آسمان اُتے لے گئے تے مخبر دی شکل بعینہ حضرت عیسیٰ ؑ دی سی بن گئی۔ یہودی لوک اسنوں گھسیٹتے ہوئے اپنے حاکم دے پاس لے گئے تے رستے وچ اس دی بہت حقارت کردے گئے۔ کوئی اس دے منہ اُتے طمانچے ماردا سی کوئی سر اُتے کانٹے پھینکتا سی، کوئی کہندا سی ’’ آپ تاں مردے زندہ کردے سن، اسيں توں اپنے تئاں کیوں نئيں چھڑا لیندے؟‘‘ یہودا نے ہرچند قسماں کھاواں کہ وچ عیسیٰ ؑ نئيں ہاں مگر انہاں نے اس دی گل تسلیم نہ دی تے کشاں کشاں اپنے حاکم دے پاس لے جا کے اسنوں سولی اُتے چڑھا دتا۔ فیر حضرت عیسیٰ ؑ دے کسی رشتہ دار نے پیلاطوس توں جو شاہ روم دی طرف توں یہودیاں دا حاکم سی، اس دا جنازہ منگ کر اک قبر وچ دفن کر دتا۔
اسماعیل ابو الفدا نے اپنی عربی تریخ وچ جس دا ناں المختصر فی اخبارا البشر اے، لکھیا اے کہ اس واقعے دے بعد حضرت عیسیٰ ؑ آسمان توں اتر کر اپنی ماں مریم دے روبرو ظاہر ہوئے۔ اوہ یہودا دی قبر نوں اپنے بیٹے دی قبر سمجھ کر رو رہیاں سن حضرت عیسیٰ ؑ نے کہیا ’’ مینوں خدا تعالیٰ نے اپنے پاس بلا لیا اے وچ اچھی طرح ہاں دل جمعی رکھو تے میرے حواریاں نوں میرے پاس بلا لاؤ۔‘‘
انہاں نے حواریاں نوں اکٹھا کيتا۔ حضرت عیسیٰ ؑ نے انہاں توں کہیا ’’ تسيں روے زمین اُتے پھیل کر لوکاں نوں ہدایت کرو تے انجیل دی منادی دے واسطے جدا جدا مقاماں اُتے جاؤ۔‘‘ ایہ کہہ کے آسمان دی طرف چلے گئے تے حواری انہاں دے حکم دے موافق علیحدہ علیحدہ ہوئے گئے۔ اس دے بعد متی، لوقا، مرقس تے یوحنا نے اک اک انجیل مرتب کيتی۔
مسلمان لوک حضرت عیسیٰ ؑ نوں زندہ جاندے نيں تے زمین اُتے انہاں دے دوبارہ آنے دے قائل نيں۔ چنانچہ انہاں دیاں کتاباں وچ قیامت دے آثار وچ لکھیا اے کہ اول نصاریٰ دا خوب غلبہ ہوئے گا۔ فیر اک شخص اسلامی امام مہدی نامی دی پیدائش ہوئے گی تے اوہ مذہب اسلام نوں وڈی رونق دین گے۔ اس وقت اک کافر جس دا ناں دجال مشہور اے، ظاہر ہوئے کے طرح طرح دے فریباں توں لوکاں نوں کفر دی ترغیب دے گا تے انہاں توں اپنی اطاعت تے عبادت دا اقرار کرانا چاہے گا۔ اس دے بعد حضرت عیسیٰ ؑ وی آسمان توں اتر کر دین محمدی وچ شامل ہون گے تے حضرت امام مہدی دے نال مل کے دجال تے اس دے رفیقاں دے دفع کرنے تے مذہب اسلام دے پھیلانے وچ نہایت کوشش کرن گے، ایتھے تک کہ سب لوک دین محمدی اختیار کرن گے تے اس مذہب نوں کمال ترقی تے رونق ہوئے گی۔ فیر کچھ عرصے دے بعد قیامت دا ہنگامہ برپا ہوئے گا۔
مسلمان اس امر دا اعتقاد رکھدے نيں کہ حضرت عیسیٰ ؑ تے حضرت محمد ؐ دے وچکار جو زمانہ سی، اس وچ دین عیسوی بجا تے درست رہیا او ربوہت سارے دین دار عیسائیاں نوں جو حضرت محمد ؐ توں پہلے سن، معظم تے مکرم جاندے نيں تے انہاں دی خدا پرستی تے حسن عمل دے قائل نيں، چنانچہ صحاب کہف (31) تے گڑھے دے شہیداں(32)کو جنہاں دا حال قرآن وچ وی لکھیا ہويا اے، برحق سمجھدے نيں تے برجیس (33) تے بوہت سارے عیسائیاں دی توقیر کردے نيں۔
مسلماناں دیاں کتاباں توں ظاہر ہُندا اے کہ اصحاب کہف ملک شام دے باشندے تے مذہب دے عیسائی سن ۔د قیانوس بادشاہ نے جو کافر سی، انہاں نوں قتل کرنا چاہیا۔ اس سبب توں اوہ کسی پہاڑ دے غار وچ جا چھپے تے اک کتے نے انہاں دے نال بہت رفاقت دی بلکہ اوہی رستہ دکھاندا ہويا انہاں نوں غار تک لے پہنچیا۔ فیر اللہ تعالیٰ نے انہاں سب اُتے ایسا خواب غالب کر دتا کہ اوہ مدت تک غار وچ سوندے رہے۔ گڑھے دے شہیداں دی نسبت ایہ لکھیا اے کہ کوئی کافر بادشاہ عیسائیاں توں وڈی عداوت رکھدا سی۔ اس نے اک عیسائی لڑکے نوں جس توں وڈی وڈی کرامتاں ظاہر ہوئیاں سن، شہید کيتا۔ کچھ آدمی اس دی کرامتاں دیکھ کے ایمان لائے۔ بادشاہ تے اس دے رفیقاں نے زمین اُتے لمبا گڑھا کھدوا تے اسنوں آگ توں بھروا، انہاں آدمیاں نوں اوتھے ڈلوا دتا۔ ایہی لوک گڑھے دے شہید نيں تے بادشاہ تے انہاں دے رفیق جنہاں نے گڑھا کھدوا کر انہاں عیسائیاں نوں آگ وچ ڈلوایا سی، اصحاب اخدود (34) کہلاندے نيں تے قرآن وچ انہاں لوکاں اُتے لعنت لکھی اے۔
جرجیس دا ذکر اہل اسلام دیاں کتاباں وچ اس طرح پایا جاندا اے کہ اوہ روم وچ پیدا ہوئے سن تے فلسطین وچ رہندے سن ۔ انہاں نے موصل دے بادشاہ نوں جو بت پرست سی، دین عیسائی دی ہدایت کيتی۔ اوہ باز نہ آیا بلکہ جرجیس توں بت پرستی کرانی چاہی۔ جرجیس نے نہ منیا۔ بادشاہ نے سیخاں گرم کر کے انہاں دی بدن وچ چبھوئاں تے طرح طرح دی سخت تکلیفاں داں، مگر اس امر وچ انہاں توں وڈی وڈی کرامتاں ظاہر ہوئیاں تے اپنے مذہب اُتے قائم رہے۔
حضرت محمد ؐ
مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت آدم ؑ دے وقت توں حضرت ابو القاسم (35) محمد ؐ دے زمانے تک جِنّے نبی پیدا ہوئے، اوہ اپنی اپنی امت توں حضرت محمد ؐ دے اوصاف بیان کردے رہے تے خدا تعالیٰ نے جو کتابیاں پیغمبراں اُتے نازل کيتياں، انہاں سب وچ حضرت محمد ؐ دی علامتاں تے فضیلتاں توں انبیاء نوں واقف کيتا۔
اہل اسلام دا بیان اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت نوح ؑ دا سا صبر حضرت ابراہیم ؑ دی سی مہمان نوازی، حضرت یوسف ؑ دا سا حسن، حضرت یونس ؑ دی سی عبادت تے علیٰ ہذا القیاس تے پیغمبراں دی تمام صفتاں عنایت دی سن تے جو جو اوصاف ہر اک نبی وچ علیحدہ علیحدہ سن حضرت محمد ؐ دی ذات وچ سب جمع ہوئے گئے سن بلکہ حضرت محمد ؐ انہاں اوصاف وچ وی سب اُتے غالب سن، کیوں کہ انہاں دا حسن حضرت یوسف ؑ دے حسن توں وی زیادہ بیان کردے نيں تے لکھیا اے کہ جے حضرت موسیٰ ؑ نے کوہ طور اُتے اللہ تعالیٰ توں کلام کيتا تاں حضرت محمد ؐ نے معراج وچ خلوت گاہ خاص وچ جا کے گفتگو دی تے انہاں نوں اوہ قرب حاصل ہويا کہ کسی فرشتے یا نبی نوں نئيں ہويا سی۔
مسلماناں دے ہاں حضرت محمد ؐ دے معجزے نہایت کثرت توں لکھے نيں تے اوہ تمام پیغمبراں دا سردار تے نبی آخر الزماں جاندے نيں تے ايسے واسطے انہاں دیاں کتاباں وچ علاوہ تے لقباں دے انہاں دا لقب سید المرسلین تے خاتم النبین وی لکھیا اے تے خیر البشر وی حضرت محمد ؐ ہی توں مراد اے۔ ایہ لوک جس وقت حضرت محمد ؐ دا ناں لیندے یا سندے نيں، اس وقت درود پڑھدے نيں تے اس سبب توں انہاں دا اعتقاد تمام انبیاء ؑ اُتے اے۔ حضرت محمد ؐ دے نال اکثر تے پیغمبراں نوں وی درود وچ شامل کے لیندے نيں۔
حضرت محمد ؐ سنہ 569ء وچ جدوں کہ فارس دا بادشاہ نوشیرواں سی، شہر مکہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ قریش (36) دے قبیلے تے ہاشم دے خاندان توں سن تے چاہ زمزم دا اہتمام تے کعبے دا انتظام انہاں دے ہاں موروثی چلا آتا سی ۔ حضرت محمد ؐ دے باپ عبداللہ قضائے الٰہی توں فوت ہوئے گئے سن اس واسطے انہاں دی ماں نے انہاں دی پرورش وچ کوشش کيتی تے جدوں حضرت محمد ؐ دی عمر چھ برس دی ہوئی تاں انہاں دی ماں وی اس جہان توں انتقال کر گئياں تے انہاں دے دادا عبدالمطلب جو ہاشم دے بیٹے سن انہاں دی پرورش کردے رہے۔ دو برس دے بعد اوہ وی مر گئے تے انہاں نے حضرت محمد ؐ دی تربیت ابو طالب نوں جو عبداللہ دے حقیقی بھائی تے قوم قریش وچوں اک زبردست سردار سن، سپرد دی تے اوہ انہاں نوں اپنے فرزند توں زیادہ سمجھ کر خوب اچھی طرح تربیت کردے رہے۔
مسلمان بیان کردے نيں کہ جدوں اللہ تعالیٰ نے حضرت آدم ؑ نوں ظاہر کيتا تاں حضرت محمد ؐ دا نور جو تمام مخلوقات توں پہلے پیدا ہويا سی، انہاں دی پیشانی وچ رکھیا۔ فیر اوہ نور حضرت شیث ؑ پیغمبر دے حصے وچ آیا۔ بعد وچ حضرت نوحؑ دی پیشانی وچ چمکا تے حضرت نوح ؑ توں انہاں دے بیٹے حضرت سام ؑ نوں عنایت ہويا۔ ايسے طرح نقل کردا ہويا حضرت ابراہیم ؑ دی پیشانی وچ روشن ہويا تے حضرت ابراہیم ؑ توں حضرت اسماعیل ؑ نوں مرحمت ہويا تے حضرت اسماعیل ؑ دی اولاد وچ منتقل ہُندے ہُندے عبد المناف (37)کے چہرے اُتے رونق افروز ہويا تے اس توں ہاشم (37a) اُتے تے ہاشم توں عبدالمطلب (37b) اُتے تے عبدالمطلب توں حضرت محمد ؐ دے باپ عبداللہ اُتے نازل ہويا۔
مسلماناں دا قول اے کہ جدوں حضرت محمد ؐ پیدا ہوئے تاں تمام بت سرنگاں ہوئے گئے تے فارس دا آتش خانہ جو ہزار برس توں کدی نہ بجھا سی بالکل بجھ گیا تے ايسے طرح تے بوہت سارے عجیب امر ظاہر ہوئے۔
جب حضرت محمد ؐ دی عمر بارہ برس دی ہوئی تاں ابو طالب نے جو تجارت دے واسطے ملک شام دی طرف جاندے سن، انہاں نوں وی اپنے نال لیا تے قافلے والےآں دے نال روانہ ہوئے۔ مسلمان کہندے نيں کہ جدوں اوہ اس سفر وچ شہر بصریٰ (38)کے پاس پہنچے تاں اوتھے کسی صومعے (39)ماں بحیرا نامی اک راہب (40) توں انہاں دی ملاقات ہوئی۔ اوہ آسمانی صحفیاں توں خوب واقف سی۔ حضرت محمد ؐ نوں دیکھدے ہی انہاں دے آثار توں جان گیا کہ ایہی نبی آخر الزمان نيں تے ابو طالب توں کہیا کہ اس لڑدے ميں نبوت دی علامتاں ظاہر معلوم ہُندیاں نيں، تما نئيں لے کے الٹے چلے جاؤ۔ یہودی انہاں دے دشمن نيں، ایسا نہ ہوئے مار ڈالاں۔ ابو طالب نے راہب دی گل مان لی تے اوتھے بصریٰ وچ اپنا مال بیچ کر الٹے مکے نوں چلے گئے۔
فیر حضرت محمد ؐ دی دیانت تے امانت دی بہت شہرت ہوئی تے رفتہ رفتہ ایہ گل حضرت خدیجہ ؓ بنت خویلد تک جو قوم قریش وچ وڈی عزت دار تے دولت مند عورت سن، پہنچی۔ انہاں نے حضرت محمد ؐ توں کہیا کہ آپ میری طرف توں ملک شام نوں تجارت دے واسطے جائیے اورمیرے غلام میسرہ نامی نوں اپنے نال لیجئے۔ حضرت محمد ؐ نے منظورکر ليا تے اوہ میسرہ دے نال ملک شام دی طرف روانہ ہوئے۔
کہندے نيں کہ جدوں بحیرا راہب دی منزل وچ پہنچے تاں اوہ عالم عقبیٰ نوں روانہ ہوئے گیا سی تے سطورا نامی اک راہب اس دی جگہ مسند نشاں تھا۔ا توں وی آسمانی کتاباں توں خوب واقفیت سی تے اوہ نبی آخر الزمان دا وی حال جاندا سی۔ اس لئی میسرہ توں کہیا کہ وچ مدت توں اس جمال دے دیکھنے دا منتظر سی، آج میری آرزو حاصل ہوئی، لیکن تینوں نصیحت کردا ہاں کہ شام جانے دا ارادہ نہ کر تے انہاں دی خدمت اپنی سعادت سمجھ کر، انہاں نوں الٹا لے جا کیوں کہ شام دے یہودی انہاں دے دشمن نيں۔
حضرت محمد ؐ بصریٰ وچ حضرت خدیجہ ؓ دا مال بیچ کر میسرہ دے نال مکے نوں روانہ ہوئے تے حضرت خدیجہؓ دے پاس جا کے مال دے بیچنے دا حال بیان کيتا۔ حضرت خدیجہ ؓ انہاں توں بہت خوش ہوئیاں تے میسرہ نے انہاں دی بہت تعریف کيتی۔ مسلمان کہندے نيں کہ اس نے حضرت خدیجہ ؓ توں حضرت محمد ؐ دی کرامتاں دا حال بیان کيتا تے کہیا کہ اکثر دیکھنے وچ آیا کہ دُھپ دی شدت دے وقت دو فرشتے حضرت محمد ؐ اُتے سایہ کردے چلدے سن تے سطورا دا کلام وی جو کچھ سنیا سی، انہاں دے روبرو نقل کيتا۔
اس دے بعد حضرت خدیجہ ؓ نے حضرت محمد ؐ نال نکاح کرنا چاہیا تے حضرت محمد ؐ نے ایہ گل منظور کر لئی تے ہر چند قوم قریش دے تے وی اچھے اچھے سردار حضرت خدیجہ ؓ دے حسن تے شرافت تے مال دے سبب توں انہاں دے نکاح دے خواہاں سن مگر انہاں نے حضرت محمد ؐ نوں سب اُتے ترجیح دتی۔ اس نکاح دے وقت حضرت محمد ؐ نوں پچیسواں برس سی تے حضرت خدیجہ ؓ دی عمر چالیس سالکيتی سی تے اس توں پہلے انہاں دے دو نکاح ہوئے چکے سن تے ہن اوہ بیوہ سن۔
حضرت محمد ؐ تے حضرت خدیجہ ؓ وچ کمال اتحاد رہیا تے دونے آپس وچ اک دوسرے توں شفقت او رمحبت کردے سن ۔ حضرت محمد ؐ دے ہاں حضرت خدیجہ ؓ توں چار بیٹیاں تے کئی بیٹے پیدا ہوئے مگر بیٹےآں نے چھوٹی سی عمر وچ اس جہان توں انتقال کيتا تے حضرت خدیجہؓ دی زندگی وچ حضرت محمد ؐ نے دوسرا نکاح نئيں کيتا لیکن فیر انہاں دے کئی نکاح ہوئی تے آخر کار دس بیویاں ہوئے گئياں۔ انہاں وچوں اک نے حضرت محمد ؐ دی حیات ہی وچ وفات پائی تے نو باقی رہیاں۔ حضرت خدیجہ ؓ دے انتقال دے بعد حضرت محمد ؐ دی بیویاں وچوں حضرت ابوبکرؓ دی بیٹی عائشہ ؓ نوں سب اُتے ترجیح سی۔
جب حضرت محمد ؐ نوں پینتیسواں برس شروع ہويا تاں قوم قریش نے از سر نو کعبے دی تعمیر شروع دی تے حضرت محمد ؐ وی اس دے بنانے وچ شریک سن، چنانچہ اس بنا دے وقت حجر اسود انہاں نے اپنے ہتھ توں رکھیا سی۔ اس تعمیر وچ کِسے خاص سبب توں کعبے دا اک مغربی ٹکڑا جسنوں حطیم کہندے نيں پہلی بنا توں باہر رہ گیا سی مگر مسلمان طواف کردے وقت اسنوں وی شامل کے لیندے نيں۔
بچپن ہی توں حضرت محمد ؐ دی طبیعت غور تے فکر دی طرف مائل سی تے انہاں نوں تنہا بیٹھ کر خدا دا دھیان کرنا بہت پسند سی انجام کار انہاں دا ایہ دستور ہوئے گیا کہ اوہ اپنا توشہ لے کے کوہ حرا وچ جو مکے دے نیڑے اے، چلے جایا کردے تے اوتھے کسی غار وچ بیٹھ کر مدت تک مراقبے (41) وچ رہیا کردے۔
جب انہاں دی عمر چالیس برس دی ہوئی تاں اوہ اپنی عادت دے موافق کوہ حرا وچ جا کے اعتکاف (42) وچ مشغول ہوئے۔ اہل اسلام بیان کردے نيں کہ اس مرتبہ حضرت جبرئیل ؑ فرشتے انہاں دے پاس وحی لے کے آئے تے کہیا کہ اے محمد ؐ پڑھ۔ حضرت محمد ؐ نے کہیا ’’ کيتا پڑھاں؟‘‘ انہاں نے سورہ حلق (43) دسی تے تن دفعہ حضرت محمد ؐ نوں اپنے جسم توں لگیا کر بھینچا۔ اس عمل توں حضرت محمدؐ نوں تمام علم لدنی (44) حاصل ہوئے گیا تے انہاں نے حضرت جبرئیل ؑ دی تعلیم دے موافق سورہ حلق پڑھائی فیر حضرت جبرئیل ؑ نے اوتھے اک پانی دا چشمہ پیدا کيتا تے حضرت محمد ؐ نوں وضو کرنا دسیا تے نماز دی دو رکعتاں پڑھاواں۔
حضرت محمد ؐ نے ایہ حال حضرت خدیجہؓ توں آ کر بیان کيتا۔ انہاں نے کہیا مینوں امید اے کہ آپ اس امت دے نبی ہون۔ ایہ کہہ کے انہاں نوں اپنے چچا دے بیٹے ورقہ ابن نوفل دے پاس لے گئياں تے اس دے روبرو سارا ذکر کيتا۔ اہل اسلام دا مقولہ اے کہ ورقہ ابن نوفل آسمانی صحیفاں توں خوب آگاہ سی تے توریت تے انجیل دا عربی وچ ترجمہ کيتا کردا سی۔ علاوہ اس دے وڈے وڈے یہودی تے عیسائی فاضلاں توں حضرت محمد ؐ دی نبوت دی خبر پائی سی۔ ایہ حال سن کر بولا ’’ اے محمد ؐ! توانوں مبارک ہوئے۔ جبرئیل ؑ فرشتے جو موسیٰ ؑ تے عیسیٰ ؑ تے پیغمبراں اُتے نازل ہويا کردے سن ہن تواڈے پاس وحی لے کے آئے۔ یقین جانو کہ تسيں نبی آخر الزمان ہو۔‘‘
کچھ عرصے دے بعد فیر وحی نازل ہوئی تے متواتر آتی رہی حضرت جبرئیل ؑ خدا دے احکام حضرت محمد ؐ دے پاس پہنچاندے رہے تے حضرت محمد ؐ لوکاں نوں خدا دی عبادت تے توحید دی طرف ترغیب دیندے رہے۔
سب توں پہلے حضرت محمد ؐ دی بیوی حضرت خدیجہ ؓ ایمان لاواں۔ ايسے واسطے مسلماناں دے ہاں حدیث وچ انہاں دی بزرگی دا حال مذکور اے تے لکھیا اے کہ عورتاں وچ چار دا بہت وڈا رتبہ ہويا اے۔ فرعون دی بیوی حضرت آسیہؓ عمران دی بیٹی حضرت مریم ؑ جو حضرت عیسیٰ ؑ دی ماں سن، خویلد دی بیٹی حضرت خدیجہؓ حضرت محمد ؐ دی بیٹی حضرت فاطمہؓ
حضرت خدیجہؓ دے بعد لڑکےآں وچ سب توں پہلے حضرت علیؓ جو حضرت محمد ؐ دے چچا ابو طالب دے بیٹے تے عمر وچ نو برس دے سن، مسلمان ہوئے تے جواناں وچ حضرت ابوبکرؓ نے جو قبیلہ قریش وچ اک وڈے شریف تے نامی آدمی سن، اسلام اختیار کیہ انہاں دے بعد حضرت عثمانؓ بن عفان، عبدالرحمانؓ ابن عوف، سعدؓ ابن ابی وقاص، زبیرؓ ابن العوام تے طلحہؓ ابن عبداللہ جو قریش وچ وڈے شریف تے معزز سردار سن ۔ مسلمان ہوئے تے فیر تے لوک وی اس دین وچ شامل ہُندے گئے۔
جب تک حضرت محمد ؐ صرف مذہب اسلام دی خوبی تے بھلائی بیان کردے رہے تے بتاں دی مذمت تے برائی دے درپے نہ ہوئے تب تک دین اسلام دے مخالف وی انہاں توں سختی توں پیش نہ آئے تے طنز توں کہندے رہے کہ عبدالمطلب دا پوتا آسمانی خبراں دیندا اے مگر جس وقت حضرت محمد ؐ نے انہاں دے جھوٹھے معبوداں نوں الزام لگایا تے بتاں دے عیب نکالنے شروع کیتے، اس وقت توں قریش دے بت پرست تے قبیلے عرب دے وڈے وڈے سردار حضرت محمد ؐ تے انہاں دے اصحاب دے دشمن ہوئے گئے تے انہاں نے مسلماناں نوں طرح طرح دی تکلیف دینی شروع کيتی۔
اس عرصے وچ حضرت محمد ؐ دے چچا جنہاں دا ناں حضرت حمزہ ؓ سی ایمان لیائے تے فیر حضرت عمرؓ ابن خطاب نے جو قوم قریش وچ وڈے شریف تے زبردست سردار سن، اسلام اختیار کيتا۔ اس سبب توں دین محمدی نوں زیادہ قوت حاصل ہوئے گئی۔ حضرت عمر بہت شجاع تے جری تے عالم تے فاضل سن تے قریش لوک وڈے وڈے کماں وچ انہاں دی طرف رجوع کردے سن تے ایداں دے امور وچ انہاں نوں اپنا پیشوا جاندے سن، چنانچہ حضرت محمد ؐ دے دفع کرنے وچ جو انہاں نے مشورہ کيتا سی، اس وچ وی حضرت عمرؓ ہی نوں سب توں مقدم جانا سی مگر اوہ اپنی بہن توں سورۃ طہٰ (45) سن کر بے تاب ہوئے گئے تے بولے ’’ جس خدا دا ایہ کلام اے، لائق نئيں اے کہ اس دی عبادت وچ قصور کيتا جائے‘‘ تے فی الفور (46) کلمہ پڑھنے لگے۔
فیر گردن وچ تلوار ڈالے ہوئے حضرت محمد ؐ دے پاس گئے۔ حضرت محمد ؐ چالیس آدمیاں دے نال صفا دے نیڑے کسی مکاون وچ بیٹھے ہوئے سن ۔ا نہاں نے صحن تک حضرت عمرؓ دا استقبال کيتا تے معانقہ کر کے کہیا ’’ اے عمرؓ! کس ارادے توں آئے ہوئے۔ کيتا قیامت تک لڑدے ہی رہو گے؟‘‘
حضرت عمرؓ نے جواب دتا ’’ اے رسول اللہ! وچ مسلمان ہونے تے خدا تے اس دے نبی اُتے ایمان لیانے آیا ہاں۔‘‘
یہ سن کر حضرت محمد ؐ بہت خوش ہوئے تے حضرت عمرؓ کلمہ پڑھ کر مسلمان ہوئے تے اہل مجلس نے اس قدر بلند آواز توں تکبیر کہی کہ اس دا غلغلہ مکے والےآں دے کان تک پہنچیا۔
اس دے بعد حضرت عمرؓ نے حضرت محمد ؐ توں کہیا کہ ایہ گل مناسب نئيں اے کہ لات (47) تے منات دی تاں ظاہر پرستش ہوئے تے اسلام دا مذہب پوشیدہ رہے۔ آپ بے کھٹکے باہر نکل کے لوکاں نوں ہدایت کیجئے۔
یہ سن کر حضرت محمد ؐ اپنے اصحاب سمیت خانہ کعبہ دی طرف چلے ۔ حضرت عمرؓ ننگی تلوار لئی ہوئے انہاں دے لئی آگے ودھے۔ جدوں قریش نے حضرت عمرؓ نوں دیکھیا تاں پُچھیا ’’ تیرے پِچھے کيتا اے ؟‘‘ انہاں نے کلمہ پڑھیا تے کہیا ’’ حضرت محمد ؐ رسول اللہ نيں۔ جو کوئی تسيں وچوں بے جا حرکت کريں گا تاں ایہ تلوار اے تے اس دا خون اے ۔‘‘
حضرت محمد ؐ نے اس روز دل جمعی توں کعبے دا طواف کيتا تے نماز آشکارا پڑھی تے اسلام نوں بہت قوت حاصل ہوئی۔ کہندے نيں کہ حضرت محمد ؐ نے خدا تعالیٰ توں دعا کيتی سی کہ الٰہی! عمرؓ ابن خطاب تے عمر ابن ہشام یعنی ابوجہل وچوں جو شخص تیرے نزدیک محبوب ہو، اس توں اسلام نوں عزت دے۔ چنانچہ عمرؓ ابن خطاب مسلمان ہوئے گئے تے ابو جہل حالت کفر وچ بدر (48) دی لڑائی وچ ماریا گیا۔ اس وقت حضرت محمد ؐ نے کہیا ’’ خدا دا شکر اے کہ اس امت دا فرعون مر گیا۔‘‘
جب قریش نے حضرت محمد ؐ دے اصحاب اُتے بہت ظلم کيتا تاں انہاں وچوں چند آدمی حضرت محمد ؐ دے کہنے دے موافق مکے توں ہجرت کر کے حبش وچ نجاشی (49) بادشاہ دے پاس جو عیسائی سی، چلے گئے۔
اس نے انہاں دی بہت خاطر داری دی تے مکان اترنے نوں دتا مگر قریش نے وی نجاشی دے پاس اپنے وڈے وڈے سردار بھیجے تے اس توں حضرت محمد ؐ دے اصحاب نوں منگیا۔ نجاشی نے انہاں دی گل اُتے کچھ توجہ نہ دی تے اک مسلمان وی انہاں دے حوالے نہ کيتا۔ فیر قریش نے نجاشی نوں کہلا بھیجیا کہ آپ نے انہاں نوں اپنے پاس تاں رکھیا اے مگر انہاں توں دریافت کیجئے کہ ایہ حضرت عیسیٰ ؑ دے بارے وچ کیہ کہندے نيں۔ نجاشی نے انہاں توں ایہ گل پوچھی ۔ مسلماناں نے جواب دتا کہ جو خدا تعالیٰ (50) نے قرآن وچ حضرت عیسیٰ ؑ دے حق فرمایا اے، اوہی اسيں وی کہندے نيں یعنی حضرت عیسیٰ ؑ جو مریم ؑ دے بیٹے نيں، خدا دے رسول نيں تے اس دا کلمہ نيں جنہاں نوں مریم ؑ نوں دتا تے اس دی طرف توں اک روح نيں۔ نجاشی نے ایہ مضمون تسلیم کيتا۔ القصہ کچھ عرصے تک مسلمان اوتھے رہے تے فیر انہاں وچوں چند آدمی مدے ميں آ گئے۔
مسلماناں دا بیان اے کہ جدوں حضرت محمد ؐ دی نبوت دا دسواں سال شروع ہويا، ابو طالب نے اس جہان توں انتقال کيتا تے ايسے وچ انہاں دی بیوی حضرت خدیجہ ؓ وی عالم عقبیٰ نوں روانہ ہوئیاں۔ انہاں حادثاں توں حضرت محمد ؐ نوں غم اُتے غم ہويا تے ايسے سبب توں اس برس نوں عام الحزن یعنی غم دا سال کہندے نيں۔
حضرت محمد ؐ حج دے موسم وچ قبیلے عرب دے روبرو اچھی طرح ظاہر ہوئے کے وعظ تے نصیحت کيتا کردے سن تے ہر اک قبیلے دی طرف متوجہ ہوئے کے کہیا کردے سن کہ اے لوگو! خدا دی اطاعت کرو تے اسنوں واحد جانو تے اپنے جھوٹھے معبوداں دی عبادت توں باز آؤ۔
جب نبوت نوں گیارہواں سال شروع ہويا تاں اوہ اپنے دستور دے موافق قبیلے عرب دے سامنے لوکاں دی ہدایت وچ مصروف ہوئے۔ اتفاقاً شہر یثرب (51) دے چھ آدمی جو قبیلہ خزرج توں سن، اس وقت حضرت محمد ؐ توں ملے۔ انہاں نے پہلے یہودیاں توں سنیا سی کہ اک پیغمبر پیدا ہوئے گا تے اس دے ظہور دا وقت نزدیک آیا اے۔ حضرت محمد ؐ دا کلام سندے ہی بہت اعتقاد توں ایمان لیائے تے فیر یثرب وچ جا کے اس مذہب دی کیفیت تے حضرت محمد ؐ دی حقیقت بیان کيتی تے دین اسلام دی مدد کرنے وچ ساعی ہوئے تے ايسے سبب توں ایہ لوک تے اور مدینے والے جنہاں نے حضرت محمد ؐ دی مدد کيتی سی، انصار کہلاندے نيں۔
حضرت محمدؐ دی معراج دا بیان اہل اسلام دیاں کتاباں وچ اس طرح لکھیا اے کہ نبوت دے بارہويں سال اک روز رات دے وقت حضرت جبرئیل ؑ نے آکر حضرت محمد ؐ نوں جگا دتا۔ اوہ اٹھیا کر کعبے دی مسجد وچ گئے تے وضو کر کے ست بار طواف کيتا۔ فیر حضرت جبرئیل ؑ اک براق لیائے تے حضرت محمد ؐ نوں اس اُتے بٹھا کر پہلے بیت المقدس دی طرف لے گئے۔ اوتھے فرشتےآں دی فوج حضرت محمد ؐ دے استقبال نوں کھڑی سی۔ سب نے ادب توں سلام کيتا۔ حضرت محمد ؐ براق توں اترے تے جس حلقے توں تے پیغمبر اپنی سواری دے جانور بنھیا کردے سن، ايسے حلقے توں براق نوں بنھیا دتا تے مسجد وچ نماز پڑھی۔
فیر حضرت جبرئیل ؑ حضرت محمد ؐ نوں آسمان اُتے لے گئے۔ اوتھے انبیاء توں انہاں دی ملاقات ہوئی تے سب نے خوش ہوئے کے تعظیم تے تکریم کيتی۔ اس دے بعد بہشت تے دوزخ نوں ملاحظہ کيتا۔ جدوں تے وی عروج اُتے پہنچے تاں حضرت جبرئیل ؑ نے رخصت چاہی تے کہیا آج وچ تواڈے سبب توں ایتھے تک وی آیا تے اس توں آگے جانے دی مینوں مجال نئيں اے:
جے (52) یک سر موے برتر پرم
فروغ تجلی بسوزد پرم
القصہ حضرت محمد ؐ خلوت گاہ خاص وچ پہنچے تے نور الٰہی دا بخوبی مشاہدہ کيتا۔ ہزاراں باریک نکتے معلوم ہوئے۔ تمام مطلب تے مقصد خاطر خواہ درست ہوئے۔ اوتھے توں رخصت ہوئے کے بیت المقدس تے فیر خواب گاہ وچ آئے۔
اتفاقاً صبح نوں ابوجہل نال ملاقات ہوئی تے اس توں معراج دا ذکر ہويا۔ ابوجہل نے حضرت ابوبکرؓ توں جا کے کہیا ’’ جے آج اپنے یار دیاں گلاں سنو تاں تعجب کرو۔ اوہ کہندا اے وچ اک رات وچ بیت المقدس تے وڈے وڈے مقاماں وچ ہوئے آیا۔‘‘ حضرت ابوبکرؓ بولے ’’ وچ حضرت محمد ؐ دی نسبت اس توں وی زیادہ گلاں دا اعتقاد رکھدا ہون۔ جے ایہ امر پیش آیا تاں کيتا عجب اے ؟‘‘ ايسے روز توں حضرت ابوبکرؓ دا لقب صدیق ہويا تے اوہ عالم وچ خود بخود اس لقب توں مشہور ہوئے گئے۔
جب قریش مسلماناں نوں بہت تکلیف دینے لگے تے انہاں دا ظلم حد توں زیادہ ہويا تاں حضرت محمد ؐ نے اپنے اصحاب نوں مکے توں ہجرت کرنے دی اجازت دتی تے اوہ انہاں دے ایما دے موافق مدینے نوں چلے گئے۔ فیر حضر ت محمد ؐ وی مکے توں ہجرت کر کے اپنے دوست حضرت ابوبکرؓ دے نال مدینے دی طرف روانہ ہوئے تے حضرت ابوبکرؓ نے رستے دی مصیبتاں وچ انہاں دا بہت نال دتا۔
کہندے نيں کہ دونے مکے توں باہر آ کر اک غار وچ جس دا ناں ثور سی، تن روز تک رہے تے خدا دی قدرت توں اک مکڑی نے اس غار دے منہ اُتے جالا بنایا تے کبوتراں نے انڈے دئیے۔ جدوں دشمن انہاں نوں لبھدے ہوئے اوتھے پہنچے تاں ایہ علامتاں دیکھ کے جان گئے کہ اس غاز وچ کوئی نئيں گیا ہوئے گا تے اس معجزے دے سبب توں حضرت محمد ؐ تے حضرت ابوبکرؓ دشمناں توں محفوظ رہے۔
ایہی ہجرت جو مکے توں مدینے دی طرف ہوئی، تریخ (53) اسلام دی ابتدا اے تے ايسے توں سنہ ہجری شمار کيتاجاندا اے۔ اس وقت حضرت محمد ؐ دی عمر تریپن برسکيتی سی تے مسلماناں دے ہاں لکھیا اے کہ انہاں دی نبوت نوں تیرہ برس گزرے سن ۔
حضرت محمد ؐ حالے مدینے وچ پہنچے وی نہ سن کہ بوہت سارے لوک انہاں دے استقبال نوں آئے تے نہایت تعظیم تے تکریم توں شہر وچ لے گئے۔ حضرت محمد ؐ نے ابو ایوب انصاریؓ دے گھر وچ قیام کيتا تے فیر اوتھے اک مسجد بنوائی جسنوں مسجد نبوی کہندے نيں تے مسجد تے گھر دے تعمیر ہونے تک اوہ ابو ایوبؓ ہی دے مکان وچ رہے تے انہاں نے اپنے آل تے عیال نوں وی مدینے وچ بلوا لیا۔
مسلماناں دیاں کتاباں توں دریافت ہُندا اے کہ اوہ پہلے بیت المقدس دی طرف نماز پڑھیا کردے سن لیکن ماہ شعبان سنہ ہجری وچ دو شنبہ دے دن حضرت محمد ؐ مسلماناں دی جماعت نوں ظہر دی نماز پڑھیا رہے سن کہ انہاں نے وحی الٰہی دے موافق دفعتہ کعبے دی طرف منہ کر ليا۔ان دے مقتدی وی انہاں دے نال ہی فیر گئے تے اس وقت توں کعبہ نماز دا قبلہ مقرر ہويا
جب مہاجر (54) تے انصار لوکاں دے سبب توں اسلام دی بنیاد مستحکم ہوئے گئی تاں حضرت محمد ؐ نے وی قریش توں انتقام لینے تے مذہب اسلام دے جاری کرنے وچ نہایت کوشش کيتی تے کئی دفعہ مکے دے قافلاں اُتے حملہ کرنے دے واسطے فوجاں بھیجاں۔
ماہ رمضان سنہ 2ہجری وچ مسلماناں تے قریش دے لوکاں وچ بدر دی لڑائی ہوئی تے اس دا سبب ایہ سی کہ ابو سفیانؓ ابن حرب قریش دے اک قافلے دے نال شام توں مکے نوں جاندا سی۔ جدوں بدر دے نیڑے پہنچیا تاں حضرت محمد ؐ نوں اس امر دی اطلاع ہوئی اورو ہ تن سو تیرہ آدمی جس وچ ستتر مہاجر تے باقی انصاف سن اپنے ہمراہ لے کے بدر دی طرف گئے ابو سفیانؓ نے جھٹ اک سوار مکے نوں روانہ کر کے قریش توں مدد چاہی۔ قریش دے وڈے وڈے سردار اس دی کمک دے واسطے روانہ ہوئے تے ابو سفیانؓ دے پاس نو سو پنجاہ سپاہی اکٹھے ہوئے گئے۔
جب حضرت محمد ؐ بدر اُتے گئے تاں اصحاب نے دُھپ توں محافظت دے لئی انہاں دے واسطے لکڑیاں دا اک سایہ دار مکان بنا دتا تے حضرت محمد ؐ نے حضرت ابوبکرؓ دونے مسلح اس جگہ ٹھہرے۔ اس وقت حضرت محمد ؐ نے قوم قریش نوں دیکھ کے جناب باری وچ دعا کيتی کہ یا الٰہی! قوم فخر تے غرور توں آئی اے۔ تاں نے میری فتح او رنصرت دا وعدہ کيتا اے۔ ہن مدد بھیج!
حضرت محمد ؐ دعا ہی وچ مشغول سن کہ قریش دے لوک بہت نزدیک آپہنچے تے لڑائی شروع ہوئے گئی۔ جدوں قریش نے غلبہ کر کے اس مکان نوں جتھے حضرت محمد ؐ سن، آ گھیرا تاں اوہ دفعتہ ہوشیار ہوئے کے حضرت ابوبکرؓ دی طرف مخاطب ہوئے کہ اے ابوبکرؓ ہن اللہ تعالیٰ دی مدد آئی تے ایہ کہہ کے آگے ودھے تے لوکاں نوں لڑائی اُتے برانگیختہ کيتا۔ فیر کنکراں دی اک مٹھی دشمناں دی طرف پھینکيتی۔ فوراً تمام دشمن پریشان ہوئے کے بھجے تے بہتیرے مارے گئے۔ مسلماناں نے انہاں دا تمام مال تے متاع پرت کر آپس وچ تقسیم کر ليا۔
اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ اس لڑائی وچ فرشتےآں نے حضرت محمد ؐ دی مدد کيتی تے جس وقت حضرت محمد ؐ نے کنکراں دی مٹھی انہاں دی طرف پھینکی تاں کوئی کافر باقی نہ رہیا جس دی آنکھاں تے ناک دے نتھناں وچ کنکر نہ بھر گئے ہاں تے حضرت محمد ؐ نے حنین (55) دی لڑائی وچ وی جو سنہ 8 ہجری وچ ہوئی سی، ایہ عمل کيتا سی۔
سنہ 3 ہجری وچ قوم قریش توں مقام احد (56) اُتے اک ہور لڑائی ہوئی تے اگرچہ اس لڑائی وچ قریش نوں غلبہ رہیا مگر فیر وی حضرت محمد ؐ دی طاقت روز بروز زیادہ ہُندتی گئی تے انہاں نے اسلام دے پھیلانے دے واسطے جابجا فوجاں بھیجنی شروع کيتياں۔ بعض یہودیاں نوں وی مدینے توں کڈ دتا تے اس قوم دے آٹھ سو آدمی قتل ہوئے۔ انہاں دیاں عورتاں تے بال بچے گرفتار ہوئے تے اس دی وجہ ایہ سی کہ اک دفعہ مکے والےآں نے وڈا لشکر لے کے مدینے دا محاصرہ کيتا سی، اس وقت انہاں لوکاں نے وی انہاں توں سازش کر لئی سی
سنہ 5 ہجری وچ حضرت محمد ؐ نے حضرت زینب ؓ بنت حجش نال نکاح کيتا۔ ایہ عورت پہلے زید ابن حارثہ توں جو حضرت محمد ؐ دا آزاد کیہ ہویا غلام تے انہاں دا متبنی سی، بیاہی گئی سی، مگر فیر زید نے اسنوں طلاق دے دتی تے طلاق دے بعد حضرت محمد ؐ نے اس نال نکاح کر ليا تے اس دا ذکر قرآن وچ وی اے۔
سنہ 6 ہجری وچ قریش نے حضرت محمد ؐ توں صلح کر لئی تے دس برس دے واسطے صلح نامہ لکھیا گیا۔
سنہ 7 ہجری وچ حضرت محمد ؐ نے مصر تے حبشہ تے آور ملکاں دے بادشاہاں دے پاس قاصد تے نامے بھیجے تے انہاں وچوں بعض نے اسلام اختیار کيتا تے حضرت محمد ؐ دا دین دور دور پھیل گیا۔
8 ہجری وچ حضرت محمد ؐ تے قریش دی صلح دا عہد قریش دی طرف توں ٹُٹ گیا تے اگرچہ انہاں نوں اپنی عہد شکنی توں ندامت ہوئی تے ابو سفیانؓ دوبارہ صلح نامہ مرتب کرانے مدینے وچ آئے مگر ایہ امر کچھ فائدہ مند نہ ہويا تے اوہ الٹے مکے نوں چلے گئے۔
ان دے جانے دے بعد ماہ رمضان وچ حضرت محمد ؐ مہاجرین تے انصار تے قبیلے عرب نوں نال لے کے مکے اُتے چڑھ گئے تے اس وقت انہاں دے نال دس ہزار آدمی سن ۔ جدوں ایہ لوک مکے دے پاس پہنچے تاں حضرت عباسؓ لشکر توں باہر نکلے تاکہ کسی پھردے چلدے توں حضرت محمد ؐ دے آنے دی خبر قریش توں کہلا بھیجاں تے قریش حضرت محمد ؐ دے پاس آ کر امن دے خواہاں ہاں ورنہ سب مارے جاواں گے۔
اِنّے وچ ابو سفیانؓ توں جو جاسوسی نوں آئے ہوئے سن، انہاں دی ملاقات ہوئی۔ اوہ پہلے ہی اس عظیم الشان تے مسلح لشکر نوں دیکھ کے گھبرا رہے سن ۔ بولے کہ وچ اپنی نجات دتی کیہ تدبیر کراں ؟ حضرت عباسؓ نے کہیا ’’ تاں میرے نال حضرت محمد ؐ دے پاس چل، وچ تیری مخلصی دے باب وچ کوشش کراں گا۔‘‘
ابو سفیانؓ انہاں دے نال حضرت محمد ؐ دے لشکر وچ آئے۔ جاں ہی حضرت محمد عمرؓ دے خیمے دے برابر پہنچے، انہاں نے حضرت ابو سفیانؓ نوں پہچانا تے تلوار کھچ کر باہر آئے۔ حضرت عباسؓ بہت جلد انہاں نوں حضرت محمد ؐ دے پاس لے پہنچے تے کہیا ’’ وچ اسنوں امان دے کے لیایا ہاں۔‘‘ حضرت عمرؓ اس وقت چپکے ہوئے رہے تے دوسرے دن صبح نوں ابو سفیانؓ نے اسلام اختیار کيتا۔ حضرت عباسؓ نے حضرت محمد ؐ توں انہاں دی سفارش کيتی تے کہیا کہ ابو سفیانؓ عزت طلب تے جاہ دوست اے۔ اس اُتے کچھ ایسی مہربانی کیجئے کہ اوہ اپنے اسيں چشماں وچ ممتاز ہوئے۔ حضرت محمد ؐ نے جواب دتا کہ جو کوئی ساڈے لشکر کے داخل ہونے دے وقت کعبے دی مسجد یا ابو سفیانؓ دے گھر وچ ٹھہرے گا یا اپنے گھر دا دروازہ بند کر لے گا، اسنوں امن دتا جائے گا۔
القصہ حضرت ابو سفیانؓ نے پہلے ہی توں آ کر مکے والےآں نوں اس امر دی اطلاع دتی تے اس دے بعد حضرت محمد ؐ اپنے لشکر سمیت مدے ميں داخل ہوئے تے تمام شہر نوں فتح کر کے اپنے قبضے وچ لائے۔ فیر حضرت خالدؓ ابن ولید نوں ویہہ سواراں دے نال بھیج کر بت خانہ عزیٰ دی عزت کھوئی تے بت خانہ سواع تے لات تے منات (57)کو وی توڑیا تے ہزاراں آدمی ایمان لائے۔ مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ کعبے دے گرد تے پیش تن سو سٹھ بت سن ۔ حضرت محمد ؐان دی طرف لکڑی توں اشارہ کردے جاندے سن تے قرآن دا اک فقرہ (58) پڑھدے جاندے سن جس دا ترجمہ ایہ اے :’’ حق ظاہر ہويا تے باطل جاندا رہیا۔‘‘ اوہ بت خود بخود سرنگاں ہوئے کے گردے جاندے سن ۔
حضرت محمد ؐ نے مکے نوں فتح کر کے اپنی فوج تے مکے دے دو ہزار سپاہی توں قوم ہوازن نوں مقام حنین اُتے شکست دتی تے فیر شہر طوائف نوں گھیر لیا مگر ایہ شہر اس وقت فتح نہ ہويا، تھوڑے عرصے دے بعد مغلوب ہويا۔
جب حضرت محمد ؐ فیر مدینے وچ آئے تاں انہاں دے پاس تمام قبیلے عرب دی طرف توں وکیل آنے شروع ہوئے تے انہاں نے ہر اک قبیلے دی طرف توں سلام دے بعد اسلام دی تسلیم دا پیام دتا تے دین محمدی دی کمال ترقی ہوئی۔
10 ہجری وچ حضرت محمد ؐ نے آخری حج کيتا تے لوکاں نوں حج دے مناسک (59) تے آور ضروری گلاں توں خوب آگاہ کيتا۔ فیر فارغ ہوکے مدینے وچ آ گئے۔ اس حج نوں حجتہ الوداع کہندے نيں کیوں کہ حضرت محمد ؐ نے اس دے بعد تے کوئی حج نئيں کيتا۔
اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ جدوں حضرت محمد ؐ دی وفات دا زمانہ نیڑے آیا تاں سب توں آخر وچ قرآن دی اک آیت (60)نازل ہوئی جس دا ترجمہ ایہ اے ’’ آج دے دن ميں نے تواڈا دین کامل کيتا تے تسيں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے ميں نے تواڈے واسطے دین اسلام پسند کيتا۔‘‘
حضرت ابوبکرؓ سمجھ گئے کہ ایہ آیت حضرت محمد ؐ دی وفات دی خبر دیندی اے تے اس دے سننے توں انہاں کوبہت رنج ہويا۔
آخر ماہ صفر سنہ 11 ھ وچ حضرت محمد ؐ بیمار ہوئے تے حالت مرض وچ انہاں نے سب لوکاں نوں احکام الٰہی دے پابند رہنے دی وصیت کيتی تے ایہ وی ذکر کيتا کہ جے مجھ اُتے کسی دا کچھ حق ہوئے یا ميں نے کسی نوں برا بھلا کہیا ہوئے تاں اوہ اس وقت میرے توں انتقام لے تے اپنی بیٹی حضرت فاطمہؓ توں کہیا کہ تسيں بہشت وچ عورتاں دی سردار ہوئے گی تے میرے اہل بیت وچ سب توں پہلے تسيں ہی میرے توں ملو گی۔
حضرت محمد ؐ اپنی بیماری وچ وی آپ لوکاں نوں نماز پڑھاندے رہے مگر جدوں انہاں دی عمر دے تن دن باقی رہے تاں انہاں نے ایہ کم حضرت ابوبکرؓ دے سپرد کيتا تے لوکاں نوں وصیت کيتی کہ ابوبکرؓ نوں اپنا امام بناؤ۔ حضرت ابوبکرؓ حضرت محمد ؐ دی جگہ خالی دیکھ کے نہایت غمگین ہوئے مگر حضرت محمد ؐ دے کہنے توں انہاں نے امامت دی تے حضرت محمد ؐ نوں اس امر توں بہت خوشنودی حاصل ہوئی اے۔ مسلمان جو اہل سنت (61) یا سنی کہلاندے نيں انہاں دا ایہی مقولہ اے۔
اہل اسلام دے کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت جبرئیل ؑ نے حضرت محمد ؐ توں آ کر کہیا کہ اللہ تعالیٰ نے توانوں سلام کہیا اے تے فرمایا اے کہ جے تواڈا دل دنیا وچ رہنے نوں راغب اے تاں جدوں تک چاہو، رہو، ورنہ وچ تواڈا مشتاق ہون۔ حضرت محمد ؐ نے جواب دتا کہ تسيں مینوں میرے رفیق دے پاس جو سب وچ اعلیٰ اے، پہنچیا دو۔ فیر ملک الموت آ کر ادب توں دروازے اُتے کھڑے ہوئے تے حضرت محمد ؐ دی اجازت توں مکان دے اندر آ گئے۔ اِنّے وچ فیر حضرت جبرئیل ؑ نے کہیا کہ ہن دنیا وچ وحی پہنچانے دے واسطے میرا آنا نئيں ہونے کا۔ وچ تواڈے ہی واسطے آیا کردا سی۔ ایہ کہہ کے سلام کيتا تے رخصت ہوئے۔ اس دے بعد حضرت محمد ؐ نے ملک الموت نوں روح قبض کرنے دی اجازت دتی تے اس نے اپنا کم تمام کيتا۔ فیر تجہیز تے تکفین کر کے انہاں نوں حضرت عائشہؓ دے حجرے وچ دفن کر دتا۔ ایہ حادثہ ماہ ربیع الاول سنہ 11 ہجری وچ واقع ہويا تے اس وقت حضرت محمد ؐ دی عمر تریسٹھ برس دی سی۔
مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ قرآن شریف جو حضرت محمد ؐ دے وقت وچ نازل ہويا سی، سب دا سب اک ہی دفعہ نئيں اُتریا بلکہ وحی دے ذریعے توں مختلف موقعاں اُتے مختلف آیتاں تے سورتاں نازل ہوئیاں۔
جن آیتاں تے سورتاں دی نسبت مسلماناں دا ایہ قول اے کہ حضرت محمد ؐ دی نبوت دی ابتدا وچ جو شہر مدے ميں اتراں، انہاں وچ ویسی ہی نصیحتاں نيں، ورگی انجیل وچ نيں تے مذہب اسلام دے مخالفاں دی نسبت کسی طرح دا تشدد نئيں اے مگر جدوں حضرت محمد ؐ دی طاقت زیادہ ہوئے گئی تے انہاں لوکاں نے دین اسلام اختیار نہ کيتا تے مقابلے توں پیش آئے تاں قرآن شریف دے اس حصے وچ جس دا نازل ہونا مدینے وچ بیان کردے نيں، انہاں دی نسبت تشدد دے احکام جاری ہوئے۔
حضرت محمد ؐ دے بعد انہاں دے چار خلیفے حضرت ابوبکرؓ، حضرت عمرؓ، حضرت عثمانؓ تے حضرت علیؓ وڈے نامور ہوئے تے انہاں نے دین اسلام دے جاری کرنے وچ نہایت کوشش کيتی تے بوہت سارے ملک فتح کیتے۔ ایہ چاراں خلیفے قوم قریش دے شریفاں وچوں سن تے اسيں جدی ہونے دے سبب توں حضرت محمد ؐ توں رشتہ وی رکھدے سن تے حضرت علیؓ تاں حضرت محمد ؐ دے چچا ابو طالب ہی دے بیٹے سن ۔ اس رشتے دے علاوہ انہاں دا تے حضرت محمد ؐ دا تے وی رشتہ سی۔ چنانچہ حضرت ابوبکرؓ دی بیٹی حضرت عائشہؓ تے حضرت عمرؓ دی بیٹی حضرت حفصہؓ حضرت محمد ؐ توں بیاہی ہوئیاں سن تے حضرت عثمانؓ توں حضرت محمد ؐ نے اپنی بیٹی حضرت رقیہ ؓ دا نکاح کيتا سی۔ جدوں انہاں نے وفات پائی تاں اپنی دوسری بیٹی ام کلثومؓ دا نکاح انہاں توں کر دتا تے ايسے سبب توں حضرت عثمانؓ نوں ذوالنورین کہندے نيں۔ جدوں حضرت ام کلثومؓ وی اس دنیا توں رخصت ہوئیاں تاں حضرت محمد ؐ نے کہیا ’’ جے میری تیسری بیٹی ہُندی تاں وچ اسنوں وی عثمانؓ ہی نوں دیتا‘‘ تے حضرت علیؓ توں حضرت محمد ؐ دی بیٹی حضرت فاطمہؓ دا نکاح ہويا سی تے فیر حضرت علیؓ تے حضرت فاطمہؓ دی بیٹی حضرت ام کلثوم حضرت عمرؓ دے نکاح وچ آئی سن۔ سنی مسلماناں دیاں کتاباں وچ حضرت محمد ؐ دے تمام اصحاب خصوصاً انہاں چاراں دی بہت ساریاں فضیلتاں تے کرامتاں لکھی ہوئیاں نيں۔
حضرت ابوبکرؓ
حضرت ابوبکرؓ دا ناں عبداللہ تے کنیت ابوبکرؓ تے لقب صدیق تے انہاں دے باپ دا ناں عثمان تے کنیت ابو قحافہ اے۔ اوہ حضرت محمد ؐ دے بعد پہلے خلیفہ ہوئے تے لوکاں نے انہاں دی بیعت اختیار کيتی۔ سنیاں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ جدوں حضرت ابوبکرؓ مسلمان ہوئے تاں انہاں نے اپنا تمام مال تے متاع خدا دی راہ وچ صرف کيتا تے حضرت محمد ؐ نے کہیا اے کہ کسی دے مال نے مینوں ایسا نفع نئيں دتا، جداں ابوبکرؓ دے مال نے۔ علاوہ اس دے انہاں دیاں کتاباں وچ مذکور اے کہ حضرت ابوبکرؓ وچ کئی فضیلتاں ایسی سن کہ اوہ کسی تے وچ نئيں پائی جاندیاں چنانچہ انہاں نے بارہیا تنہا حضرت محمد ؐ دا نال دتا۔
حضرت ابوبکرؓ نے اپنی خلافت دے زمانے وچ دین محمدی دی ترقی وچ بہت تدبیراں کيتياں تے تھاں تھاں لشکر بھیج کر ایہ مذہب جاری کيتا تے جو لوک حضرت محمد ؐ دے بعد مذہب اسلام توں پھرنا چاہندے سن، انہاں نوں اس ارادے توں باز رکھیا۔ حضرت ابوبکرؓ دو برس تن مہینے خلیفہ رہے تے تیئسواں جمادی الاخریٰ 13 ھ وچ تریسٹھ برس دی عمر وچ عالم عقبیٰ نوں روانہ ہوئے تے حضرت عائشہؓ دے حجرے وچ حضرت محمد ؐ دے پہلو وچ دفن کیتے گئے۔
جب حضرت ابوبکرؓ دے زمانے وچ بوہت سارے حافظ لڑائیاں وچ کم آئے تاں انہاں نے قرآن نوں لوکاں دی زبانی یادداشت تے متفرق تحریراں دی مدد توں جمع کيتا تے اس دی اک نقل حضرت حفصہؓ بنت حضرت عمرؓ دے گھر وچ رکھی۔
حضرت عمرؓ
حضرت عمرؓ ابن خطاب دی کنیت ابو حفص تے لقب امیر المومنین (62) تے فاروق (63) اے۔ سنیاں دیاں کتاباں وچ حضرت عمرؓ دی فضیلت تے زہد تے تواضع تے عدل تے انصاف تے شجاعت دی بہت ساریاں تعریف لکھی اے تے ایہ وی مذکور اے کہ حضرت محمد ؐ نے انہاں دے باب وچ کہیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے امر حق حضرت عمرؓ دی بولی تے دل اُتے مقرر کر دتا اے۔
حضرت عمرؓ بہت ساریاں لڑائیاں وچ حضرت محمدؐ دے نال رہے تے انہاں نے اپنی خلافت دے زمانے وچ چار ہزار مسجداں بناواں تے بوہت سارے ملک تے شہر فتح کیتے۔ اوہ باوجود ایسی وڈی سلطنت تے ریاست دے اپنی وضع تے تواضع وچ کچھ فرق نہ لیائے تے شجاعت دے سبب توں بغیر چوکی پہرے تے چوبدار دے پھرا کردے سن ۔
سنہ 23ھ دے آخر وچ اک روز حضرت عمرؓ صبح دی نماز پڑھیا رہے سن کہ مغیرہ ابن شعبہ دے اک عجمی غلام نے جس دا ناں فیروز تے کنیت ابو لولو سی، انہاں نوں اک زہر دا بجھا ہويا خنجر ماریا تے انہاں نے ايسے صدمے توں تریسٹھ برس دی عمر وچ سلخ ذی الحجہ سنہ 23 ھ وچ وفات پائی۔ حضرت عمرؓ دی خلافت ساڈھے دس برس رہی تے اوہ حضرت عائشہؓ دی اجازت توں حضرت محمد ؐ تے حضرت ابوبکرؓ دے پاس مدفون ہوئے۔
حضرت عثمانؓ
حضرت عثمانؓ ابن عفان دی کنیت ابو عبداللہ تے لقب ذوالنورین اے۔ اوہ ماہ محرم سنہ 24ھ وچ تخت خلافت اُتے مسند نشین ہوئے۔ حضرت عثمانؓ بہت خوش حال تے فارغ البال سن ۔ انہاں دے زمانے وچ وی بوہت سارے شہر فتح ہوئے۔ اوہ اکثر رات بھر قرآن پڑھیا کردے سن تے وڈے عابد تے صائم الدھر (64) تے حیا تے کرم تے بخشش وچ مصروف سن تے سنیاں دیاں کتاباں وچ مذکور اے کہ حضرت محمد ؐ نے انہاں دی نسبت کہیا اے کہ وچ اس شخص توں کیوں نہ حیا کراں جس توں فرشتے حیا کردے نيں۔
سنہ 30 ھ وچ حضرت عثمانؓ نوں خبر پہنچی کہ قرآن دے باب وچ لوکاں دی رائے کچھ مختلف اے۔ اہل عراق کہندے نيں، ساڈا قرآن صحیح اے تے اہل شام اپنا قرآن صحیح دسدے نيں تے ايسے طرح تے ملکاں وچ وی اختلاف پایا جاندا اے۔ حضرت عثمانؓ نے اس امر وچ وڈے وڈے صحابہ توں مشورہ کيتا تے سب دی صلاح توں اس قرآن اُتے جو حضرت ابوبکرؓ نے حضرت حفصہؓ بنت حضرت عمرؓ دے گھر وچ رکھیا سی، نظر ثانی دی تے جنہاں لفظاں وچ اختلاف سی، انہاں دا تلفظ قریش دی بولی دے موافق رکھیا، کیوں کہ اہل اسلام قرآن دا قریش ہی دی بولی وچ نازل ہونا بیان کردے نيں۔ آخر سب دی رائے توں ایہی قرآن جاری کرایا تے کاتباں توں اس دی نقلاں کرا کے تھاں تھاں بھجوا دتیاں ايسے سبب توں حضرت عثمانؓ دا لقب جامع القرآن مشہور ہويا۔
اٹھارہويں ذی الحجہ سنہ 35 ہجری وچ مصر دے چند مفسداں نے حضرت عثمانؓ دا گھر گھیر لیا تے ہمسایے دے کوٹھے اُتے توں انہاں دے مکان وچ کود کر انہاں نوں قتل کيتا۔ انہاں دی عمر بیاسی برس دی ہوئی تے خلافت بارہ برس رہی۔
حضرت علیؓ
حضرت علیؓ ابن ابی طالب دی کنیت ابو الحسن تے لقب مرتضیٰ تے اسد اللہ اے۔ مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت علیؓ شجاعت تے سخاوت تے نفس کشی تے آور بہت ساریاں فضیلتاں وچ کامل سن تے انہاں نے حضرت محمد ؐ دے نال اکثر امور مشاہدہ کیتے سن تے حضرت محمد ؐ نے حضرت علیؓ توں کہیا اے کہ تواڈا رتبہ میرے نزدیک ایسا اے، جداں حضرت ہارون ؑ دا حضرت موسیٰ ؑ دے نزدیک یعنی جداں حضرت ہارون ؑ حضرت موسیٰ ؑ دے بھائی سن، اوداں ہی تسيں میرے بھائی ہوئے۔
حضرت عثمانؓ دے قتل ہونے تے حضرت ابو سفیانؓ دے بیٹے معاویہؓ دے برگشتہ ہونے توں حضرت علیؓ دی خلافت وچ وڈے وڈے جھگڑے تے فساد برپا رہے تے اوہ انہاں نوں مصیبتاں وچ مبتلا رہے۔
اک دفعہ حضرت علیؓ مسجد وچ نماز نوں جاندے سن کہ اوتھے اک شخص نے جو ستون دی اوٹ وچ چھپا کھڑا سی، زہر آلودہ تلوار انہاں دے سر اُتے ماری تے انہاں نے ايسے صدمے توں انیہويں ماہ رمضان سنہ 40 ہجری نوں تریسٹھ برس دی عمر وچ وفات پائی تے انہاں دی خلافت دا زمانہ چار برس نو مہینے اے۔
اس وقت توں مسلماناں دے دو فرقے سنی تے شیعہ توں نامزد ہوئے گئے۔ لفظ سنی منسوب اے سنت دی طرف تے سنت دے معنی طریق دے نيں تے طریق توں طریق نبوی مراد اے۔ جو لوک اپنے تئاں سنی یا اہل سنت دسدے نيں، اوہ چاراں خلفاء دی نہایت تعظیم تے تکریم کردے نيں، کسی نوں برا نئيں کہندے تے بیان کردے نيں کہ خلافت دی ترتیب جس طرح واقع ہوئی، بجا تے درست تے خدا تے رسول ؐ دی مرضی دے موافق ہوئی۔ لفظ شیعہ دے معنی گروہ دے نيں تے گروہ توں مراد حضرت علیؓ دا گروہ اے۔ ایہ اوہ لوک نيں جو پہلے تِناں خلفاء نوں برا کہندے نيں تے حضرت محمد ؐ دے بعد حضرت علیؓ نوں حق دار دسدے نيں۔ اس واسطے اس فرقے نے اپنا ناں شیعہ علیؓ یعنی حضرت علیؓ دا گروہ قرار دتا اے۔ تمام رومی، مصری، عربی تے ہندوستان دے اکثر مسلمان سنی نيں، ایرانی تے بوہت سارے تاتاری تے ہندوستان دے بعض مسلمان شیعہ نيں۔
شیعہ لوکاں دے عقیدے دے موافق امام بارہ ہوئے نيں تے انہاں وچوں حضرت علیؓ پہلے، حضرت حسنؓ دوسرے تے حضرت حسینؓ تیسرے نيں تے نو امام تے نيں تے اس فرقے دا مقولہ اے کہ بارہويں امام زندہ نيں تے اوہی قیامت دے نیڑے امام مہدی دے ناں توں لوکاں دی نظراں وچ ظاہر ہوئے جاواں گے۔ حضرت علیؓ دے بعد وی کچھ فساد قائم رہیا تے انجام کار انہاں دے دو بیٹےآں حضرت حسنؓ تے حسینؓ نوں یزید ابن معاویہ نے جو اپنے باپ دے بعد تخت حکومت اُتے بیٹھیا سی، وڈی بے رحمی توں مروا ڈالیا۔ ایہ دونے حضرت محمد ؐ دے دھوہندے سن مگر حضرت محمد ؐ نے انہاں دوناں نوں متنبی کر ليا سی تے اوہ انہاں نوں بہت چاہندے سن تے مسلماناں دیاں کتاباں وچ انہاں دی بہت ساریاں فضیلتاں مذکور نيں چنانچہ ابن عساکر دی روایت وچ عبداللہ ابن عباسؓ توں منقول اے کہ حضرت محمد ؐ نے کہیا کہ جس شخص نے حسنؓ تے حسینؓ نال محبت کی، اس نے مجھ نال محبت دی تے جس نے انہاں دونے توں بغض کيتا، اس نے میرے توں بغض کيتا تے حضرت محمد ؐ نے ایہ وی کہیا اے کہ حسنؓ تے حسین دونے بہشت دے جواناں دے سردار نيں۔
حضرت امام حسنؓ:
حضرت حسنؓ دی کنیت ابو محمد ؐ تے لقب مجتبیٰ تے سبط اکبر اے تے اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ اوہ نہایت کریم، رحیم، زاہد، عابد، سخی تے با وقار سن تے انہاں نے دو دفعہ اپنا سارا مال تے تن دفعہ آدھا راہ خدا وچ دے ڈالیا۔ جدوں انہاں دی عمر پینتیس برس کئی مہینے دی ہوئی تاں یزید نے مہینے وچ انہاں نوں زہر دلوا دتا تے ایہ معاملہ ماہ ربیع الاول سنہ 49 ھ وچ واقع ہويا۔
حضرت امام حسینؓ
حضرت امام حسینؓ دی کنیت ابو عبداللہ تے لقب سید الشہداء تے سبط اصغر اے تے انہاں دا قصہ نہایت درد انگیز اے۔ اوہ تے انہاں دے مددگار وڈی بہادری توں مقام طف وچ جسنوں ہن کربلا کہندے نيں، پیاسنوں العطش کہندے ہوئے شہید ہوئے۔
حضرت امام حسینؓ دے نال انہاں دے رشتہ دار تے اصحاب تے غلام صرف بیاسی سن تے مخالفاں دی تعداد بائیس ہزار سی۔ علاوہ اس دے انہاں لوکاں نے دریائے فرات اُتے وی جو میدان جنگ دے نیڑے واقع سی، اپنا قبضہ کر ليا سی تے حضرت امام حسینؓ تے انہاں دے ہمراہیاں وچوں کسی نوں پانی دا قطرہ نہ پینے دیندے سن ۔ ایتھے تک کہ جدوں حضرت امام حسینؓ اپنے چھوٹے بیٹے علی اصغر نوں جو شیر خوار سن دشمناں دے سامنے لیا کے انہاں دے واسطے پانی مانگنے لگے تاں انہاں نے پانی دے عوض تیراں دی بو چھاڑ دی تے اوہ معصوم آب پیکاں توں سیراب ہوئے کے باپ ہی دی گود وچ گزر گئے۔
حضرت امام حسینؓ تے انہاں دے مددگاراں نے ہزاراں مخالفاں نوں مار دے وفات پائی تے ایہ حادثہ جمعے دے روز عاشورے دے دن یعنی دسويں محرم سنہ 61 ھ نوں واقع ہويا۔ حضرت امام حسینؓ دی عمر پچپن برس کچھ مہینے ہوئی۔
مسلماناں دے ہاں جو محرم دی مشہور تقریب ہُندی اے، اس وچ اوہ لوک حضرت امام حسنؓ تے حضرت امام حسینؓکا نہایت غم تے الم رکھدے نيں تے کربلا دے تمام شہیداں تے اہل بیت دی تکلیفاں نوں یاد کر کے بہت حسرت تے افسوس کردے نيں۔
اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت محمد ؐ نے پہلے ہی اس واقعے دی خبر دتی سی۔ چنانچہ طبرانی نے حضرت عائشہؓ توں روایت لکھی اے کہ حضرت محمد ؐ نے بیان کيتا کہ مینوں جبرئیل ؑ نے اس امر دی اطلاع دتی کہ میرا لڑکا زمین طف یعنی کربلا وچ شہید ہوئے گا تے جبرئیل ؑ نے اس مقام دی مٹی وی مینوں لیا کے دکھا دتی تے ابو نعیم نے حضرت سلمیٰؓ توں روایت لکھی اے کہ اک دن حسنؓ تے حسینؓ دونے میرے گھر وچ کھیلدے سن کہ اِنّے وچ حضرت جبرئیل ؑ آئے تے حسینؓ دی طرف اشارہ کے دے کہیا ’’اے محمدؐ! بے شک تیری امت اس لڑکے نوں شہید کرے گی‘‘ تے تھوڑی جہی مٹی حضرت محمد ؐ نوں لا دی۔ حضرت محمد ؐ نے اسنوں سونگھا تے کہیا کہ اس خاک وچوں کرب تے بلا دی بو آتی اے۔ فیر میری طرف مخاطب ہوئے کے بولے ’’ اے ام سلمہ! جدوں ایہ خاک خون ہوئے جائے تاں جان لینا کہ حسینؓ شہید ہوئے گئے۔‘‘ چنانچہ ام سلمہؓ نے اوہ خاک اک شیشے وچ رکھ چھڈی تے حضرت امام حسینؓ دی شہادت دے وقت اوہ زندہ سن۔ انہاں دا بیان اے کہ عاشورے دے دن جو ميں نے اس خاک نوں دیکھیا تاں اوہ خون سیا ور اس دے کنکراں توں خون جاری سی۔
کہندے نيں تھوڑے عرصے وچ حضرت امام حسینؓ دے خون دا انتقام خوب طرح توں ہويا، چنانچہ کتاب صواعق محرکہ وچ حضرت زہری توں روایت کيتی گئی اے کہ جِنّے آدمی اس خون ناحق وچ شریک سن، عذاب وچ گرفتار ہوئے یا قتل ہوئے یا اندھے ہوئے یا انہاں دی حکومت تے سلطنت تھوڑے دناں وچ خاک وچ مل گئی۔
یزید وی ماہ ربیع الاول سنہ 84ھ وچ اڑتیس برس دی عمر وچ بہت بری حالت وچ عالم آخرت نوں روانہ ہويا تے اس دی جگہ اس دا بیٹا معاویہ ابن یزید ابن معاویہ جو پہلے توں ولی عہد سی تخت نشین ہويا۔ اس نے منبر اُتے چڑھ کر مسلماناں دے سامنے خطبہ پڑھیا تے بیان کيتا کہ میرے باپ نے رسول ؐ دی اولاد نوں ناحق قتل کيتا تے طرح طرح دی بے ادبیاں کيتياں۔ میرے آگے اس سلطنت دی کچھ حقیقت نئيں۔ وچ اسنوں پسند نئيں کردا تے نہ مینوں کوئی شخص مثل حضرت عمرؓ ابن خطاب دے معلوم ہُندا اے کہ اسنوں خلیفہ بناؤں ميں نے اپنی بیعت توں سب نوں آزاد کيتا۔ توانوں اختیار اے جسنوں چاہو، خلیفہ بنا لو۔ ایہ کہہ کے منبر توں اُتریا تے اپنے گھر وچ گوشہ نشاں ہوئے کے تمام عمر خدا دی عبادت وچ مصروف رہیا تے اس واقعے دے چند روز بعد اکیس برس دی عمر وچ دنیا توں کوچ کر گیا۔
مسلماناں دیاں کتاباں وچ مذکور اے کہ حضرت امام حسینؓ دے شہید ہونے دے بعد وی ایسی کرامتاں تے علامتاں ظاہر ہوئیاں جنہاں توں لوکاں نوں اچھی طرح عبرت ہوئے تے درگاہ الٰہی وچ انہاں دا قرب بخوبی ظاہر ہوئے جائے، چنانچہ کتاب صواعق محرکہ تے کتاباں وچ اس مضمون دی بہت ساریاں حدیثاں لکھایاں نيں تے اک صحابی دا بیان اے کہ وچ دمشق وچ سی کہ حضرت امام حسینؓ دا سر اوتھے گیا تے اس دے آگے اک شخص سورۂ کہف (65) پڑھ رہیا سی۔ جدوں اس آیت(66) اُتے پہنچیا، جس دا مضمون ایہ اے: کيتا تاں گمان کردا اے کہ اصحاب کہف (67) تے رقیم دا قصہ ساڈے نشاناں وچوں کچھ تعجب دا نشان اے۔
اس وقت بہت فصاحت تے بلاغت توں اس سر وچوں آواز آئی جس دا ترجمہ ایہ اے : میرے قتل کرنے تے نیزے اُتے اٹھانے دا قصہ اس توں وی عجیب اے۔
مسلماناں دے عقائد تے اعمال
سودھواسلام پنج گلاں اُتے مبنی ہیـ: اول اس امر دی گواہی دینی کہ خدا دے سوا کوئی معبود نئيں تے محمد ؐ اس دا بندہ تے رسول اے، دوسرے نماز پڑھنی، تیسرے زکوٰۃ دینی، چوتھے ماہ رمضان دے روزے رکھنے، پنجويں حج کرنا۔ چنانچہ کتاب مشکوۃ المصابیح وچ ابن عمر دی روایت توں اسلام دی بنیاد انہاں نوں پنجاں گلاں اُتے لکھی اے۔
مسلماناں دے ہاں ایمان سب نیکیوں دا مدار تے تمام عبادتاں دی جڑ اے تے اس دا وڈا رکن ایہ اے کہ جو گلاں حضرت محمد ؐ نے بیان کيتیاں نيں، انہاں اُتے صدق دل توں اعتبار کرے تے بولی توں اقرار کرنا۔ دنیا وچ اسلام دے حکماں دے جاری ہونے دی شرط اے، ايسے واسطے مسلماناں دے ہاں مومن حقیقی ہونے دے واسطے صدق دل توں اعتقاد کرنا تاں لازم ہی اے مگر بولی توں اقرار کرنا وی ضرور اے۔
مسلمان یقین جاندے نيں کہ تمام مخلوقات دا پیدا کرنے والا اک ہی اے، کوئی اس دا شریک نئيں، اوہ سب عیباں توں بری اے۔ تمام چیزاں ايسے دے اختیار وچ نيں، کوئی اس دے حکم نوں رد نئيں کر سکدا۔ قادر مطلق تے خالق حقیقی اوہی اے، فرشتے وی اس دے بندے نيں، اوہ گناہ توں پاک نيں، نور توں انہاں دی پیدائش اے، جس جس کم اُتے خدا نے انہاں نوں مقرر کر دتا، بے عذر اس دی تعمیل کردے نيں تے کھاندے پیندے کچھ نئيں، خدا دی بندگی انہاں دی زندگی اے۔ انہاں وچوں چار وڈے مشہور نيں: حضرت جبرئیل ؑ جو آسمانی صحیفے تے خدا دے پیغام پیغمبراں دے پاس لیایا کردے سن ۔ حضرت میکائیل ؑ جنہاں نوں بندےآں دے واسطے روزی پہنانے تے ايسے قسم دے کماں دا اہتمام سپرد اے۔ حضرت اسرافیل ؑ جو صور (1)منہ وچ لئی ہوئے حکم الٰہی دے منظر نيں تے قیامت دے دن پھونکاں گے۔ حضرت عزرائیل ؑ جنہاں نوں روحاں نوں قبض کرنے دی خدمت دتی گئی اے۔
اہل اسلام اس امر دے معتقد نيں کہ خدا تعالیٰ نے جو نبی پیدا کیتے نيں، سب برحق تے گناہ توں بری نيں تے جو جو معجزے انہاں نوں عنایت ہوئے تے جو جو صحیفے انہاں اُتے نازل ہوئے، بجا تے درست نيں انبیاء نوں تمام مخلوقات اُتے فضیلت اے تے سب توں پہلے نبی حضرت آدم ؑ نيں۔ انہاں دے بعد انہاں دی اولاد وچوں تے بوہت سارے نبی ہوئے تے حضرت محمد ؐ اُتے نبوت ختم ہوئے گئی تے اوہ سب پیغمبراں دے سردار تے بے شک تمام مخلوقات وچ افضل نيں۔ خدا دی طرف توں جو پیغمبراں اُتے صحیفے نازل ہوئے نيں اک (2) سو چار نيں تے انہاں دی ترتیب ایہ اے: حضرت آدم ؑ اُتے دس، حضرت شیث ؑ اُتے پنجاہ، حضرت ادریس ؑ اُتے تیس، حضرت ابراہیم ؑ اُتے دس، حضرت موسیٰؑ اُتے اک جسنوں توریت کہندے نيں، حضرت داؤد ؑ اُتے اک جو زبور مشہور اے، حضرت عیسیٰ ؑ اُتے اک جو انجیل توں نامزد اے، حضرت محمد ؐ اُتے اک جس دا ناں قرآن شریف یا فرقان مجید اے۔
مسلمان اعتقاد رکھدے نيں کہ جو امر شرع محمدی دے موافق اے، بجا اے تے قرآن تے حدیث وچ جو جو اگلے پچھلے حال لکھے نيں، سب درست نيں۔ حضرت محمد ؐ دے صحابہ تے اہل بیت دی بزرگی دا حال قرآن تے حدیث وچ مذکور اے۔ ايسے واسطے مسلمان انہاں دی تعظیم تے تکریم کرنی اپنا اعتقادی امر جاندے نيں تے اولیاء دی کرامتاں وی مندے نيں۔
اہل اسلام دا عقیدہ اے کہ جدوں مردے نوں قبر وچ رکھ چکتے نيں تاں اس دے پاس دو فرشتے جو منکر تے نکیر کہلاندے نيں، آ کر ایہ تن سوال کردے نيں: تیرا رب کون اے ؟ تیرا دین کيتا اے ؟ تیرا نبی کون اے ؟ جے اوہ انہاں سوالےآں دے درست جواب دیندا اے تے کہندا اے ’’ اللہ میرا رب اے، اسلام میرا دین اے، محمد ؐ میرا نبی اے ‘‘ تاں اس اُتے خدا دی رحمت ہُندی اے ورنہ عذاب وچ مبتلا ہُندا اے۔
مسلماناں دے نزدیک قیامت دا آنا یقینی اے تے حضرت محمد ؐ نے جو آثار قیامت دے بیان کیتے نيں، مثلاً اول نصاریٰ دا غلبہ کرنا، فیر حضرت امام مہدی دا پیدا ہونا، دجال دا ظاہر ہونا، حضرت عیسیٰ ؑ دا آسمان اُتے توں اترنا تے مذہب اسلام دی رونق ہونی، ایہ سب امر بجا اوردرست نيں۔ آدمیاں دے تمام قول تے فعل خواہ نیک ہاں یا بد، ہر وقت اس دے اعمال نامے وچ لکھے جاندے نيں تے قیامت دے دن میزان تے عدل وچ انہاں دا مقابلہ ہوئے گا تے کمی بیشی دا لحاظ کيتا جائے گا۔ گناہاں دی بیماری دا علاج توبہ تے پشیمانی اے۔ جو شخص عجز تے انکسار توں خدا تعالیٰ دی درگاہ وچ رجوع کردا اے، اللہ تعالیٰ ا سکے گناہ معاف فرماندا اے۔
اہل اسلام ایہ وی اعتقاد رکھدے نيں کہ دوزخ دی پشت اُتے اک رشتہ اے جسنوں صراط کہندے نيں۔ اوہ بال توں باریک تے تلوار توں تیز اے۔ سب نوں اس اُتے توں گزرنا ہوئے گا۔ نیک لوک فوراً گزر جاواں گے تے بد آدمی کٹ کٹ کر دوزخ وچ گر پڑاں گے اللہ تعالیٰ نے نیک بندےآں دے واسطے بہشت تے بداں دے لئی دوزخ پیدا کيتا اے ۔نیک لوکاں نوں انہاں دے اعمال دے موافق بہشت دے درجےآں وچوں کوئی درجہ ملے گا تے اوتھے انہاں نوں طرح طرح دی نعمتاں عنایت ہاں گی تے سب نعمتاں وچ افضل خدا دا دیدار اے۔ قرآن وچ مذکور اے کہ بہشت وچ ہر قسم دا میوہ موجود ہوئے گا شراب طہور (3) دی ندیاں بہندی ہاں گی، شیريں چشمے جاری ہون گے، تخت بہت آراستہ تے اُتے تکلف بچھے ہون گے، سایہ دار درختاں دے تھلے نیک آدمی عمدہ عمدہ پوشاکاں پہنے ہوئے آرام توں بیٹھے ہون گے، انہاں دی خدمت دے واسطے حور (4) تے غلمان (5) ہر وقت حاضر ہون گے۔ حوراں جو اہل جنت نوں ملیاں گی (6) وڈی وڈی آنکھاں والی تے ایسی خوبصورت تے خوش وضع ہاں گی، جداں سیپ دا موندی صاف تے خوش رنگ ہُندا اے۔ غلمان شراب دے پیالے بھر بھر کر بہشت دے لوکاں نوں پلاواں گے تے اپنے حسن تے جمال دے سبب توں مجلس وچ پھردے ہوئے ایداں دے معلوم ہون گے، جداں آب دار موتیاں دے دانے بکھرے ہوئے ہُندے نيں۔ نیک آدمیاں دے نال انہاں دے ماں باپ تے بیویاں تے اولاد جنہاں نے دنیا وچ اچھے عمل کیتے نيں، سب دے سب بہشت وچ داخل ہون گے تے انہاں نوں حکم ہوئے گا کہ ایتھے ہمیشہ آرام توں رہوئے۔ نہ کدی موت آئے گی، نہ کسی طرح دی تکلیف ہوئے گی، نہ کوئی غم تے الم دی گل سنی جائے گی۔ اہل ایمان نوں انہاں نیک عمل بیویاں دے نال بہشت وچ رہنے دا حکم ہوئے گا تے اوتھے دی عورتاں دی پیدائش عجیب قسم دی ہوئے گی۔ سب دی سب خوب صورت، جوان، باکرہ تے اسيں عمر ہاں گی۔ مسلماناں دے ہاں ایہ وی لکھیا اے کہ اہل جنت دا کلام ذکر الٰہی تے حکمت دیاں گلاں ہاں گی تے انہاں نوں اک قسم دی شراب جسنوں شراب طہور کہندے نيں، مرحمت ہوئے گی تے تفسیر بیضاوی وچ مذکور اے کہ اس شراب دا ناں طہور اس واسطے اے کہ لغت وچ طہور دے معنی پاک کرنے والے دے نيں تے ایہ شراب بہشت دے لوکاں نوں دیدار خدا دے سوا سب چیزاں دی رغبت توں پاک کر دے گی تے دیدار الٰہی سب نعمتاں وچ اولیٰ اے تے ایہی درجہ سب درجےآں وچ اعلیٰ اے۔
دوزخ دے ست طبقے نيں۔ ہر اک طبقے وچ گنہگار اپنے اپنے درجے دے موافق رہن گے۔ مگر سب توں تھلے دا طبقہ جتھے نہایت سخت سزا ہوئے گی، منافقاں دے واسطے اے جو ظاہر وچ مسلمان کہلاندے نيں تے باطن وچ کفر دے کم کردے نيں۔ اس توں اُتے دا طبقہ مشرکاں دی جگہ اے جو معبور حقیقی نوں مندے نيں مگر اس دے نال اوراں نوں وی شریک تے مختار جاندے نيں۔ دوزخیاں وچوں جس شخص دے دل وچ کچھ وی نور ایمان ہوئے گا، اوہ انجام کار اپنے گناہاں دی سزا پا کر بہشت وچ چلا جائے گا تے جو لوک ایمان توں بالکل بے بہرہ نيں، اوہ سزائے ابدی وچ مبتلا رہن گے۔
بہشت تے دوزخ دے وچکار اک جگہ اے، جسنوں اعراف کہندے نيں تے تفسیر مدارک التنزیل تے آور کتاباں توں ظاہر ہُندا اے کہ اس وچ اوہ لوک جنہاں دے نیک او ربد فعل برابر نيں تے کئی قسم دے آدمی رہن گے مگر آخر نوں ایہ وی بہشت وچ جاواں گے۔
مسلماناں دے ہاں لکھیا اے کہ قیامت دے دن حضرت محمد ؐ تے تمام انبیاء تے اولیاء تے نیک آدمی گنہگاراں دی شفاعت وچ سعی کرن گے تے حضرت محمد ؐ نوں اک حوض جس دا ناں کوثر اے، عطا ہوئے گا۔ اس دا پانی دُدھ توں زیادہ سفید تے شہد توں زیادہ شیريں مشک توں زیادہ خوشبودار اے، حضرت محمد ؐ اس توں لوکاں نوں سیراب کرن گے تے آور جو کوئی اس دا پانی پیے گا، فیر کدی پیاسا نہ ہوئے گا۔ ذبح کیتے ہوئے جانور بہشت دی خاک ہون گے تے حضرت صالح ؑ دی اونٹنی جو معجزے دے طور اُتے پتھر وچوں پیدا ہوئی سی تے حضرت یونس ؑ دی مچھلی تے اصحاب کہف دا کتا تے حضرت محمد ؐ دی سواری دی اونٹنی او ربعض پیغمبراں دے جانور بصورت مجسم بہشت وچ جاواں گے تے براق جس اُتے حضرت محمد ؐ صاحب سوار ہوئے کے معراج نوں گئے سن، خود بہشتی جانو رہے۔
مسلماناں دے ہاں دن رات وچ پنج مقرر وقتاں دی نماز فرض اے انہاں دے ناں ایہ نيں: فجر، ظہر، عصر، مغرب، عشائ۔
فجر دی نماز دا وقت صبح صادق (7) دے ظاہر ہونے توں آفتاب دے طلوع ہونے توں کچھ پہلے تک اے تے ظہر دی نماز دا وقت دوپہر ڈھلے توں اس لمحے تک رہندا اے کہ ہر چیز دا سایہ اس دے اصلی سایے یعنی اس سایے دے سوا جو ٹھیک دوپہر دے وقت ہو، دو چند ہوئے جائے تے حضرت امام محمد تے حضرت امام ابو یوسف دا ایہ قول اے کہ جدوں اصلی سایے دے سوا اس دے مثل ہی نوں پہنچ جائے تے عصر دی نماز دا وقت ظہر دے بعد توں آفتاب دے غروب ہونے توں کچھ پہلے تک اے تے مغرب دی نماز دا وقت آفتاب دے غروب ہونے دے بعد توں اس لمحے تک اے کہ شفق نہ غائب ہونے پائے تے عشاء دی نماز دا وقت شفق دے غائب ہونے توں اس لمحے تک رہندا اے کہ صبح صادق نہ ظاہر ہوئے۔ نماز دے وقتاں دی حداں ایہی نيں جو لکھی گئياں مگر عین وقت اُتے نمازاں دا ادا کرنا بہتر اے تے موسماں دے لحاظ توں انہاں نوں حداں وچ بعض نمازاں جلد تے بعض توقف توں پڑھنی اولیٰ نيں۔
ان نمازاں دے سوا مسلماناں دے ہاں تے وی نمازاں نيں مثلاً جمعے دی نماز، دونے عیداں دی نمازاں، جنازے دی نماز، صلوٰۃ تسبیح، اشراق دی نماز جو آفتاب دے طلوع ہونے دے بعد پڑھی جاندی اے، تہجد دی نماز جو پچھلی رات نوں پڑھدے نيں، استسقا دی نماز جو مینہ دی درخواست دے واسطے پڑھی جاندی اے تے علیٰ ہذا القیاس ایہ لوک بہت ساریاں نماز پڑھدے نيں۔
اہل اسلام اپنے بچےآں اُتے نماز دی بہت تنبیہ کردے نيں تے بچپن ہی وچ انہاں توں نماز شروع کراندے نيں۔ انہاں دے ہاں ست برس دی عمر وچ بچےآں نوں نماز دی تاکید کرنی ضروری اے تے دس برس دی عمر وچ اس فرض دے ادا کرنے دے واسطے انہاں نوں مارنا لازم اے۔ بہتیرے مسلمان ہر روز قرآن دی تلاوت وچ مشغول رہندے نيں تے وظیفے تے دعاواں جو انہاں دے ہاں حدیث وچ لکھی ہوئیاں نيں، اپنا ورد رکھدے نيں۔
اہل اسلام زکوٰۃ دینی فرض جاندے نيں تے قرآن وچ بیاسی جگہ نماز تے زکوٰۃ دا نال ہی ذکر اے۔ اس فرض دے ادا کرنے دے واسطے ہر قسم دے مال وچ خواہ نقد، خواہ مویشی، خواہ کوئی تے جنس ہوئے اک نصاب یعنی حد مقرر اے کہ جو شخص اپنے ضروری خرچاں دے بعد اس نصاب دا مالک ہوئے تاں سال بھر دے پِچھے اسنوں زکوٰۃ دینی ضرور اے۔ علاوہ زکوٰۃ دے اہل اسلام دے ہاں تے وی کئی صدقے مقرر نيں مثلاً عید الفطر دے روز یعنی ماہ شوال دی پہلی تریخ مالک نصاب اُتے اک مقرر صدقہ ادا کرنا لازم اے۔ سوائے اس دے فقیراں تے مسکیناں نوں خیرات دینا تے کھانا پکوا کر کھلیانا تے ہر طرح توں ا ن دی مدد کرنا مسلماناں دے نزدیک بہت چنگا اے۔ جو شخص نصاب دا مالک اے اس اُتے عید الاضحی دے دن یعنی ماہ ذوالحجہ دی دسويں تریخ قربانی کرنی واجب اے تے جے خاص عید دے روز قربانی نہ کر سکے تاں گیارہويں یا بارہويں تریخ نوں کر دے۔
مسلماناں دے ہاں تمام ماہ رمضان دے روزے رکھنے فرض نيں تے اس مہینے وچ ایہ لوک عبادت وچ زیادہ مصروف رہندے نيں چنانچہ مقررہ نمازاں دے علاوہ رات دے وقت تراویح (8) دی ویہہ رکعتاں پڑھدے نيں۔ قرآن دی وی بہت تلاوت کردے نيں تے کچھ آدمی اعتکاف (9)ماں بیٹھدے نيں۔ رمضان دے روزاں دے سوا اہل اسلام دے ہاں تے وی روزے رکھنے بہت اچھے نيں چنانچہ ایہ لوک ماہ ذی الحجہ دی نويں تے ماہ شعبان دی پندرہويں تے ہر مہینے دی تیرہويں، چودہويں تے پندرہويں تریخ تے علیٰ ہذا القیاس تے بعض دناں دے روزے رکھنے وڈے ثواب تے اجر دے حاصل ہونے دا باعث سمجھدے نيں۔
مسلمان کعبے دا حج کرنا فرض جاندے نيں تے فتاویٰ در مختا رماں لکھیا اے کہ حج اس مسلمان اُتے فرض اے جو تندرست ہوئے تے نابینا نہ ہوئے تے ضروری خرچاں دے سوا زاد راہ تے سواری دا وی مقدور رکھدا ہوئے تے رستے وچ وی امن ہوئے۔
ان گلاں دے علاوہ مسلماناں دے ہاں بہت ساریاں گلاں ایسی نيں جنہاں دا اختیارکرنا نہایت ضروری اے تے بہتیری ایسی نيں جنہاں توں پرہیز کرنا لازم اے
اہل اسلام دے ہاں سچ بولنے تے جھوٹھ توں بچنے دی نہایت تاکید اے تے اس امر دا ذکر قرآن تے حدیث وچ بہت جگہ لکھیا ہويا اے۔ ایہ لوک سچ بولنا او رجھوٹھ توں پرہیز کرنا اپنا اعتقادی امر جاندے نيں او رکہندے نيں کہ جھوٹھ سب برائیاں دی جڑ اے مگر تن جگہ مضائقہ نئيں۔ اول دو آدمیاں دے تنازع تے فساد دے دفع کرنے تے صلح کرانے وچ ، دوسرے لڑائی دے وقت غنیم دے غافل کرنے تے چکما دینے وچ ، تیسرے اپنی بیوی دے خوش کرنے تے اس دے راضی رکھنے وچ تے انہاں مقاماں اُتے وی ایہ شرط اے کہ جھوٹھ بولنے دے سبب توں کسی طرح دی عہد شکنی یا کوئی تے قباحت نہ لازم آتی ہوئے ورنہ مطلق حرام اے تے کسی طرح جائز نئيں۔ مسلماناں دا عام مسئلہ ایہ اے کہ آدمی نوں اکل حلال(10) تے صدق مقال اختیار کرنا مقدم اے۔
ماں باپ، استاد اوربزرگاں دا ادب کرنا، ہمسایے دے حق دا خیال رکھنا، وجہ حلال توں معاش پیدا کرنی، عزیز تے اقربا دا حق سمجھنا، مہمان نوازی تے سخاوت کرنی، لوکاں توں خوش اخلاقی تے تواضع توں پیش آنا، علم دی بڑائی تے عالماں دی تعظیم کرنی تے آور ايسے قسم دیاں گلاں عمل وچ لانی اہل اسلام دے ہاں نہایت ضروری نيں۔ مسلمان سودی روپیہ قرض دینا بہت برا جاندے نيں تے ایہ گل انہاں دے مذہب وچ بالکل ناجائز اے بلکہ جو شخص مسلمان ہوئے کے سود لے، اس دے ہاں دا کھانا وی درست نئيں تے سود دینے والے دا وی بہت برا درجہ لکھیا اے۔
نشہ خواہ کسی قسم دا ہو، مسلماناں دے ہاں ہرگز جائز نئيں بلکہ مسکرات دے کارخانے دی نوکری وی درست نئيں۔ انہاں لوکاں دے مذہب وچ رشوت بالکل حرام اے تے لکھیا اے کہ رشوت دینے والا تے لینے والا دونے دوزخ وچ جاواں گے۔ غیب کرنی، کسی نوں ناحق ستانا، یتیماں دا مال کھانا، ظلم کرنا،ا پنے تئاں چنگا جاننا، اکڑ کر چلنا، تکبر کرنا، اترانا، کسی اُتے ناحق تہمت لگانی، امانت وچ خیانت کرنی، خدا دی رحمت توں نا امید ہونا، وعدہ کر کے پورا نہ کرنا، قرآن پڑھ کر بھُل جانا، جھوٹی گواہی دینی، سچ گل کيتی گواہی چھپانی، خدا دے سوا تے کسی نوں سجدہ کرنا، کسی دا ناحق گلہ سننا، وجہ حرام توں معاش پیدا کرنی، حرام دا لقمہ کھانا، خلق دی تکلیف توں خوش ہونا، چوری کرنی، جوا کھیلنا، کھیل کود وچ مشغول ہونا، نجومیاں تے ایداں دے ہی لوکاں دیاں گلاں اُتے اعتقاد کرنا، شرع دیاں گلاں اُتے ہنسی کرنی، منہ توں بیہودہ گل نکالنی، مردے نوں پیٹنا یا پکار کر رونا، حقارت دی نظر توں کھانے نوں برا کہنا، لوکاں دے دکھانے نوں عبادت وچ مصروف ہونا، ہنسی ٹھٹھا کرنا، ظالماں دی خوشامد کرنی تے ايسے طرح دیاں گلاں مسلماناں دے مذہب وچ نہایت بری نيں تے انہاں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ مسلمان اوہ اے جس دا دل تے بولی یکساں ہوئے۔
مسلماناں ک واک ہی وقت وچ چار بیویاں تک رکھنے دی اجازت اے، مگر اس وچ ایہ ضروری اے کہ ہر چیز وچ سب دا حق برابر سمجھاں تے عدل تے انصاف توں پہلو تہی نہ کرن۔ علاوہ اس دے اوہ جس قدر چاہن لونڈیاں وی رکھ سکدے نيں۔ جے کسی لونڈی دے ہاں اس دے آقا توں اولاد ہوئے جائے تاں ا سکی بیع جائز نئيں تے اوہ اپنے آقا دے مردے ہی آزاد ہوئے جائے گی۔
مسلمان اپنی بیویاں نوں طلاق وی دے سکدے نيں تے اگرچہ ایہ فعل انہاں دے ہاں مباح اے مگر بہت ہی نازیبا کہندے نيں۔ چنانچہ انہاں دیاں کتاباں وچ اس امر نوں ابغض المباحات یعنی مباح چیزاں وچوں نہایت ہی برا لکھیا اے۔ ہر مسلمان اپنی بیوی نوں طلاق دے کے دوبارہ اپنے تصرف وچ لا سکدا اے، مگر تیسری طلاق دے بعد اوہ اس دے نکاح وچ نئيں داخل ہوئے سکدی، جدوں تک اوہ کسی تے شخص دے نکاح تے قبضے وچ آ کر طلاق نہ پائے۔
اہل اسلام دے ہاں عورت دے دوبارہ نکاح کرنے دی اجازت بلکہ تاکید اے تے شرع دی رو توں اس مسئلے دے ناجائز سمجھنے والے نوں کفر توں منسوب کردے نيں مگر ہندوستان دے مسلمان خصوصاً گاؤں دے رہنے والے بیوہ دا نکاح کم کردے نيں۔
بعض صورتاں وچ مسلماناں نوں اجازت اے کہ اپنی بیویاں نوں ماراں مگر اس وچ ایہ شرط اے کہ بے جا تے اس طرح دی ضرب نہ پہنچاواں جس توں ہڈی اُتے صدمہ آئے یا اسنوں زیادہ تر تکلیف ہوئے۔ انہاں دی بعض کتاباں وچ لکھیا اے کہ خاوند بیوی نوں شریعت دی راہ دسے تے دین دے مسئلاں توں آگاہ کرے۔ جے اوہ نہ سیکھے تاں پہلے نرمی توں سمجھائے، اس توں نہ منے تاں اختلاط ترک کرے۔ اس توں وی باز نہ آئے تاں مارے تے انجام کار طلاق دا درجہ اے۔
ہندوستان وچ ایہ رسم اے کہ بارہیا امیر تے دولت مند آدمی کدی غریب وی کئی بیویاں کر لیندے نيں مگر اکثر مسلمان صرف اک ہی نکاح کردے نيں۔ انگریزاں دی عمل داری وچ لونڈیاں دی خرید تے فروخت نئيں ہُندی، اس واسطے ایتھے دے مسلمان لونڈیاں کم رکھدے نيں تے بعض آدمی جو تے عورتاں کہ نہ بیویاں ہُندیاں نيں نہ لونڈیاں، اپنے گھر وچ ڈال لیندے نيں، ایہ امر مسلماناں دی شرع دے خلاف اے۔
سنی مسلمان مذہبی امور وچ چار اماماں وچوں کسی نہ کسی دے مقلد(11) نيں او ران دے ناں ایہ نيں: حضرت امام ابو حنفیہؒ جنہاں نوں حضرت امام اعظمؒ وی کہندے نيں، حضرت امام شافعیؒ، حضرت امام مالکؒ، حضرت امام احمد ابن حنبلؒ، ایہ چاراں امام مذہب دے مجتہد نيں تے مسلماناں دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ اوہ وڈے عالم، فاضل، عابد، عارف،صادق تے منصف سن ۔ جو لوک جس جس امام دے مقلد نيں، اوہ ايسے امام توں نامزد نيں، چنانچہ حضرت امام ابو حنفیہؒ دی تقلید کرنے والے حنفی کہلاندے نيں تے ايسے طرح باقی تن اماماں دے مقلد شافعی، مالکی تے حنبلی مشہور نيں۔
مسلماناں وچ فقیراں دے وی بوہت سارے فرقے نيں، جنہاں وچوں اکثر خانقاہاں تے ايسے قسم دے مکاناں وچ رہندے نيں تے گوشہ گزاں ہوئے کے پرہیز گاری توں اپنی زندگی بسر کردے نيں۔ بعض فرقے مثلاً قلندر تے رسول شاہی بالکل آزاد منش نيں تے کسی گل دے پابند نئيں۔ رسول شاہی فرقے دی ابتدا نوں بہت عرصہ نئيں ہويا۔ اس فرقے دی بنیاد اک شخص رسول شاہ نامی نے پائی تے اس دے جانشین حنیف شاہ نے اسنوں رونق دی۔ ایہ فرقہ نشے دی چیزاں توں کچھ پرہیز نئيں کردا بلکہ نشے وچ مست رہنا دنیا دی بے تعلقی دا وسیلہ جاندا اے مگر جو لوک شرع دے پابند نيں، اوہ ایداں دے فرقے دے لوکاں نوں مسلمان نئيں کہندے۔
تھوڑے عرصے توں سنی مسلماناں دے دو فرقے تے مشہور ہوئے گئے نيں۔ اک وہابی کہلاندا اے، دوسرا بدعتی تے اس دی اصل ایہ اے کہ ا نیسواں صدی عیسوی دے شروع وچ اک شخص عبدالوہابؒ نامی نے مکے دے آلے دوالے وچ رونق پائی تے بعض احکام بہ تشدد جاری کرنے شروع کیتے۔ چنانچہ نیاز نذر ماننی تے قبراں اُتے روشنی کرنی تے غلاف چڑھانے توں لوکاں نوں سختی توں منع کيتا، ایتھے تک کہ 1803ء وچ اس نے بوہت سارے آدمیاں دے نال ہوئے کے شہر مکہ اُتے قبضہ کر ليا تے اوتھے دے بعض عالی شان مقبرے تے برج ڈھا دئیے تے رفتہ رفتہ تے مقاماں اُتے وی قابض ہوئے گیا۔ آخر 1818 ء وچ محمد علی مصر دے فرماں روا نے انہاں لوکاں نوں شکست دتی۔
پس فرقہ بدعیہ اکثر مسلماناں نوں ايسے عبدالوہابؒ دی طرف منسوب کر کے وہابی کہندا اے مگر وہابی لوک اپنے تئاں اہل سنت تے جماعت دسدے نيں تے جے لفظ وہابی وی اپنے واسطے تسلیم کردے نيں تاں وہاب دی طرف جو خدا دے ناواں وچوں اک ناں اے، اپنے تئاں منسوب سمجھدے نيں۔ برخلاف اس دے وہابیہ فرقہ بہتیرے مسلماناں نوں لفظ بدعت دی طرف منسوب کر کے بدعی (12) یا بدعتی مشہور کردا اے تے اس دی وجہ ایہ اے کہ بدعت مذہب دی نويں گل نوں کہندے نيں جس دا اختراع کسی مثال سابق اُتے نہ ہوئے۔ تاں وہابی لوک اس نظر توں کہ فرقہ بدعیہ نے بہت ساریاں نويں گلاں جو حضرت محمدؐ تے انہاں دے اصحابؓ تے اصحابؓ دے تابعین دے وقت وچ نہ سن، مذہب اسلام وچ جاری کر دیؤ، انہاں لوکاں نوں بدعتی بولدے نيں۔ مگر ایہ لوک اس لفظ نوں اپنے واسطے تسلیم نئيں کردے تے اوہ وی اپنے تئاں اہل سنت تے جماعت کہندے نيں تے کوئی سی نويں گل جو انہاں نے مذہب وچ اختیار کيتی اے، اسنوں بدعت حسنہ (13)دسدے نيں۔
اہل اسلام دی ذاتاں
سودھوتمام مسلماناں دے نزدیک اہل عرب جو سام ابن نوح ؑ دی اولاد وچ نيں، خصوصاً اوہ لوک جو حضرت اسماعیل ؑ ابن حضرت ابراہیم ؑ دی نسل وچ نيں، سب توں شریف تے بزرگ گنے جاندے نيں تے انہاں دی فضیلت حدیث توں ظاہر اے۔ چنانچہ حضرت ابن عباسؓ نے حضرت محمد ؐ دی زبانی بیان کيتا اے کہ عرب والےآں نوں تن سیاں توں دوست رکھو! وچ عربی ہاں تے قرآن عربی اے تے اہل جنت دی بولی عربی اے۔
ان وچ قبیلہ قریش جس وچ حضرت محمد ؐ پیدا ہوئے نيں، شرافت دے لحاظ توں تے وی فوقیت رکھدا اے تے ایہ امر وی حدیث توں بخوبی ثابت اے۔ چنانچہ کتاب مشکوۃ المصابیح وچ لکھیا اے کہ حضرت سعدؓ نے حضرت محمد ؐ توں روایت کيتی اے کہ جو شخص قریش دی اہانت چاہے گا، اللہ تعالیٰ اس دی اہانت کريں گا تے حضرت عبداللہؓ ابن مطیع نے اپنے باپ توں روایت کيتی اے کہ حضرت محمد ؐ نے مکے دے فتح ہونے دے دن کہیا اے کہ آج دے بعد روز قیامت تک قریش لوک قید ہوئے کے قتل نہ کیتے جاواں تے حضرت ابو ہریرہؓ نے حضرت محمد ؐ توں روایت کيتی اے کہ سلطنت قریش وچ ہونی چاہیے تے کتاب عقائد نسفی وچ لکھیا اے کہ امام فرمانروا تے حاکم پیشوا دا قریشی ہونا ضرور اے یعنی شیخ ہوئے یا سید مگر قبیلہ قریش وچوں ہوئے کیوں کہ حضرت محمد ؐ نے کہیا کہ امام قبیلہ قریش وچوں ہويا کرن ! اس قبیلے وچ اسلام پہلے پہل جاری ہويا تے ابتداء وچ جو لوک اس قبیلے توں مسلمان ہوئے، اوہ اس سبب توں کہ شیخ دے معنی بزرگ دے نيں، شیخ کہلانے لگے تے خود حضرت محمد ؐ وی اس قبیلے وچوں سن ۔ انہاں سب قریشی شیخاں نوں اسلام دی بزرگی دے باعث توں کمال فوقیت حاصل ہوئی۔
فیر انہاں وچوں جو لوک خاص حضرت پیغمبر ؐ دی بیٹی حضرت فاطمہ ؓ دی اولاد توں ہوئے، اوہ سید دے ناں توں معروف ہوئے تے لوکاں اُتے بدستور شیخ دا ناں قائم رہیا، مگر قریشی شیخ جو باقی تن خلفا دی اولا دماں نيں، اوہ وی علیحدہ علیحدہ انہاں نوں خلفا دے ناں توں پکارے گئے۔ چنانچہ جو لوک حضرت ابوبکر صدیقؓ دی اولادماں نيں، اوہ شیخ صدیقی کہلانے لگے تے جو حضرت عمر فاروقؓ دی اولاد نيں، اوہ شیخ فاروقی مشہور ہوئے تے جو حضرت عثمان غنیؓ دی اولاد وچ نيں، اوہ شیخ عثمانی توں نامزد ہوئے۔ حضرت علیؓ دی اولاد جو حضرت فاطمہؓ دے سوا انہاں دی تے بیویاں توں اے، اوہ سید علوی کہلاندی اے۔ جو لوک انصار دی اولاد وچ نيں، اوہ شیخ انصاری پکارے جاندے نيں۔
مغلاں تے پٹھاناں دی اصلاں مختلف طور توں لکھی ہوئیاں نيں، مگر اکثر کتاباں توں ایہ پایا جاندا اے کہ مغل لوک یافث ابن حضرت نوح ؑ دی اولاد وچ نيں تے انہاں دی ابتدا اس طرح توں اے کہ یافث دی چھیويں پشت وچ اک شخص مغل نامی پیدا ہويا، جو لوک اس دی نسل وچ نيں، اوہ مغل کہلاندے نيں تے انہاں لوکاں وچ حضرت محمد ؐ دے کئی سو برس بعد مذہب اسلام جاری ہويا۔
پٹھاناں دی اصل دا حال انئيں کيتی اکثر کتاباں توں ایہ دریافت ہُندا اے کہ بنی اسرائیل وچوں اک شخص افغان نامی سلیمان ؑ ابن داؤد ؑ دے وقت وچ سی، اس دی اولاد افغان توں نامزد ہوئی۔ فیر حضرت محمد ؐ دے زمانے وچ جدوں دین اسلام دی بنیاد قائم ہوئی تاں انہاں وچوں اک شخص قیس نامی ستر آدمیاں سمیت افغانستان توں حضرت محمد ؐ دے پاس آ کر اسلام لیایا تے اس نے اپنے ملک وچ جا کے تمام قوم وچ ایہ مذہب جاری کيتا۔ چونکہ افغاناں وچ اسلام دی ابتداء اس شخص نال ہوئی سی، اس واسطے انہاں لوکاں وچ انہاں دا لقب بتان مشہور ہوئے گیا کیونجے بتان انہاں دی بولی وچ جہاز دے تھلے دے تختے نوں کہندے نيں۔ تاں جداں جہاز دی پائیداری اس تختے نال ہُندی اے، ویسی افغاناں وچ اسلام دی پائیداری قیس نال ہوئی تے اوہ وی بتان کہلانے لگے۔ ایہی لفظ بگڑدے بگڑدے پٹھان ہوئے گیا تے افغاناں وچ جو لوک خاص قیس دی نسل وچ ہوئے اوہ وی اس لفظ توں مشہو رہوئے۔
اگرچہ مسلماناں وچ بالا تفاق قریشیاں نوں سب اُتے فضیلت اے مگر فیر وی ہندوستان وچ چار قوماں شیخ، سید، مغل تے پٹھان شریف مشہور نيں۔
ان دے سوا تے بہت ساریاں قوماں نيں تے انہاں وچوں اکثر اپنے پیشےآں دے ناں توں معروف نيں مگر اوہ شریف نئيں گنی جاندیاں۔
جو شخص کسی تے مذہب وچوں دین اسلام وچ آئے، حقیقت وچ مسلماناں دے ہاں پہلی چار ذاتاں توں اس دی ذات کچھ نئيں ہُندی، مگر جو کہ شیخ دے معنی بزرگ دے نيں تاں اوہ لوک نو مسلم اُتے وی اس دی بزرگی دے لحاظ توں شیخ دا اطلاق کردے نيں۔
جہان آرا بیگم تے محمد یوسف
سودھوگیتی آرا بیگم تے محمد جمیل الدین دا قصہ (1)
جو کلام مصنف نے اپنی طرف توں لکھیا اے، اس دے پہلے م اے تے جو غیر دی جانب توں لکھیا اے، اس دے اول غ اے۔ (2)
اک روز دا ذکر اے کہ کسی جگہ آندھی وڈے زور تے شور توں آ رہی سی، درختاں وچ ہويا سنسنیا رہی سی، چاراں طرف کالی گھٹا چھا رہی سی، بادلاں وچ بجلی خوب آب تے تاب دکھا رہی سی، لوکاں دی نظراں وچ موت دا سما فیر رہیا سی، غیر موسم دی گھٹا توں سب دے دلاں اُتے فکر دا بادل گھر رہیا سی، ايسے جگہ سڑک دے کنارے اُتے اک آباد سرا سی جو نہایت پختہ تے خوش نما سی۔ معمول دے موافق اوتھے بوہت سارے مسافر آئے ہوئے سن مگر اس حادثے توں گھبرائے ہوئے سن ۔ سرا دے اک کونے وچ چھوٹا جہا مکان بنیا ہویا سی، اس دے اندر کسی کوٹھڑی وچ اک شخص بے ہوشی دی حالت وچ پلنگ اُتے پيا ہويا سی، اس دے سرہانے وچ دونے طرف دو ماماواں (3)مونڈھاں اُتے بیٹھی ہوئی رومال ہلا رہیاں سن تے اوتھے دو خوبصورت لڑکیاں جتھے آرا بیگم تے گیندی آرا بیگم چپکے چپکے گلاں کر کے رنج تے مصیبت نوں بھلا رہیاں سن، اک دوسرے نوں خدا دی یاد دلا رہیاں سن، تسلی دیاں گلاں توں دل دے غنچہ پژمردہ نوں کھلا رہیاں سن۔ باہر کسی تے مکان وچ انہاں دے نوکر چاکر تھکے ماندے پئے ہوئے سن ۔ پالکی، گھوڑا، رتھ تے بیل اوتھے کھڑے ہوئے سن ۔
دونے لڑکیاں آندھی تے طوفان دا ذکر کر رہی سن کہ اِنّے وچ تے وی اس دی شدت ہوئی۔ ہويا دے زور توں شمع کافور (4) ہوئے گئی، چراغ گل ہوئے گیا۔ دونے گل اندام اندھیرے وچ اک دوسرے دی صورت دیکھنے توں رہ گئياں۔ اگرچہ تاریکی دی حالت وچ وقت دی کچھ تمیز نہ ہُندی سی مگر جدوں انہاں دے بالاں تے چہراں اُتے بجلی دی چمک پڑدی سی تاں رات دن دا اک ہی وقت وچ سما بندھ جاندا سی۔
تھوڑی دیر بعد مینہ دا جھڑاکا شروع ہويا تے اس قدر برسا کہ سب طرف پانی ہی پانی دکھادی دینے لگا۔ ایہ خوفناک حادثہ دیکھ کے جتھے آرا بیگم بولی ’’ دیکھو بوا (5) گیندی آرا! جدوں اسيں عجیب آباد توں چلے سن تاں اس مصیبت دتی کیہ خبر سی کہ ابا جان (6) دا ایہ حال ہوئے جائے گا۔ افسوس اس جنگل وچ دوا دارو کتھے توں لاؤں! ابا جان نوں کيتا پلاؤں! ایتھے نہ حکیم(7) اے نہ طبیب، نوکر اپنے اپنے کم وچ لگے ہوئے نيں، بے چارے مصیبت وچ گرفتار نيں۔ ادھر تاں مینوں ابا جان دا خیال اے، ادھر بائی جان دا دل وچ جدا تصور اے کہ اوہ دہلی وچ بیٹھے انتظار کر رہے ہون گے۔ انہاں نوں ساڈی تکلیف تے مصیبت دتی کیہ خبر ہوئے گی! نئيں تاں اوہ جس طرح ہوئے سکدا، اپنے تئاں ایتھے پہنچاندے تے دکھ درد وچ شریک ہُندے۔ خیر اللہ تعالیٰ ايسے وچ کچھ بہتری کريں گا، اس دا کوئی کم حکمت توں خالی نئيں اے ۔‘‘
گیندی آرا بیگم جس دی نسبت جتھے آرا بیگم دے بھائی توں ہوئے چکی سی، اس دا ذکر سندے کچھ شرما ہی گئی تے بولی ’’ بوا! خدا سب دا مالک اے، اس توں مایوس نہ ہونا چاہیے۔ اک دم وچ ہزار دم نيں۔ کيتا تعجب اے، حالے خدا تعالیٰ چچا جان نوں شفا بخشے۔ کیوں ایسی گھبرائی جاندی ہو؟ ہن دہلی پہنچ جاندے نيں اوتھے ہر فن دا کامل آدمی موجود اے۔ جاندے ہی کسی وڈے حکیم نوں بلاواں گے، اچھی اچھی دواواں پلاواں گے، خدا تندرست کر دے گا۔ ہراساں ہونے توں کيتا ہُندا اے صبر کرنا بہتر اے ۔‘‘
دونے لڑکیاں اس قسم دیاں گلاں کر رہی سن تے خدا نوں یاد کردی جاندیاں سن کہ اِنّے وچ آندھی کم ہوئے گئی تے کچھ روشنی نمودار ہوئی۔
اس دے بعد اس مریض آدمی دا حال جو دریافت کيتا گیا تاں معلوم ہويا کہ اوہ محمد ناصر الدین نامی اک شریف زادہ، دہلی دا نامور رئیس، ذات دا شیخ، وڈا خاندانی تے معزز آدمی سی۔ اس دے باپ دادا کسی زمانے وچ جاگیردار سن تے بادشاہاں دے وقت وچ وڈے وڈے منصباں اُتے سرفراز رہے سن ۔ علاوہ اس دے اوہ خود وی وڈا لائق سی تے ہن مدت توں اپنی لیاقت تے کار گزاری دے باعث توں ضلع نور پور دے پرگنے عجیب آباد دا تحصیلدار ہوئے گیا سی تے ہمیشہ بہت دیانت تے امانت توں کم کردا رہیا۔ نہ کدی کسی توں رشوت لی، نہ کسی مقدمہ وچ کِسے دی جانب داری کيتی۔ ہر دم خدا توں خوف کردا رہندا تے اپنی عزت تے خاندان دے ناں دا وڈا خیال رکھدا۔ حاکم محکوم سب لوک اس توں راضی سن تے دل توں اس دی بہتری چاہندے سن ۔
اس دا اک بیٹا سی محمد جمیل الدین تے اک بیٹی سی جتھے آرا بیگم۔ اوہ انہاں دونے نال محبت کردا سی مگر اپنے وڈے بھائی دی بیٹی نوں وی جس دا ناں گیندی آرا بیگم سی، انہاں دونے توں کچھ کم نہ چاہندا سی۔ گیندی آرا بیگم دے ماں باپ اسنوں بچہ ہی چھڈ کے مر گئے سن، اس سبب توں ایہ لڑکی اپنے چچا ناصر الدین دے پاس رہندی سی۔ جمیل الدین گیندی آرا بیگم توں دو برس وڈا سی۔ جدوں اس دی عمر بارہ برس دی تے گیندی آرا بیگم دی دس برس دی ہوئی تاں ناصر الدین نے انہاں دونے دی نسبت کر دتی مگر نکاح (8) مدت دے بعد ہويا تے اس وقت تک دوناں نوں آپس وچ اک دوسرے توں جدا رکھنا تے انہاں وچ پردہ کرنا ضرور سمجھیا گیا۔ گیندی آرا بیگم دے ماں باپ زندہ نہ سن تے ناصر الدین اس نال محبت وی بہت کردا سی، اس سبب توں اس نے اپنی بھتیجی دی جدائی گوارا نہ دی بلکہ جمیل الدین نوں عجیب آباد توں اپنے چھوٹے بھائی محمد فیض الدین دے پاس دہلی وچ بھیج دتا کہ اوتھے رہ کے علم تحصیل کرنے وچ کوشش کرے۔
جب ناصر الدین تیس برس تک لیاقت تے دیانت توں سرکار دا کم انجام دے چکيا تاں اس نے پنشن دی درخواست کيتی۔ سرکار تاں اس توں راضی ہی سی فوراً پنشن منظور ہوئے گئی۔ اس نے دہلی آنے دا قصد کيتا تے سفر دا سامان جو کچھ ضرور سی سب تیار کر ليا۔ جتھے آرا بیگم تے گیندی آرا بیگم مدت توں عجیب آباد وچ رہدیاں سن۔ اس سبب توں اوتھے دی عورتاں نوں جو انہاں دے گھر وچ کدی کدی آیا کردیاں سن، انہاں لڑکیوں دی جدائی دا بہت قلق ہويا تے چلنے دے دن سب دے سب اپنی اپنی سواریاں وچ بیٹھ کر ملنے دے لئی آئاں۔ باہر مردانے ک مکان وچ ناصر الدین دے رخصت کرنے دے واسطے پرگنے دے بوہت سارے آدمی جمع ہوئے۔ ناصر الدین نے اپنے آدمیاں (9) توں سارا اسباب چھکڑاں اُتے لدوایا تے دونے لڑکیوں نوں اک رتھ وچ سوار کر کے انہاں دی خدمت تے نگہبانی دے واسطے دو ماماؤں نوں انہاں دے پاس بٹھایا تے آپ گھوڑے اُتے سوار ہو، رتھ، چھکڑاں تے نوکراں چاکراں نوں نال لے، اوتھے توں روانہ ہويا۔
اس دے اخلاق دا لوکاں دے دلاں اُتے نقش سی، کوئی اس دی جدائی نہ چاہندا سی۔ سب آدمی جو باہر بیٹھے سن، چشم اُتے آب افسوس کردے ہوئے مشایعت (10)کے واسطے اس دے نال ہوئے تے کئی کوس تک پہنچیا کر الٹے چلے آئے۔
ناصر الدین نے دو منزل تک تاں آرام توں سفر کيتا مگر فیر اتفاق توں اسنوں بخار آ گیا تے تن روز تک برابر چڑھا رہیا، کچھ ہلکا نہ ہويا۔ دہلی کئی منزل رہ گئی سی، اس سبب توں کسی قصبے وچ ٹھہر گئے۔اوتھے مدت توں دہلی دا اک طبیب رہندا سی، اسنوں طلب کيتا تے گھر وچ اچھی طرح پردہ کر کے اندر بلیایا۔ مریض دے پلنگ دے برابر بٹھایا۔ طبیب نے آتے ہی نبض دیکھی، تمام حال دریافت کيتا، پُچھیا ’’ شیخ صاحب! بخار کدوں توں اے ؟ سردی توں آتا اے یا گرمی سے؟ کيتا ہر وقت چڑھا ہی رہتاہے یا کسی وقت ہلکا وی ہوئے جاندا اے ؟‘‘
ناصر الدین نے تمام حقیقت اس دے روبرو بیان کيتی۔ طبیب نے جواب دتا ’’ رستے دی ماندگی تے آب تے ہويا دے اختلاف توں ایہ بخار عارض ہوئے گیا اے، مادی نئيں اے۔ ہن آپ ایتھے ٹھہرئیے۔ ایہ قصبہ وی چنگا اے، ضروری دواواں ایتھے مل سکدیاں نيں تے بندہ وی ہر وقت خدمت گزاری نوں موجود اے۔ جدوں شفا ہوئے جائے گی تاں ایتھے توں دہلی تشریف لے جائیے گا۔‘‘
ناصر الدین نے کہیا ’’ آپ دی عنایت وچ کچھ شک نئيں مگر دہلی وی نیڑے اے، اوتھے سب منتظر ہون گے۔ ہن تاں جس طرح ہوئے سکے، اپنے شہر وچ پہنچ جانا مناسب اے۔ مرض سخت معلوم ہُندا اے۔ دیکھیا چاہیے، پردہ غیب توں کيتا ظہور وچ آتا اے ! ہرچہ (11) از غیب میرسد نیکوست۔‘‘
یہ گفتگو ہوئے رہی سی کہ اِنّے وچ اک نوکر اُتے تکلف خاصدان لیایا۔ اس وچ پان دی گلوری تے الائچیاں تے پنج روپے رکھے ہوئے سن ۔ طبیب نے گلوری کھا لی تے روپے دیکھ کے بولے ’’ آپ نوں ایہ تکلیف کرنی کيتا ضرور سی! وچ تاں آپ دا نیاز مند ہون۔ خدمت ہی وچ حاضر ہونا اپنی عزت دا باعث جاندا ہاں۔‘‘
ناصر الدین نے کہیا ’’ آپ کيتا فرماندے نيں۔ ایہ حقیر شے آپ دے لائق نئيں اے مگر اس دا قبول کرنا وی مہربانی توں بعید نئيں اے ۔‘‘
طبیب نے اس وقت اپنے اک خدمت گار نوں آواز دتی تے روپے اس دے پاس رکھوا دئیے۔ فیر کچھ تے تسلی تے تشفی دیاں گلاں کر کے اوتھے توں رخصت ہويا۔
ادھر ناصر الدین نے وی دہلی چلنے دا قصد کيتا تے دوسرے روز صبح ہُندے ہی پالدی ميں سوار ہويا، اپنے تمام ہمراہیاں نوں نال لے، دہلی دی طرف روانہ ہويا۔ رات کواک جگہ مقام کیہ تے طبیب دی تجویز توں جو دوائیاں اپنے نال لیندا آیا سی، انہاں دا استعمال کيتا۔ علی الصباح اوتھے توں آگے ودھیا تے ايسے سرا وچ آیا، جس دا ذکر حصے دی ابتدا وچ کیہ گیا اے۔
ایتھے اسنوں ایسا بے ہوشی دا بخار چڑھا کہ سب نال والےآں دے حواس ٹھکانے نہ رہے۔ علاوہ اس دے آندھی تے مینہ دی اوہ شدت ہوئی کہ مسافر چوکڑیاں بوھل گئے۔ انہاں دے پنجے اکھڑ گئے، چھکے چھُٹ (12) گئے، سب دے دلاں اُتے دھاکا بیٹھ گیا، ہر اک آدمی ايسے شش تے پنج وچ پے گیا۔ جتھے آرا تے گیندی آرا دونے لڑکیاں ایہ حال دیکھ کے چپکے چپکے اپنے رنج تے مصیبت دیاں گلاں کرنے لگياں تے تکلیفاں دے دور ہونے دے واسطے خدا تعالیٰ توں دعاواں مانگنے لگياں۔ ناصر الدین نوں رات بھر شدت توں بخار چڑھا رہیا۔ صبح نوں کچھ افاقہ ہويا تاں اسنوں پالدی ميں لٹا کر دہلی لے چلے تے شام دے وقت سب دے سب شہر وچ پہنچ گئے۔
اوتھے فیض الدین تے جمیل الدین دونے منتظر سن ۔ ناصر الدین دے آنے دی خبر سندے ہی اپنے نوکراں چاکراں سمیت تھوڑی دور استقبال دے واسطے گئے تے گھر تک اس دے نال نال آئے۔ انہاں لوکاں نوں جس قدر اس دے آنے دی خوشی ہوئی، اس توں زیادہ اس دی بیماری دا رنج ہويا۔ خیر جس طرح ہوئے سکا، پالکی توں اتار کر گھر وچ لے گئے تے اک پلنگ اُتے لٹایا۔ فیر پردہ کرا دے لڑکیوں نوں رتھ وچوں اتارا تے سارا اسباب وی چھکڑاں وچوں کڈ کے ٹھکانے توں لگایا۔
گیندی آرا بیگم دے گھر وچ جاندے ہی جمیل الدین دا اوتھے جانا موقوف ہويا تے اوہ باہر دیوان خانے وچ رہنے لگا۔ ضرورت دے وقت کدی کدی پردہ ہوئے جاندا تے اوہ گھر وچ آ کر اپنے باپ توں مل جاندا۔ محمد ناصر الدین دے پاس اس دے تمام رشتہ دار تے شہر دے سارے امیر تے رئیس آئے۔ ہر اک نے اس دی خبر پوچھی ا ور تسکین تے تسلی دیاں گلاں کيتياں۔
ناصر الدین نوں بیماری دی شدت ہُندتی گئی تے روز بروز اس دا حال بگڑنے لگا۔ جدوں اسنوں اپنی زندگی دی کچھ توقع نہ رہی تاں اس نے اپنے بھائی فیض الدین نوں ایہ وصیت کيتی ’’ میرا تمام مال تے متاع تے جائیداد شرع دے موافق تقسیم کرنا۔ جتھے آرا دے واسطے کوئی چنگا خاندانی عزت دار تے پڑھیا لکھیا لڑکا تجویز کرنا۔ وچ اپنی بیٹی تے بھتیجی نوں یکساں سمجھدا ہون۔ میرے بعد گیندی آرا نوں کسی طرح دی تکلیف نہ دینا تے ہر طرح توں اس دی خاطر داری کردے رہنا۔ جس قدر جلدی ہوئے سکے، جمیل الدین توں اس دا نکاح کر دينا۔ میرے مرنے توں کچھ ہراساں نہ ہونا۔ ثابت قدمی تے مستقل مزاجی نوں ہرگز نہ چھڈنا۔‘‘
جب ناصر الدین دی موت دا وقت نیڑے آیا تے نزع دی حالت وچ اس دا منہ خشک ہونے لگیا تاں خشکی دے دور ہونے دے واسطے اس دے منہ وچ پانی ٹپکایا، تھوڑا سا شربت پلیایا۔ اس دے بیٹے جمیل الدین نے جو حافظ قرآن سی تے اس وقت اس دے سرہانے بیٹھیا ہويا سی آہستہ آہستہ سورہ یسین (13) پڑھنی شروع کيتی۔ فیر سب لوک جو اوتھے موجود سن، کلمہ پڑھنے لگے۔ اوہ وی اپنے منہ توں کلمہ پڑھدا رہیا تے ايسے حالت وچ اس دی جان نکل گئی۔ ایہ سندے ہی سب مرداں تے عورتاں نے افسوس کر کے قرآن دی عبادت دا اک فقرہ (14) جو مصیبت دے وقت پڑھیا جاندا اے، اپنی اپنی بولی توں کڈیا تے اس دا ترجمہ ایہ اے: ’’ بالتحقیق اسيں خدا ہی دے واسطے نيں تے ايسے دی طرف رجوع کرنے والے نيں۔‘‘
اس وقت کچھ آدمی چشم اُتے آب ہوئے کے آہستہ آہستہ رونے لگے تے کسی نے چیخ مار دے آواز نہ کڈی۔ دونے لڑکیاں جو خرد سال سن، اپنے تئاں ضبط نہ کر سکن تے آواز توں رونے لگياں۔ وڈی عورتاں نے انہاں نوں سمجھایا’’ دیکھو اس طرح رونا شرع وچ منع اے، صبر کرنا چاہیے، صبر دا اجر خدا دیندا اے تے قرآن شریف وچ لکھیا اے کہ خدا تعالیٰ صبر کرنے والےآں دے نال اے ۔‘‘
فیض الدین نے وی انہاں دی بہت تشفی دی تے محبت دیاں گلاں توں انہاں دی دل جمعی کيتی۔ بارے اوہ وی چپکی ہوئے رہیاں۔ جاں ہی ناصر الدین مر گیا، اوتھے اس دا منہ تے آنکھاں بند کر دیؤ تے دونے پاؤں دے انگوٹھے ملیا کے کسی کپڑے دی دھجی توں بنھ دئیے تاکہ منہ تے آنکھاں دے کھلے رہنے تے پاؤں دے جدا جدا ہونے توں اس دی ہیئت ہیبت ناک نہ ہوئے جائے۔
اب اس امر دی تاکید شروع ہوئی کہ جس قدر جلدی ہوئے سکے، نہلا دھلا، کفن دے کے، دفن کر دينا چاہیے۔ فوراً دو تن واقف کار آدمی شہر دے باہر جتھے انہاں دے خاندان دا قبرستان تے مقبرہ ہويا سی، قبر کھدوانے نوں بھیج دئیے تے ایتھے اس دے نہلانے نوں پانی گرم کرنا شروع کيتا تے گرم ہُندے وقت پاکیزگی اورصفائی دے واسطے اس وچ بیری (15) دے پتے تے خطمی دے پھُل ڈال دئیے۔ فیر مردے دے نہلانے دی تجویز کر کے اک علیحدہ مقام وچ لمبا سا گڑھا کھودا تاکہ اس دے غسل دا پانی سب طرف نہ پھیلے تے اوتھے گڑھے وچ اکٹھا ہوئے جائے ۔ اس دے بعد اک لمبا تختہ خوب دھو کر تے تن دفعہ خوشبو دے کے، اس گڑھے اُتے بچھایا تے مردے نوں لیا کے اس اُتے چت لٹایا۔ فیر اس دے عزیزاں (16) تے رشتہ داراں نے مذہب اسلام دی شرطاں دے موافق نہلایا تے غسل دینے وچ تن دفعہ سجے طرف تاں، فیر کھبے طرف توں اس دے اُتے پانی بہایا۔
ادھر تاں اس دے نہلانے دھلانے دا سامان ہُندا رہیا، ادھر اک وڈی چارپائی منگا کر اس دے اُتے نواں بوریا بچھایا تے سفید کپڑے دا بہت عمدہ کفن تیار کرایا۔ کفن وچ تن کپڑے سن : لفافہ، ازار تے قمیض۔ لفافہ تے ازار صرف دو چادراں سن تے قمیض جسنوں خاص مردے دی نسبت کفنی وی کہندے نيں، لمبے کردے دے طور اُتے اک کپڑا وچکار توں چاک کیہ ہویا سی۔ جدوں چارپائی اُتے بوریا بچھا چکے تاں اس دے اُتے لفافہ تے فیر ازار بچھائی تے فیر چاک دی ہوئی جگہ تک کفنی پھیلائی تے باقی موڑ کر سرہانے دی طرف رکھ دتی۔
جب مردے نوں اچھی طرح نہلا دھلا چکے تاں اس دے بدن نوں کپڑے توں پونچھا تے صندل تے کافور پیس کر اس دی پیشانی، ہتھوں، گھٹناں تے دونے پاؤں یعنی انہاں اعضاء نوں جو سجدے وچ زمین اُتے ٹکتے نيں، لگیا دتا تے ایہی خوشبو کفن دے کپڑےآں وچ وی چھڑک دی۔ چارپائی اُتے کفن چن ہی رکھیا سی، اس اُتے مردے نوں لیا کے لٹا دتا تے کفنی دے چاک وچوں اس دا سر کڈ کے باقی کفنی نوں جو مڑی ہوئی اس دے سرہانے رکھی سی، اس دے اُتے پھیلا دتا۔ اس دے بعد ازار تے فیر لفافے نوں لپیٹ دتا۔ سر، کمر او رپاؤں دے پاس نويں کپڑے دی دھجیاں دے تن بندھ بنھ دئیے تاکہ کفن ہويا توں نہ اڑے۔ کفن جو مرد (17) دے نال قبر وچ جاندا اے، انہاں نوں تن کپڑےآں دا ہُندا اے مگر اس ہیئت دی پوشش دے لئی اک لمبی چادر جو مردے نوں چارپائی سمیت اچھی طرح ڈھانک لے، اس دے اُتے ڈال دتی تے اڑنے تے سرکنے دے اندیشے توں اس دے چاراں کونے چارپائی دے چاراں پایاں توں بنھ دئیے تے فیر عود دی بتی روشن کر کے سب طرف توں خوشبو دے دی۔
ناصر الدین دے رشتہ دار تے شہر دے بعض رئیس باہر دیوان خانے وچ بیٹھے ہی ہوئے سن، جنازہ اپنے کندھے اُتے اٹھا کے قبرستان دی طرف لے چلے۔ شہر وچوں تے وی مسلمان ثواب دے خیال توں جنازے دے نال ہوئے تے نوبت بہ نوبت کندھے دیندے گئے۔ جنازے دا سرہانا آگے دی طرف تے پاؤں پِچھے دی طرف سن ۔ سب آدمی کلمہ پڑھدے ہوئے موت نوں یاد کردے ہوئے، اس دے پِچھے پِچھے معتدل رفتار توں چلے جاندے سن ۔
جنگل وچ اک چنگا صاف سا مقام دیکھ کے جنازے دی نماز دے واسطے ٹھہرے۔ اوتھے کسی کنوئاں اُتے لوکاں نے وضو کيتا۔ فیر جنازے دا سر شمال (18)اور پاؤں جنوب دی طرف رکھ دے سب لوک صفاں بنھ کر نماز دے واسطے کھڑے ہوئے گئے۔ ناصر الدین دے بیٹے جمیل الدین نوں جو ولی (19) سی امام بنایا۔ اس نے جنازے دی نماز پڑھائی تے اس نماز وچ چار تکبیراں کدرے۔ پہلی تکبیر دے بعد خدا دی پاکی تے صف تے ثنا تے دوسری تکبیر دے بعد درود تے تیسری تکبیر دے بعد مغفرت تے ایمان دی دعا پڑھی تے چوتھی تکبیر دے پِچھے سجے کھبے سلام کہہ کے نماز تمام کر دتی۔
جب نماز توں فارغ ہوئے چکے تاں جمیل الدین نے اذن عام پکار دتا، اس وقت کچھ لوک رخصت ہوئے گئے تے باقی قبرستان وچ جنازے دے نال گئے۔
اوتھے پہلے ہی توں قبر تیار ہوئے چکی سی تے بشکل مستطیل چوکھونٹی کھدی ہوئی سی۔ اس دا طول شمالی (20)اور جنوبی تے عرض مشرقی تے مغربی سمت وچ سی تے مغرب دی طرف مردے دے رکھنے دے واسطے اک لحد(21)بنی ہوئی سی۔ اوتھے لے جا کے جنازے نوں قبر دے پاس رکھ دتا فیر اس دے اُتے دی چادر اٹھائی تے مردے نوں قبلے دی طرف توں قبر وچ اتار کر لحد وچ داخل کيتا تے اس دا چہرہ ذرا قبلے دی طرف مائل کيتا۔ اس دے بعد گورکناں توں قبر نوں پٹوا دتا تے اس دی صورت مسنم (22)بنوا کر اوتھے پانی چھڑکوا دتا تاکہ قبر دی مٹی بالکل جم جائے، ہويا دے اثر توں اڑنے نہ پائے، اچھی طرح تھم جائے۔
جب انہاں کماں توں فارغ ہوئے چکے تاں سب نے فاتحہ پڑھی تے نوکراں نے اناج، روٹیاں تے نقدی جو پہلے توں ہاتھیاں اُتے اپنے نال لیندے گئے سن، مسکیناں تے فقیراں نوں تقسیم کيتی۔ انہاں لوکاں دا اوتھے جمگٹھا لگیا ہويا سی، سب راضی تے خوش ہوئے گئے، دعاواں دیندے ہوئے اپنے اپنے گھر چلے گئے۔
مردے نوں دفن کر کے سب لوکاں نے گھر آنے دا ارادہ کيتا بعید رشتہ دار تے شہر دے بعض رئیس رستے ہی وچوں جمیل الدین تے فیض الدین توں اجازت لے کے رخصت ہوئے گئے تے باقی عزیز تے اقربا ناصر الدین دے گھر آئے۔ کھانا پکا پکایا بعض رشتہ داراں دے ہاں توں اوتھے آ گیا سی، سب نے مل کے کھایا۔
تیسرے دن صبح دے وقت اکثر رشتہ دار تے شہر دے بوہت سارے امیر تے رئیس مردانے مکان وچ جمع ہوئے تے بوہت سارے مسکین تے فقیر لوک وی آئے۔ قرآن دے تیساں سپارے (23) جنہاں دی جلدی علیحدہ علیحدہ بنھی ہوئیاں سن، اوتھے وچکار رکھے ہوئے سن ۔ ہر اک نے اوتھے توں لے کراک اک دو دو سپارے پڑھے تے تھوڑے عرصے وچ کئی قرآن ختم اوہ گئے تے دو تن لکھ دفعہ کلمہ پڑھیا گیا۔
جب فاتحہ ہوئے چکی تاں لوکاں نے جمیل الدین دے آگے اس دے باپ دی تعزیت دی تے اسنوں صبر شکر کرنے تے خدا دی رضا اُتے راضی رہنے دی نصیحت کيتی۔ آج دے دن بہت افراط توں کھانا پکا سی، مسکیناں تے فقیراں نوں وی تقسیم کرایا گیا، عزیزاں تے قریباں نوں وی کھلایا گیا۔ تھوڑی دیر بعد سب لوک رخصت ہوئے کے چلے گئے۔
کنبے دیاں عورتاں کچھ تاں ناصر الدین دے مردے ہی تے کچھ آج دے دن سواریاں وچ بیٹھ کر اس دے گھر گئی سن، انہاں وچوں اکثر آج ہی اپنے اپنے گھر چلی آئاں تے کچھ رہ وی گئياں۔
اس دے بعد چند روز تک تے وی رشتہ دار تے دوست آشنا تعزیت دے واسطے آیا کیتے۔ باہر مردانے مکان وچ جمیل الدین تے فیض الدین تے اندر زنانے وچ فیض الدین دی بیوی نجم النساء بیگم تے دونے لڑکیاں مہماناں دی خاطر داری کردی رہیاں تے علاوہ اس دے جمیل الدین تے اس دی بہن جتھے آرا بیگم دونے اپنے باپ دے مال وچوں غریباں تے فقیراں نوں بہت سا کچھ تقسیم کردے رہے۔
ناصر الدین دے مرنے دے بعد جتھے آرا تے گیندی آرا اپنی چچی نجم النسا دے پاس رہیاں تے اوہ انہاں دونے توں بہت محبت کردی رہی۔ جمیل الدین باہر مردانے مکان وچ رہندا تے مولوی فخر الدین توں جو فارسی تے عربی وچ وڈا مسلم استاد تے معقول تے منقول وچ فاضل بے بدل سی، علم تحصیل کردا رہندا تے پڑھنے لکھنے وچ بہت توجہ کردا، کدی ضرورت دے وقت پردہ کرا دے اپنی چچی نال ملن نوں چلا جاندا ورنہ ہمیشہ اپنے استاد دی خدمت وچ حاضر رہندا تے فخر الدین دی فرماں برداری اپنے دین دے فخر دا باعث سمجھدا۔
جب ناصر الدین نوں مرے ہوئے اک برس دا عرصہ گزر گیا تاں جتھے آرا بیگم دی خالہ (24) زاد بہن مریم دا ہدیہ (25) تے دے بھائی رحمن بخش دی بسم اللہ (26) قرار پائی۔ جتھے آرا دی خالہ نے سب عورتاں نوں بلاوا بھیجیا تے اسنوں وی اپنے گھر وچ بلیایا۔ ساری عورتاں نفیس نفیس پوشاکاں تے عمدہ عمدہ زیور پہن کر پردہ دار سواریاں وچ بیٹھ کر اس دے گھر گئياں تے اپنی اپنی ماماؤں تے نوکراں نوں وی نال لیندی گئياں۔ ہر چند جتھے آرا بیگم دے دل توں باپ دا غم دور نہ ہويا سی تے اوہ ناکتخدا (27)بھی سی، شرم تے لحاظ غالب سی، ہر جگہ جانا نامناسب سی مگر ایداں دے پاس دے رشتے وچ اس دی چچی ہرگز انکار نہ کر سکی تے اپنے نال لے گئی۔
جتھے آرا نے پردہ دار پالدی ميں توں اتردے ہی اپنی خالہ نوں وڈی تعظیم تے تکریم توں سلام کيتا، بہت ادب تے قاعدے توں کلام کيتا، اس نے اسنوں گلے توں لگایا تے محبت توں اپنے پاس بٹھایا۔ فیر اوہ اپنی چچی دے اشارے توں اٹھیا کر مہماناں توں علیحدہ، چپکی اک کونے وچ جا بیٹھی تے اس دی دوا (28)گلاب وی اس دے نال رہی۔
اس عرصے وچ اوہی لڑکی مریم جس دا ہدیہ ہونے والا سی، اس دے پاس آئی تے آتے ہی جتھے آرا بیگم نوں سلام کيتا۔ جتھے آرا نے اسنوں اپنے پاس بٹھا لیا تے اس دے پڑھنے دا حال پوچھدی رہی۔ مریم نے خوش آوازی توں اسنوں قرآن دا اک رکوع (29)سنایا۔ جتھے آرا بہت خوش ہوئی اوربولی ’’ بوا! تسيں وڈی ذہین ہوئے۔ تسيں نے اِنّی سی عمر وچ قرآن شریف ختم کر ليا اے۔ عجب نئيں اے کہ تسيں جلدی توں فارسی دی وی کچھ کتاباں پڑھ لو۔‘‘
یہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ رحمن بخش جو چار برس دا سی، اوتھے آ گیا تے سلام کر کے جتھے آرا دی گود وچ ہوئے بیٹھیا۔ جتھے آرا نے انال پیار کيتا تے پُچھیا ’’ میاں! (30)بھلا بتاؤ تاں کیوں مہمان جمع ہوئے نيں؟ تے اپنا سپارہ تاں دکھاؤ، کتھے اے ؟ اساں سنیا اے، تواڈے واسطے کمخاب (31) دا جھمجھماندا (32)جزدان سیا گیا اے ۔‘‘
رحمن بخش نے اپنی ودا لطیفہ نامی توں کہیا ’’ اچھی ددا! میرا سپارہ لائیو، وچ آپا(33) جان نوں دکھاؤں۔‘‘
یہ گفتگو ہوئے رہی سی کہ اک بیاہی ہوئی لڑکی جس دا ناں دل افروز بیگم سی، اس بچے دی پیاری پیاری گلاں سن کر اوتھے آ بیٹھی تے اوہ وی اس توں گلاں کرنے لگی۔ رحمن بخش گو کم عمر سی، مگر اس دی گل مزے دی سی، چالاکی توں جواب دیندا رہیا۔ دل افروز جتھے آرا نوں پہلے توں جاندی سی مگر اس وقت جان بجھ کر اس بچے توں امتحاناً پُچھنے لگی’’ میاں! جنہاں دی گود وچ تسيں بیٹھے ہوئے ایہ تواڈی کون نيں؟‘‘
اس نے کہا’’ تسيں کيتا نئيں جاندی ہو، ایہ میری آپا جان نيں۔‘‘
دل افروز نے کہا’’ تواڈی آپا جان وڈی غریب نيں جو اک کونے وچ خاموش بیٹھی نيں۔ کچھ تسيں ہی توں گلاں کردیاں نيں، اسيں توں تاں بولدی وی نئيں۔‘‘
جتھے آرا بیگم نے کچھ جواب نہ دتا مگر لطیفہ جو انہاں دونے دے تعارف توں واقف نہ سی، جھٹ بول اٹھی ’’ بیگم! تسيں انہاں نوں نئيں پہچانتاں، خدا رکھے (34) جتھے آرا بیگم نيں، حالے انہاں دی شادی نئيں ہوئی اے، گل وی کدرے نئيں ٹھہری اے، اس لئی شرم تے لحاظ توں کونے وچ بیٹھی نيں۔ انہاں دے باپ دا انتقال ہوئے گیا، شادی دا ارمان جی دا جی ہی وچ رہ گیا۔ ہزاراں روپے انہاں دی بولی وچ سن، وڈے دور دورے سن ۔ ہن وی اللہ تعالیٰ نے سب کچھ دے رکھیا اے ملکاں دی بہتیری آمدنی اے، ہر چیز موجود اے، مگر خدا جلدی توں انہاں دے بیاہ دا دن دکھائے، الٰہی مراد دے موافق شادی ہوئے جائے!‘‘
جتھے آرا جو پہلے ہی دل افروز دے آنے توں شرما گئی سی، لطیفہ دی ایہ گلاں سن کر تے وی لحاظ کرنے لگی۔ ایہ دیکھ کے دل افروز بولی ’’ بوا! تسيں میرے توں اِنّی کیوں شرماندی ہو؟ وچ تاں کوئی غیر نئيں ہون، ہمیشہ تواڈے گھر والےآں توں ملدی رہندی ہون۔ دیکھو تواڈے ابا جان مینوں کیواں دا پیار کردے سن، اپنے ہاں دی لڑکیوں توں کچھ کم نہ چاہندے سن ۔ ہن تواڈی چچی وی جنہاں نوں وچ خالہ جان کہندی ہون، میرے توں بہت محبت رکھدی نيں۔ کيتا بتاؤں کِداں دی الفت کردیاں نيں۔‘‘
جب دل افروز نے جتھے آرا توں اس قسم دیاں گلاں کيتياں تاں اس نے وی خیال کيتا کہ ایہ میرے سارے گھر توں واقف اے تے ایہ سمجھ کر اس توں کچھ گفتگو دی تے بولی ’’ بوا! جدوں توں ابا جان مرحوم دا انتقال ہو،ا مینوں انہاں دا بہت غم تے الم رہندا اے۔ انہاں دی محبت دا خیال آتا اے تاں چھاتی (35)پر سپ سا پرت جاندا اے، فیر دل نوں سمجھاندی ہاں کہ دنیا ناپائدار اے، خدا دے سوا کسی دی ذات نوں بقا نئيں۔ خیر صبر کردی ہون، جو لنگھدی اے دل ہی اُتے لنگھدی اے ۔‘‘
دل افروز نے کہا’’ بوا! صبر عجب چیز اے۔ تسيں اپنے دل نوں بہلایا کرو۔ آؤ چلو، صحن وچ پھرو، اس طرح کیوں گھٹی بیٹھی ہو، ذرا باہر نکلو۔‘‘
اس عرصے وچ کھانے دا وقت آ گیا، اُتے تکلف دستر خوان چنا گیا، کھانا رکھیا گیا، سب نے مل کے کھایا، فیر دستر خوان ودھایا۔ اس دے بعد چلمچی (36) آفتابہ لیا کے مہماناں دے ہتھ دھلائے، پان بنے ہوئے رکھے سن، سب نوں کھلائے۔
جب ظہر دی نماز دا وقت ہويا تاں عورتاں نے وضو کر کے نماز پڑھی، فیر ہدیہ دی تیاری ہونے لگی، مریم نوں نہلا دھلیا کے بہت نفیس پوشاک تے عمدہ عمدہ زیور پہنائے، دالان وچ پہلے ہی توں چنگا فرش بچھا ہويا سی، قرینے توں تکیتے لگے ہوئے سن، اوتھے صدر جگہ مسند اُتے مریم نوں لا بٹھایا۔
اِنّے وچ عصر دی نماز دا وقت ہوئے گیا۔ مریم تے لڑکیوں تے وڈی عورتاں نے نماز پڑھی، فیر بہت شائستگی توں سب دی سب تکیوں توں لگ کر بیٹھ گئياں۔ وچکار دو کشتیاں رکھی گئياں، اک وچ مریم دا بہت عمدہ جوڑا تے دوسری وچ اس دی نذر دینے دے لئی سو روپے نقد رکھے ہوئے سن، علاوہ اس دے ايسے جگہ مٹھائی دے وی بوہت سارے خوان چنے ہوئے سن ۔
استانی جو مریم دے گھر ہی وچ رہندی سی، بہت تعظیم تے تکریم توں لیائی گئی تے صدر مجلس وچ مسند اُتے مریم دے پاس بٹھائی گئی۔ اس نے آتے ہی نظم وچ کچھ دعا پڑھی تے دعا دے ہر شعر اُتے سب لڑکیوں نے جو مریم دی اسيں عمر سن، بلند آواز توں آمین کہی۔ جدوں دعا ختم ہوئے چکی تاں مریم نے کھڑے ہوئے کے پہلے استانی نوں فیر سب عورتاں نوں بہت ادب توں سلام کيتا، ساری مجلس وچ اپنا ناں کيتا۔ اس دے بعد مریم دی ماں نوں سب نے مبارکباد دی۔ اس نے ايسے وقت دونے کشتیاں اُتے توں کشتی پوش اتار کر جوڑا تے سو روپے نذر دے طور اُتے استانی دے روبرو پیش کیتے تے کہیا ’’ وچ آپ دا حق کسی طرح ادا نئيں کر سکدی، اسنوں قبول فرمائیے۔‘‘
استانی نے کچھ تامل دے بعد دونے چیزاں لاں تے لڑکی نوں بہت ساریاں دعاواں دتیاں فیر نجم النسائ، جتھے آراء تے دل افروز نے مریم دے ہتھ وچ پنج پنج روپے دئیے تے عورتاں نے اپنے اپنے رشتے تے مقدور دے موافق ہی ڈھنگ بردا۔ فیر خواناں دے خوان پوش اتارے گئے تے بلوراں چشتریاں وچ شیرینی تقسیم ہوئی، گھر وچ عورتاں نوں دتی گئی تے باہر دیوان خانے وچ جو بعض عزیز بیٹھے سن، انہاں نوں وی بھیجی گئی۔
اِنّے وچ مغرب دا وقت آ گیا، سب نے نماز ادا کيتی تے تھوڑی دیر بعد کھانا کھایا تے فیر عشاء دی نماز پڑھ کر وڈی رات گئے سونے دی تیاری کيتی۔ پلنگ دالاناں وچ بچھے ہی ہوئے سن، اپنے اپنے ٹھکانے توں جا لیٹاں۔
جتھے آرا اپنے پلنگ اُتے سو رہی تے اس دے پاس اس دی ددا گلاب وی اک چارپائی بچھا کر لیٹ رہی۔ پچھلی رات نوں کچھ عورتاں جاگاں تے وضو کر کے تہجد دی نماز تے وظیفہ پڑھدی رہیاں۔ صبح بہت سویرے ہی باقی عورتاں وی اٹھاں، سب نے وضو کيتا، نماز اداکی، بہت دیر تک وظیفہ پڑھیا، خدا دی درگاہ وچ دعا کيتی۔
تھوڑا ہی عرصہ گزریا سی کہ دلا فروز دے گھر توں اس دا نوکر نور خاں آیا۔ اس نے اندر اطلاع کرا دے دل افروز دی ددا سوسن نوں بلايا، اس دی آواز سندے ہی اوہ گھبرائی تے جھٹ ڈیوڑھی اُتے آئی۔ نور خاں بولا ’’ وچ اک خوشخبری لیایا ہون، بیگم صاحب توں کہہ دو حالے حضور دے بھائی صاحب آئے نيں، جلدی توں آپ نوں بلايا اے، گھوڑے اُتے توں اتردے ہی مینوں ادھر بھیجیا اے، آپ نوکراں چاکراں توں اسباب اتروا رہے نيں۔‘‘
یہ شخص محمد یوسف نامی اک وڈا لائق تے نو عمر جوان سی تے اپنے سب رشتہ داراں دے نال دہلی ہی وچ رہندا سی، مگر سرکاری نوکری دے سبب توں چار برس توں باہر گیا ہويا سی تے سرکار انگریزی نوں اپنی کار گزاری تے لیاقت دکھا کر چھوٹی ہی عمر وچ رسالے دا جمعدار ہوئے گیا سی۔ محمد یوسف تے اس دے عزیز تے اقربا ذات دے تے سید بہت عزت دار آدمی سن ۔ اس دا باپ محمد یعقوب پہلے انگریزاں دے ہاں رسالدار بہادر سی تے سکھاں دی لڑائی وچ لاہور اُتے بہت بہادری تے ثابت قدمی توں لڑیا سی، مگر ہن اس نے پنشن لے لی سی تے بہت اچھی طرح فراغ بالی توں زندگی بسر کردا سی ۔ انگریز اس دی بہت توقیر کردے سن تے ايسے دے سبب توں سرکار انگریزی وچ اس دے بیٹے دی وی وڈی عزت سی۔
جب دل افروز نے سوسن دی زبانی اپنے بھائی دے آنے دا حال سنیا تاں بہت خوش ہوئی تے اسنوں اس دے ملنے دا ایسا اشتیاق ہويا کہ یکاک جتھے آرا توں کہنے لگی ’’ لو (37)بوا خدا حافظ! ہن وچ اپنے گھر جاؤں گی تے بھائی توں ملاں گی۔‘‘
جتھے آرا دی ددا گلاب جو اوتھے بیٹھی سی، بولی ’’ بیگم! ایسی کیوں گھبراندی ہو، خدا تعالیٰ نے تواڈے بھائی نوں بھیج دتا، ہن دل جمعی توں جا کے مل لینا۔ آج لڑکے دی بسم اللہ ہونے نوں اے، سارے مہمان ٹھہر گئے نيں، تواڈا رہنا وی ضروری اے۔ بیٹی !(38) تواڈا تے انہاں دی خالہ دا ایسا معاملہ نئيں اے کہ تسيں بسم اللہ دا انتظار نہ کرو تے حالے چلی جاؤ۔‘‘
دل افروز نے کہیا ’’ ددا جے مینوں بھائی دے آنے دی خبر نہ ہُندی تاں کچھ مضائقہ نہ سی، وچ ٹھہر جاندی مگر اس خبر دے سننے دے بعد تاں میرے توں نئيں رہاجاندا، ایہی جی چاہندا اے کہ حالے بھائی توں جا کے ملاں۔‘‘
اِنّے وچ رحمان بخش دی ددا لطیفہ بولی ’’ بیگم! تواڈے بھائی ایداں دے کتھے گئے ہوئے سن جو تسيں انہاں دے آنے دی خبر سندے ہی گھبراواں تے چلنے نوں تیار ہوئے گئياں؟‘‘
دل افروز نے لطیفہ دی طرف مخاطب ہوئے کے اپنے بھائی دا حال بیان کرنا شروع کيتا تے کہیا ’’ ددا! ایہ میرا چھوٹا بھائی اے، مینوں اس توں بہت محبت اے تے اوہ وی میرے توں ایسی الفت کردا اے کہ کیہ بیان کراں! چشم بد دور! صورت شکل والا اے تے اِنّی سی عمر وچ ایسی بہادری دے کم کردا اے جنہاں دے سننے توں تعجب آتا اے۔ وردی دے کپڑے اس اُتے لکھ لکھ زیب دیندے نيں تے سفید پوشاک نوں تاں خود ايسے رونق ہوئے جاندی اے ۔‘‘
یہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ اِنّے وچ دل افروز دے بھائی نے اپنے دوسرے آدمی دے نال پالکی بھیجی تے بلانے دی تاکید کيتی۔ دل افروز فوراً جانے دے واسطے کھڑی ہوئے گئی تے رخصت ہونے دے ارادے توں سب نال ملن لگی۔ اس وقت مریم دی ماں نے دل افروز دے پاس آ کر کہیا ’’ بیٹی! تواڈے مزاج وچ وڈی جلدی اے، بھلا کوئی مہمان بے کھائے وی کسی دے گھر توں جاندا اے ؟ بھائی دی بسم اللہ دا انتظار نئيں کردیاں تاں کھانا تاں کھاندی جاؤ، تیار اے، دستر خوان بچھدا اے ۔‘‘
یہ سن کر اوہ تھوڑی دیر ٹھہری رہی، فیر کھانا کھا کر اپنے گھر روانہ ہوئی۔
ادھر تاں اوہ جا کے اپنے بھائی توں ملی، ادھر بسم اللہ دی تیاری ہُندی رہی۔ عزیز تے اقربا تے شہر دے امیراں تے رئیساں دے لئی پہلے ہی توں رقعے بھیجے گئے سن، عصر دی نماز پڑھدے ہی سب لوک آئے تے مردانے مکان وچ تکیوں توں لگ کر قرینے توں ہوئے بیٹھے۔
رحمن بخش نوں نہلا دھلا بہت عمدہ پوشاک پہنائی تے اک شخص اسنوں گود وچ اٹھا کے باہر لیایا تے صدر مقام وچ اسنوں تکیتے توں لگیا کر مسند اُتے بٹھایا۔ا ستاد جنہاں توں بسم اللہ پڑھوائی منظور سی، اوتھے آئے تے انہاں نوں سب لوک اعزازو اکرام توں صدر مجلس وچ لائے۔ پاس دے رشتہ دار وی اس وقت مسند دے پاس آ بیٹھے۔
رحمن بخش دے پاس اک کمخواب دا جزدان سی تے اس وچ سرخ(39) طلائی کاغذ اُتے بسم اللہ تے سورۂ حلق (40)لکھی ہوئی سی۔ استاد نے جزدانہاں وچوں کاغذ کڈ کے اک تکیتے اُتے رحمن بخش دے آگے رکھیا۔ شرینی دے خوان پہلے ہی توں اوتھے موجود سن، انہاں وچوں اک خوان اس دے آگے سرکا کر کہیا ’’ جے تسيں پڑھ لو گے تاں جِنّی مٹھائی چاہنا آپ لے لینا تے جِنّی چاہنا تے لڑکےآں نوں دے دینا۔‘‘
فیر استاد جو جو اپنے منہ توں بولدا گیا، لڑکا جلدی جلدی پڑھدا گیا۔ اس دے بعد استاد تے ساری مجلس دے لوکاں نے دعا کيتی تے فیر سب نے مبارکباد ادا کيتی۔ استاد نوں اک اشرفی، ست روپے تے بھاری جوڑا دتا گیا تے آئندہ وی ہر موقع اُتے اس دے حق دا بہت خیال کيتا گیا۔
اس دے بعد لوکاں نے رحمن بخش دے ہتھ وچ کچھ روپے دئیے، فیر مردانے تے زنانے وچ شیرینی تقسیم کيتی گئی، لڑکے دی ماں کوبھی بہت بہت مبارک دتی گئی۔
جب شام ہوئی تاں سب مرداں نے باہر کھانا تناول کيتا تے بہت اچھی خوشبودار گلوریاں جو منہ صاف کرنے دے واسطے تیار ہوئے کے آئی سن، کھا کر رخصت ہوئے۔ دوسرے روز عورتاں وی سواریاں وچ بیٹھ بیٹھ کر اپنے اپنے گھر چلی گئياں۔ جو لوک اس تقریب وچ نئيں آئے سن، دستور دے موافق انہاں دے حصے خواناں وچ چنوا لئی تے انہاں دے گھر بھجوائے گئے۔
اس دے بعد دل افروز نوں جتھے آرا دی ایسی محبت ہوئے گئی کہ ہمیشہ تیسرے چوتھے دن اس دی خبر دے واسطے اپنا آدمی بھیجتی رہی تے اس دی چچی نجم النسا دے مزاج دے کیفیت وی دریافت کردی رہی۔ اک روز اس دے آدمی نے آ کر کہیا ’’ حضور! وچ ڈیوڑھی اُتے گیا سی، ماما نے کہیا بیگم صاحبہ آرام کردیاں نيں، آج انہاں دی طبیعت کچھ ماندی اے، وچ جگانہاں نوں سکدی۔‘‘
دل افروز ایہ گل سن کر بہت فکر مند ہوئی تے دوسرے روز صبح ہی سواری وچ بیٹھ کر عیادت (41)کے واسطے جتھے آرا دے گھر گئی۔ اتردے ہی نجم النسا نوں سلام کيتا تے گیندی آر ا بیگم توں وی ملی۔ نجم النسا نے اسنوں گلے توں لگایا تے جتھے آرا دے پاس لے گئی۔ جتھے آرا اک پلنگ اُتے لیٹی ہوئی سی تے گلاب اس دے پاس بیٹھی ہوئی رومال ہلا رہی سی۔ دل افروز نے جتھے آرا توں پُچھیا ’’ بوا! تواڈی طبیعت کچھ علیل اے ؟ میرے توں تاں کہو، کيتا حال اے ؟ جس وقت توں ميں نے ایہ خبر سنی اے، ايسے وقت توں دل نوں ایسی بے قراری ہوئی اے کہ کیہ بیان کراں ! خیر رات تاں جس طرح ہوئے سکا، گزاری، مگر صبح نوں نہ رہ سکيتی۔ آپ ہی تواڈے پاس آئی، بارے توانوں وی ہوش تے حواس وچ دیکھیا، دم وچ دم آیا۔ ہن تسيں اپنا مفصل حال بیان کرو، جو اچھی طرح میرا اطمینان ہو۔‘‘
جتھے آرا نے اپنے مزاج دی کیفیت اس دے روبرو بیان کيتی تے کہیا ’’ بوا! مینوں دو روز توں اعضا شکنی تے بخار سی، درد سر وی شدت توں سی، ہن بخار نوں افاقہ اے، درد سر وی کم اے، حکیم جی آئے سن، نسخہ پینے نوں دے گئے سن، دواواں اچھی نيں تے خدا دی عنایت توں مینوں موافق وی نيں۔‘‘
یہ کہہ کے اپنی دوا توں نسخہ منگایا تے دل افروز نوں پڑھ کر سنایا۔ دل افروز نے اوہ نسخہ اپنے ہتھ وچ لیا تے اس دی دواؤں نوں دیکھ کے پسند کيتا۔
اِنّے وچ کھانے دا وقت آیا، دستر خوان بچھا کر سب نے کھانا کھایا۔ دل افروز دی پٹاری اس دی ددا اپنے نال لیندی آئی سی مگر ایتھے نجم النساء ہی دے پاندانہاں وچوں اسنوں گلوریاں دتیاں گئیاں تے مہمان نوازی دی ساری رسماں پوری کيتیاں گئیاں۔
جتھے تھوڑا سا دن باقی رہ گیا تاں دل افروز نے نجم النسا توں گھر جانے دی اجازت منگی تے جتھے آرا توں جا کے کہیا ’’ لو بوا! خدا حافظ! ہن تاں وچ جاندی ہون، خدا چاہے تاں عنقریب ملاقات ہوئے گی۔ تواڈی چچی دے ہاں لڑکا بالا پیدا ہونے والا اے۔ بھلا اوہ مینوں کاہے نوں چھڈن گی؟ ضرور بلاواں گی۔‘‘
اس گفتگو دے بعد سوار ہوئے کے اپنے گھر چلی گئی مگر ہن وی بدستور اپنا آدمی اس دی خبر دے واسطے بھیجتی رہی تے جتھے تک ہوئے سکا، اس توں تے اس دی چچی نال ملاقات ودھانے وچ کوشش کردی رہی۔
چند روز دے بعد رمضان دا مہینہ آیا تے دل افروز بیگم دی چھوٹی بہن قمر زمانی دا جو ست برسکيتی سی روزہ قرار پایا۔ انہاں لڑکیوں دی ماں پہلے مر گئی سی، اس سبب توں قمر زمانی دے روزہ رکھنے دا بلاوا اس دی وڈی بہن دل افروز دی طرف توں گیا۔ اس نے کنبے دی سب عورتاں نوں بلا بھیجیا، نجم النسا گیندی آرا تے جتھے آرا نوں وی کہلا بھیجیا۔
ایداں دے دور دے رشتے وچ کواری لڑکیوں دا جانا کدوں مناسب سی، اوتھے صرف نجم النسا بیگم دا ہوئے آنا واجب سی۔ آخر اوہ خود ہی پالدی ميں سوار ہوئے کے چلی گئی تے اک ماما نوں وی اپنے نال لیندی گئی۔ دل افروز اس دے جانے توں بہت خوش ہوئی تے وڈی تعظیم توں دروازے دے کولوں اتروا کر دالان وچ لے گئی۔ اوتھے بوہت سارے مہمان جمع سن، سب دے سب نجم النسا توں ملے۔ اِنّے وچ قمر زمانی وی آئی تے اس نے بہت ادب توں سلام کيتا۔ نجم النسا نے دعا دے کے اسنوں اپنے پاس بٹھا لیا تے کہیا ’’ بوا! آج تسيں روزے توں ہو؟ بتاؤ تاں تسيں نے کيتا سحری (42) سحری کھادی سی تے ہن روزہ کھولنے دتی کایہ کیہ تیاریاں ہوئے رہیاں نيں؟‘‘
وہ لڑکی اسنوں جواب دیندی رہی۔ جدوں ظہر دی نماز دا وقت آیا تاں استانی نے آ کر اسنوں وضو کرایا تے پہلے پہل نماز پڑھوائی۔ نماز دے ختم ہونے دے بعد سب نے دعا کيتی کہ اللہ تعالیٰ اس لڑکی نوں نیک ہدایت دے! عبادت تے نیک نیندی دی طرف مائل رکھے، جھوٹھ تے خیانت توں بچائے رکھے تے اس وقت توں ہمیشہ نماز دی اس اُتے تاکید رہی۔
جب آفتاب غروب ہونے نوں آیا تے روزہ کھولنے دا وقت نیڑے آیا تاں افطاری (43) دی تیاری ہونے لگی۔ پن بھدا، فالودہ تے طرح طرح دے لذیذ شربت بنائے گئے، فصل دی تازی ترکاریاں، فالسے، کھرنی، شفتالو تے آور ايسے قسم دی چیزاں قرینے توں لگائی گئياں، نمک مرچ چھڑکی ہوئی، نیبو (44)نچوڑی ہوئی چٹ پٹی دالاں بلوراں طشتریاں وچ رکھی گئياں۔ مغرب دی اذان ہونے توں پہلے ہی سب چیزاں تیار کر کے دیوان خانے وچ جتھے مرد اکٹھے سن، بھجوا داں تے گھر وچ وی ہر اک مہمان دے آگے رکھوا دتیاں
روزہ کھولنے دا وقت نیڑے آ ہی گیا سی، سارے روزہ دار دعاواں مانگنے لگے۔ قمر زمانی توں وی خدا دی درگاہ وچ رجوع کروائی تے اس توں نیک گلاں دی دعا منوائی۔ سب عورتاں نے آفتاب دے غروب ہُندے ہی قمر زمانی دا روزہ کھلوایا تے فوراً آپ وی افطار کيتا، فیر مرداں نے باہر تے عورتاں نے اندر افطاری تناول کيتی۔
جب مغرب دی نماز توں سب فارغ ہوئے چکے تاں پہلے کھانا فقیراں نوں تقسیم کرایا گیا تے فیر مردانے تے زنانے وچ جدا جدا دسترخوان بچھایا گیا۔ اس وقت دے کھانے دا کیہ پوچھنا اے ! ہر قسم دی چیز موجود سی، خاطر داری تے مہمان نوازی دی وی کچھ کمی نہ سی، سب نے اچھی طرح کھانا کھایا۔ مرداں نوں عشاء دی نماز تے تراویح (45)پڑھنے مسجدےآں وچ جانا سی، ايسے وقت چلے گئے تے عورتاں تھوڑی دیر بعد گھر ہی وچ نماز تے تراویح وچ مصروف ہوئیاں۔
فیر سب نے پچھلی رات نوں سحری کھادی تے دوسرے روز بدستور روزہ رکھیا۔ آج دے دن سب مہمان رخصت ہوئے تے نجم النسا بیگم وی اپنے گھر چلی گئی۔ گیندی آرا تے جتھے آرا دونے اس دی منتظر سن، انہاں نے اپنی چچی نوں سلام کيتا تے بہت ادب توں ملیاں۔ دل افروز نے نجم النسا دی زبانی گیندی آرا تے جتھے آرا نوں بہت بہت سلام کہلا بھیجیا سی، اس نے آتے ہی سلام دا پیغام ادا کر دتا۔
دل افروز نوں جتھے آرا دی گفتگو تے خوش اخلاقی تے اس دی صورت تے سیرت ایسی پسند نہ آئی سی کہ اوہ ہر دم اسنوں نہ یاد کردی تے کوئی تدبیر اس دے نال رہنے دے واسطے نہ کڈدی۔ انجام کار اس دے دل وچ ایہ خیال آیا کہ جتھے آرا دی خوبی وچ تاں کچھ شک نئيں مگر میرا بھائی وی بہت خوش وضع، نیک اطوار تے نو عمر اے، جتھے آرا دے لائق اے، جے دونے دی نسبت قرار پا جائے تاں خاندانی تے خوب صورت لڑکی ساڈے ہاں آ جائے، بھائی وی اپنے گھر توں آباد ہوئے جائے۔ آخر اس نے اک روز موقع دیکھ کے محمد یوسف توں کہیا ’’ بھائی! ہن تسيں جوان ہوئے گئے ہو، خدا دی عنایت توں صورت شکل والے ہو، تنہا نہ رہنا چاہیے، اپنا گھر آباد کر لینا چاہیے۔ ابا جان نوں وی تواڈی شادی دا بہت خیال اے، جے تسيں شادی کر لو گے تاں اوہ وی نہایت خوش ہون گے۔‘‘
اس نے جواب دتا ’’ آپا جان! حالے تاں آپ معاف رکھئے، اچھی طرح گزرے جاندی اے، آزاد ہون، کسی دا فکر نئيں، بیاہ کراں گا، طرح طرح دے اندیشاں وچ پھنس جاؤں گا۔‘‘
دل افروز نے کہا’’ بھائی! خیر اے ، کيتا کہندے ہو، کوئی کسی دے سر اُتے ہمیشہ نئيں رہندا۔ ایداں دے وچ ابا جان زندہ نيں، خدا انہاں نوں ساڈے سر اُتے قائم رکھے! انہاں دی زندگی وچ گھر دی تجویز کر لو۔ دیکھو اچھی گل اے تے وچ جاندی ہون، شادی تاں کرو گے ہی، ہن نئيں دو برس وچ ، چار برس وچ ، ایويں کدوں تک بیٹھے رہو گے مگر جو گل (46)ميں نے سوچی اے، اوہ فیر نئيں ہتھ آنے کيتی۔ ذرا متوجہ ہوئے کے سنو تے اچھی طرح خیال کرو تاں کہون۔ بھائی! تسيں جاندے ہوئے ناصر الدین خان(47) تے فیض الدین خاں دے بزرگاں توں ساڈے بزرگاں دی راہ تے رسم تے قرابت چلی آتی اے۔ دیکھو اوہ لوک کِداں خاندانی نيں، عزت والے، مقدور والے، غرض ہر طرح توں اچھے نيں۔ بزرگاں دی ملاقات دے علاوہ تسيں وی تاں لڑکےآں بالاں توں واقف ہو، باہر دیوان خانے وچ جایا کردے ہو، سب توں ملدے رہندے ہوئے تے عورتاں نوں تاں خود وچ ہی دیکھ چکی ہون۔ بس کيتا تعریف کراں، کچھ کہیا نئيں جاندا۔ جو تجویز ميں نے سوچی اے خدا کرے پوری ہوئے جائے تے اوہ لوک مان وی لاں۔ بھائی! اوہی لڑکی جتھے آرا بیگم جس دی خوبیاں دا ذکر وچ گھر وچ کردی رہندی ہون، ايسے دی گل اے۔ صورت شکل دتی کیہ تعریف بیان کراں! بس ایہ جی چاہندا اے کہ اسنوں بیٹھی دیکھیا کراں۔ رنگ جداں انار دا دانہ، نقشہ بہت درست، آنکھاں کٹورا سی، ناک ستواں، آگے قد نوں دیکھو تاں ویسا ہی چنگا، گل کردے وقت منہ توں پھُل جھڑدے نيں، اخلاق تے عادتاں سب خوب۔ سگھڑ ویسی ہی، دساں(48) انگلیاں دسواں چراغ تے بھائی! تسيں جو ایہ کہندے ہوئے کہ بیاہ کرنے توں طرح طرح دے اندیشاں وچ پھنس جاؤں گا، ایہ تواڈا فکر بیجا اے۔ تسيں جاندے ہو، جو آدمی آتا اے، اپنا رزق اپنا نال لاندا اے۔ اللہ تعالیٰ ابا جان نوں زندہ تے تندرست رکھے! حالے تاں اوہ سر اُتے بیٹھے نيں، توانوں کيتا اندیشہ اے ؟ آگے خود وی نوکر ہو، تنخواہ دار ہو، ملکاں دی بہتیری آمدنی اے، کسی چیز دی کمی نئيں اے۔ خدا دی دتی ہوئی ہمہ نعمت موجود اے، کیوں ہراساں ہُندے ہو؟ دیکھو اس گل توں نہ چوکنا، دیکھیا چاہیے، اوہ وی منظور کردے نيں یا نئيں۔ کچھ ہی ہوئے پیغام تاں جائے گا، جے مان لیا تاں بہتر اے، نئيں تاں ساڈا کيتا بگڑدا اے، بہتیری جگہ توں لوکاں دے رقعے (49)فیر جاندے نيں۔‘‘
محمد یوسف نے جس وقت بہن دی ایہ شائستہ تقریر سنی، خاموشی دے سوا کچھ بن نہ آیا، سر جھکا کر چپکا ہوئے رہیا۔ دل افروز سمجھ گئی کہ بارے میرے کلام نے اس دے دل اُتے کچھ اثر کيتا تے خدا دا شکر بجا لیائی مگر ہن ایہ خیال ہويا کہ جتھے آرا بیگم دے ہاں کیوں کر پیام بھیجاں؟ فیض الدین خاں تے نجم النسا بیگم توں کس طرح اپنا مطلب ظاہر کراں! آخر اس دی رائے اس امر اُتے جمی کہ فیض الدین خاں دے ہاں لڑکا بالا پیدا ہونے والا اے، ضرور بلاوا آنے والا اے، جدوں اوتھے جاؤں گی تاں خود ہی اس گل دا ذکر چھیڑاں گی۔ دل افروز دا باپ محمد یعقوب چند روز توں انبالے گیا ہويا سی، اس توں وی اس امر دا دریافت کرنا ضرور سی، فوراً اسنوں تمام حال دی اطلاع دی، اوہ سن کر نہایت خوش ہويا تے دل افروز نوں اس معاملے وچ پیام کرنے دی اجازت دی۔
تھوڑے عرصے دے بعد فیض الدین دے ہاں بیٹا پیدا ہويا۔ ايسے وقت نیڑے دی رشتہ دار عورتاں اوتھے آ کر جمع ہوئیاں، سب طرف توں مبارکبادی دی آواز آنے لگی، دائی نوں بہت سا انعام دتا، کرتہ، ٹوپی پہلے ہی توں سیا ہويا رکھیا سی، بچے نوں نہلا دھلا، کردا اس دے گلے وچ ڈال دتا تے ٹوپی سر اُتے پہنا دی، فیر سجے کان وچ اذان تے کھبے وچ تکبیر کہی تے کچھ شیرینی چبا کر اس دے تالو نوں لگیا دی۔ پیٹ صاف کرنے دے واسطے کچھ دواواں مقرر ہُندیاں نيں جنہاں نوں مرکب کر کے گھٹی کہندے نيں، اوہ وی تھوڑی تھوڑی دیر بعد بچے نوں پلاندے رہے۔ ناتوانی دور ہونے تے دُدھ ودھنے دے لئی حریرے تے سٹھورے تے آور قوت دار چیزاں زچہ نوں کھلاندے رہے۔
دو تن روز تک نجم النسا نے آپ لڑکے نوں دُدھ پلایا مگر فیر اک انا نوکر رکھ دے اس توں کم چلیایا۔
جب ساتواں دن ہويا تاں نجم النسا دے بلاوے دے موافق سب عورتاں سواریاں وچ بیٹھ کر اس دے گھر آئاں۔ آج دے دن صبح ہی زچہ تے بچہ نوں نہلایا، ہر اک نوں بہت عمدہ جوڑا پہنایا تے سب بزرگاں دی صلاح توں لڑکے دا ناں عبدالرحمن قرار پایا۔ دو(50)بکرے پہلے ہی توں منگا رکھے سن، ادھر تاں اوہ ذبح کیتے گئے، ادھر نائی نے بچے دے سر اُتے استرا پھیریا تے اس دے بال اتارے۔ سب لوکاں نے لڑکے نوں کچھ کچھ روپے دئیے تے انا جو اسنوں گود وچ لے بیٹھی سی، اوہ روپے اپنے پاس جمع کردی گئی۔ بکرےآں دی کھالاں تے بہت سا گوشت فقیراں نوں تقسیم کرایا گیا تے کچھ پکا کر لوکاں نوں کھلایا گیا۔ بچے دے بالاں دے اسيں وزن للہ چاندی دے دتی او ربہت سا کچھ مسکیناں نوں ونڈیا۔ مہماناں دی وڈی خاطر داری دی تے ہر طرح توں انہاں دی خدمت گزاری کيتی۔ کچھ عزیز تے اقربا جو دیوان خانے وچ بیٹھے سن، انہاں نوں وی کھانا کھلا دتا تے کنبے وچوں جو لوک نئيں آئے سن، انہاں دے گھر بھجوا دتا۔
دل افروز بیگم تاں آج دے دن دا انتظار ہی کر رہی سی، اوہ وی بہت تجمل توں مہماناں دے نال آئی تے آتے ہی نجم النسا بیگم توں ملی تے اسنوں بیٹے دے پیدا ہونے دی مبارکباد دی۔ نجم النسا وی اس توں خوش خلقی توں پیش آئی تے اسنوں اپنے پاس بٹھا کر گلاں کرنے لگی۔ فیر دل افروز نے لڑکے نوں پیار کيتا او راسنوں پنج روپے دئیے۔ نجم النسا بولی ’’ بیٹی! توانوں ایہ تکلیف کرنی کيتا ضرور سی!‘‘
دل افروز نے کہا’’ خالہ جان! آپ کيتا فرماندیاں نيں، وچ کس لائق ہاں؟ ایہ ميں نے اپنے چھوٹے بھائی نوں دئیے نيں۔‘‘
اس دے بعد بچے نوں دعاواں دینے لگی، خدا اسنوں عمر دراز کرے! توانوں اس دے سر اُتے سلامت رکھے! اپنی زندگی وچ اس دا بیاہ کرو! اس دی خوشیاں دیکھو!
فیر اوتھے توں اٹھیا کر تے مہماناں دی مجلس وچ چلی گئی تے انہاں توں گلاں کردی رہی مگر اپنی گفتگو دا موقع دیکھدی رہی۔
رات دے وقت جدوں سب مہمان کھانا کھا کر فارغ ہوئے تے اپنے اپنے پلنگ اُتے جا سوئے، دل افروز زچہ دے پاس آ بیٹھی تے اس توں ادھر ادھر دا ذکر کرنے لگی، فیر حرف مطلب بولی اُتے لیائی تے اک اچھی تقریر توں اس دی بنا اٹھائی ’’ خالہ جان! آپ دے تے ساڈے بزرگاں دی راہ تے رسم مدت توں چلی آتی اے، بہت عرصے توں سب لوک آپس وچ ملدے جلدے رہے نيں، دکھ درد وچ اک دوسرے دے شریک رہے نيں۔ دیکھو تواڈے ابا جان مرحوم دا میرے دادا جان مغفور توں کیواں دا اخلاص سی، کوئی کم بغیر آپس دے مشورے دے نہ ہُندا سی، چھوٹی خالہ جان دی نسبت قرار پانے دے وقت لوکاں نے بہتیرے شبہے تواڈے ابا جان دے دل وچ ڈالے مگر جو میرے دادا صاحب نے انہاں توں کہہ دتا، اوہی انہاں نے کيتا، کسی دی نہ سنی تے خدا دی عنایت توں اوہ گل سزاوار وی ہوئی تے اس توں دلاں وچ تے زیادہ محبت بڑھی۔ فیر میرے چچا جان دے بیٹے دا جو آپ دے کنبے وچ رشتہ ہويا، اس توں سب دا اتحاد تے وی زیادہ ہوئے گیا تے عورتاں وچ وی ربط پیدا ہويا۔ خیر پہلی گلاں دا کیہ ذکر کراں، ہن وی ساڈے ابا جان خالو جان توں کِداں دی محبت کردے نيں تے خالو جان وی خدا انہاں نوں خوش رکھے، ہر گل وچ انہاں دا کہنا مندے نيں تے مینوں یقین اے کہ جو کچھ وچ انہاں دی طرف توں کہاں گی، اس وقت وی نئيں ٹالنے کے۔‘‘
نجم النسا دل افروز دے طرز کلام توں اس دا مطلب سمجھ گئی مگر اس امر دا بولی اُتے لیانا مناسب نہ جانا تے صرف ايسے قدر جواب دتا ’’ ہاں بیٹی! ساڈے تواڈے بزرگاں دی ایسی ہی راہ تے رسم سی تے ہن وی سب وچ اوہی محبت چلی جاندی اے ۔‘‘
دل افروز بولی ’’ خالہ جان! کيتا اچھی گل ہو، جو کوئی ایسا سبب ہوئے جائے جس توں ساڈی تے آپ دی راہ تے رسم تے وی زیادہ ودھ جائے۔‘‘
نجم النسا نے کہا’’ ہن کیہ تسيں کچھ کم جاندی ہوئے جو آئندہ زیادہ ہونے دی تجویز سوچکی ہو؟ ہن وی اللہ دی عنایت توں ساڈا تواڈا بہت ربط اے تے خدا چاہے تاں آگے زیادہ ہی ہُندا جائے گا، دل جمعی رکھو۔‘‘
ہر چند دل افروز بیگم اپنی تقریر وچ اک آدھ فقرہ اس طرح دا کہہ دیندی سی، جس توں اس دا مقصد صاف ظاہر ہوئے جاندا سی مگر نجم النسا بیگم حرف مطلب دانستہ اڑا جاندی تے ایسا جواب دیندی کہ دل افروز نوں ہر دفعہ نويں گل کہنی پڑدی۔ آخر اس نے کہیا ’’ خالہ جان! وچ آپ دی چھوٹی ہون، مفصل نئيں کہہ سکدی ہون، میرا منہ اس گل دے لائق نئيں اے، سارا مطلب کیوں کر عرض کراں؟ چھوٹا منہ وڈی بات، ابا جان نے جو کچھ خط وچ لکھیا اے، آپ خود ملاحظہ فرما لیجئے۔‘‘
یہ کہہ کے فوراً اپنا صندوقچہ منگایا تے اس وچوں خط کڈ کے نجم النسا نوں دکھایا۔ ایہ خط محمد یعقوب دے ہتھ دا لکھیا ہويا سی تے دل افروز دے اک خط دا جواب سی۔ اس دے مضمون دا خلاصہ ایہ اے کہ برخوردار محمد یوسف دا رشتہ ناصر الدین خاں دی بیٹی توں ہونا بہت مناسب اے تے میرا ارادہ سی کہ وچ خود اوتھے آ کر فیض الدین خاں توں اس امر دا ذکر کردا تے جس طرح ہوئے سکدا انہاں نوں راضی کر لیندا مگر کيتا کراں، مجبور ہون، میرا آنا نئيں ہوئے سکدا، تسيں آپ خدا دی عنایت توں ہوشیار تے عقلمند ہو، ایہ کم بہت خوبی توں انجام دے سکدی ہو، خود اپنی خالہ صاحبہ دی خدمت وچ جانا تے اس طرح توں کلام کرنا کہ کوئی گل انہاں نوں ناگوار نہ معلوم ہوئے۔
نجم النسا خط دیکھدے ہی بولی ’’ بوا! تواڈا معما میری سمجھ وچ آگیا۔ مگر وچ اس مقدمے وچ کچھ نئيں بولدی، تواڈے خالو جان نوں اختیار اے، جتھے چاہن، جتھے آرا دی نسبت ٹھہراواں، اوہی اس دے باپ دی جگہ نيںمگر ہاں تواڈی خاطر توں ایہ خط انہاں دے سامنے رکھ داں گی۔‘‘
دل افروز بولی ’’ وچ جاندی ہون، خالو جان وی جو تجویز کرن گے، آپ ہی دی صلاح توں کرن گے مگر آپ جتھے تک ہوئے سکے ، سعی کرنے وچ دریغ نہ کیجئے گا۔‘‘
نجم النسا نے کہ’’ بوا! ایہ معاملے تے قسم دے نيں، وچ رشتے دیاں گلاں وچ کچھ دخل نئيں دیندی۔ لڑکی دے بہتیرے رقعے آئے، اس دے چچا نوں کوئی جگہ پسند نئيں آئی۔ جتھے انہاں دا جی ٹھکے گا، اوتھے گل قرار پائے گی۔‘‘
اس دے بعد دونے وچ کچھ تے گلاں ہُندی رہیاں، پھرد ل افروز اپنے پلنگ اُتے جا کے سو رہی۔
دوسرے روز جدوں مہمان چلے گئے، اس نے وی اپنے گھر جانے دا قصد کيتا تے چلدے وقت زچہ خانے وچ نجم النسا توں کہندی گئی ’’ خالہ جان! خدا کرے، ہن بامراد ملاقات ہو۔‘‘
نجم النسا مسکرائی تے دل افروز نوں گلے توں لگیا کر رخصت کيتا۔
تھوڑی دیر بعد فیض الدین گھر وچ آیا تے اپنی بیوی دے پاس جا کے بیٹھیا۔ نجم النسا نے دل افروز دی ساری گفتگو اس دے سامنے بیان کيتی تے محمد یوسف دے باپ دا خط وی دکھایا، دیکھ کے خاموش ہوئے رہیا۔ نجم النسا بولی ’’ صاحب! اِنّے رقعے آئے، پھیر دئیے، کوئی پسند نئيں آتا، آخر لڑکی دی کدرے شادی کرنی ہی اے، اس توں بہتر کیہڑی جگہ ہوئے گی؟ لڑکا نیک چلن، ہوشیار، خوبصورت ذات دا بہت چنگا، پڑھیا لکھیا، نوکر چاکر، کماؤ اے، آگے باپ وی پنشن دار اے، اچھے مقدور والے لوک نيں، حاکماں دے ہاں وی انہاں دی بہت عزت اے، جداں ساڈے گھرانے دا ناں اے اوداں ہی اوہ وی نامور نيں، عورتاں وی بہت ملنسا رہیاں، کوئی بد مزاج نئيں، گھر دا ڈھنگ چنگا، مرداں دا برتاؤ عورتاں دے نال بہت خوب۔‘‘
فیض الدین خاں نے کہیا ’’ ہاں انہاں دے گھرانے دا حال تاں خوب معلوم اے، لوکاں دے اچھے ہونے وچ کچھ شک نئيں تے ا سباب وچ جو تواڈی مرضی اے اوہی مینوں وی منظور اے، مگر فیر وی اچھی طرح سوچ لو، سمجھ لو، وچ وی لڑکے دا حال خوب تحقیق کر لیندا ہون، آگے جمیل الدین وڈا بھائی اے، اس توں وی دریافت کر لینا چاہیے۔‘‘
القصدہ اس معاملے وچ بہت ساریاں گفتگو تے جستجو عمل وچ آئی تے چند روز دے بعد ايسے رشتے اُتے سب دی رائے قرار پائی۔
دل افروز دے گھر توں تاں ہر روز ایتھے دی خبر لینے نوں آدمی آیا ہی کردے سی، جدوں لیت (51) تے لعل وچ بہت دن گزر گئے تے نجم النسا چلہ وی نہا چکی تاں اک روز دل افروز نے اپنے آدمی دی زبانی کہلا بھیجیا ’’ میرا دل آپ نال ملن تے بچے دے دیکھنے نوں بہت چاہندا اے، کل انشاء اللہ تعالیٰ وچ وی آؤں گی۔‘‘
نجم النسا نے جواب دیا’’ بیٹی! تواڈا گھر اے، کیوں نئيں آتاں؟ جس وقت تواڈا جی چااے، بے تکلف چلی آؤ۔‘‘
دوسرے دن دل افروز آئی تے سب توں مل کے ادھر ادھر دیاں گلاں کرنے لگی۔ آخر اپنے مطلب کيتی فکر کيتا تے رفتہ رفتہ رشتے دا ذکر کيتا۔ فیر بولی ’’ خالہ جان! یقین اے کہ آپ نے او رخالو جان نے میرے ابا جان دی گل نوں نہ ٹالا ہوئے گا۔‘‘
نجم النسا پہلے تاں ایہ گل سن کر چپکی ہوئے رہی، فیر دل افروز دے درپے ہونے توں ایسی گفتگو کرنے لگی جس توں اس باب وچ اس دی رضا مندی پائی جائے۔ دل افروز بہت خوش ہوئی تے فوراً بول اٹھی ’’ خالہ جان! مبارک ہو‘‘
نجم النسا نے وی اسنوں معقول جواب دتا، فیر تاں سب عورتاں دے منہ توں مبارکباد دی آواز نکلی تے گل پختہ ہوئے گئی۔
دل افروز اپنے گھر آئی تے تار برقی دے ذریعے توں اپنے باپ نوں اس امر دی اطلاع کرائی۔ اوہ تاں منتظر ہی سی، ایہ مژدہ سن کر نہایت خرسند ہويا تے دل افروز دی محبت دا درجہ وی اس دے دل وچ دوچند ہويا۔
تھوڑے دناں دے بعد دل افروز نے لکھیا کہ آپ ایتھے تشریف لائیے تے بھائی دی شادی کيتی کوئی تریخ ٹھہرائیے۔
محمد یعقوب خوشی خوشی دہلی وچ آیا تے شادی دے سامان وچ مصروف ہويا۔ فیر فیض الدین تے نجم النسا توں وی نکاح دی تریخ مقرر کرنے دا پیغام کہلا بھیجیا۔ اوتھے تاں پہلے ہی توں تمام جہیز (52) بنا رکھیا سی، بلکہ ناصر الدین نے اپنی حیات ہی وچ سب کچھ تیار کرا رکھیا سی۔ انہاں نے سب دے مشورے توں اک تریخ مقرر کر دتی تے محمد یعقوب نے وی منظور کر لئی۔
جب نکاح دا دن نیڑے آیا تاں محمد یعقوب نے تمام عزیزاں تے شہر دے رئیساں دے ناں اس مضمون دے رقعے بھیجے:
رقعہ
عنایت الٰہی تے فیض نامتناہی توں کمال خوشی تے خرمی دا وقت آیا اے تے فلاں تریخ عصر تے مغرب دے درمیان برخوردار محمد یوسف دا نکاح قرار پایا اے۔ آپ دے اخلاق کریمانہ توں امید اے کہ پہر دن رہے توں غریب خانے اُتے آئاں تے فیر نوشہ دے نال عروس دے گھر تک قدم رنجہ فرماواں، اوتھے نکاح دی رسم وچ شامل ہاں تے اس کار خیر دے ثواب وچ داخل ہون۔ دوسرے دن دوبارہ میرے مکان اُتے تشریف لاواں تے بہ تقریب ولیمہ (53) طعام ماحضر (54) تناول فرما کر امثال تے اقران وچ میری آبرو بڑھاواں۔
فقط
المکلف نیاز اسلوب محمد یعقوب
القصہ نکاح دے روز پہر دن رہے توں لوک آنے شروع ہوئے اک وسیع مکان پہلے توں آراستہ سی، اس وچ بہت عمدہ فرش بچھا ہويا سی، قرینے توں تکیتے لگے ہوئے سن، پٹا پٹی دے پردے، جھاڑ، فانوس، دیوار گیریاں تے چیزاں اپنے اپنے مرقع توں مرتب سن۔ سب دے سب مرد اس مکان وچ آئے تے عورتاں اپنی اپنی سواریاں وچ بیٹھ کر زنانے مکان وچ جمع ہوئیاں۔ محمد یوسف نہاد ھو، شاہانہ پوشاک پہن مردانے وچ آیا تے صدر مجلس وچ تکیتے توں لگ کر مسند اُتے ہوئے بیٹھیا۔
محمد یعقوب دی طرف توں مہماناں دی بہت خاطر داری کيتی گئی تے مصالح دی تھالی جس وچ بن، چکنیاں، الائچیاں تے ايسے قسم دی چیزاں سن، ہر اک دے آگے رکھی گئياں۔ دل افروز دا خاوند شیخ فضل احمد تے نیڑے رشتہ داراں نے مجلس دا خوب انتظام کيتا تے جو جو چیزاں درکار سن، اچھی طرح انہاں دا سر انجام کيتا۔
جب چار گھڑی دن باقی رہیا تے سب لوک اکٹھے ہوئے چکے تاں محمد یعقوب نے اہل مجلس دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا ’’ ہن سب صاحب تکلیف فرما کر نوشہ دے نال تشریف لے چلياں۔‘‘
یہ سندے ہی سب لوک کھڑے ہوئے گئے تے دولہا دے ہمراہ دلہن دے گھر پہنچے۔ نیڑے رشتے دیاں عورتاں وی پالکیوں تے رتھاں وچ سوار ہوئے کے پِچھے پِچھے آئاں۔ ایتھے جمیل الدین تے فیض الدین نے خوب دھوم دھام تے کمال آرائش توں مرانہ تے زنانہ مکان سجا رکھیا سی۔ مرد مردانے مکان وچ آئے تے عورتاں زنانے مکان وچ اتراں۔ نوشہ دے واسطے مردانے مکان وچ مسند بچھی ہوئی سی، آتے ہی اوتھے اجلاس کيتا تے باقی آدمی وی تکیوں توں لگ کر قرینے توں بیٹھ گئے۔
تھوڑی دیر بعد قاضی نکاح خواں جو پہلے ہی توں اوتھے موجود سی، نوشہ دے سامنے آ بیٹھیا تے اس دے نیڑے رشتہ دار تے شہر دے وڈے وڈے رئیس وی مسند دے گرد جمع ہوئے گئے۔ قاضی نے نکاح نامہ (55) پہلے توں لکھ رکھیا سی مگر لڑکی دے ناں تے مقدار مہر دی جگہ چھڈ دتی سی، دونے ايسے وقت دریافت کر کے لکھ دتیاں فیر نکاح دا خطبہ (56) پڑھیا، اس وچ خدا تے حضرت محمد ؐ دی تعریف اورنکاح تے تناسل (57) دی توصیف تے آور ايسے قسم دی بادیاں سن۔ اس دے بعد جمیل الدین دی طرف جو جتھے آرا بیگم دا بھائی تے اس دا ولی (58)سی، مخاطب ہوئے کے پُچھیا ’’ تسيں نے مسماۃ جتھے آرا بیگم بنت شیخ ناصر الدین مرحوم نوں لکھ (59) روپے دے مہر اُتے میر محمد ؐ یوسف ابن میر محمد ؐ یعقوب دی زوجیت وچ دتا؟‘‘
اس نے جواب دیا’’ ہاں دتا۔‘‘
فیر قاضی نے نوشہ دی طرف متوجہ ہوئے کے کہیا ’’ تسيں نے مسماۃ جتھے آرا بیگم، بنت شیخ ناصر الدین مرحوم نوں لکھ روپے دے مہر اُتے اپنی زوجیت وچ قبول کيتا؟‘‘
وہ بولا ’’ قبول کيتا!‘‘
یہ آواز سندے ہی اہل مجلس دست بدعا ہوئے تے سب لوکاں نے مبارک باد ادا کيتی۔
اِنّے وچ دلہن والےآں دی طرف توں دو کشتیاں آئاں، اک وچ پنج سو روپے نقد تے دوسری وچ دولہا دا جوڑا یعنی دو شالہ، مندیل تے ايسے قسم دی چیزاں سن۔ اوہ کشتیاں دولہا دے سامنے رکھی گئياں او رفیر تمام اشیاء خبرداری توں اس دے نوکراں نوں دتیاں گئیاں۔ چھواراں دے خوان اوتھے پہلے ہی توں موجود سن، کچھ تاں لوکاں نوں تقسیم کیتے گئے تے باقی لٹا دئیے گئے۔ اس دے بعد شیرینی دے حصے بٹے تے ہر اک دے آگے مصالح دی تھالی رکھی گئی تے پاناں دا وی دور ہويا۔ جو لوک دولہا دے دور دے رشتہ دار سن، اوہ ايسے وقت محمد یعقوب توں اجازت لے کے اپنے اپنے گھر چلے گئے تے قریبی رشتہ دار تے بوہت سارے یار تے آشنا اوتھے ٹھہرے رہے۔
اس عرصے وچ دلہن دے وداع ہونے دی تیاری شروع ہوئی، جہیز دی تمام چیزاں صندوق، پلنگ، چھپر کھٹ، برتن، شطرنجیاں تے سامان باہر رکھیا گیا۔ اندر گھر وچ جتھے آرا بیگم نوں پہلے ہی توں خوب آراستہ کر کے دلہن بنا رکھیا سی، زیور دی گراں بہا رقماں تے نہایت نفیس جوڑا پہنا رکھیا سی۔ ایہ سب چیزاں تاں ايسے دی سن مگر علاوہ اس دے عمدہ کپڑےآں دے جوڑے، بیش قیمت پوشاکاں، اک حویلی، کمرہ، دس دکاناں تے جتھے آرا بیگم دی سواری دے واسطے پردہ دار پالکی تے رتھ تے محمد یوسف دے لئی تانجھان تے اک گھوڑا ساز سمیت دتا گیا۔
جتھے آرا رخصت ہوئے کے پالدی ميں سوار ہوئی تے دل افروز وی ايسے پالدی ميں اس دے پاس بیٹھ گئی تے اس دے میدے ميں توں اس دی ددا گلاب تے دو ماماواں مہماناں دے نال کسی سواری وچ بیٹھ کر اس دی خدمت دے واسطے چلياں۔
اِنّے وچ مردانہ محفل دے وی سب لوک اٹھے تے دولہا دے گھر دی طرف روانہ ہوئے۔ محمد یوسف گھوڑے اُتے سوار سی تے جتھے آرا دی پالکی اس دے پِچھے تے عزیز تے اقربا تے تمام دوست آشنا بہت تجمل توں اس دے نال چلے جاندے سن ۔
جب اوتھے پہنچ گئے تاں دلہن زنانے مکان وچ اتری تے محمد یوسف، محمد یعقوب تے تمام مرد مردانے مکان وچ بیٹھے۔ تھوڑی دیر بعد عزیز تے اقربا نے کھانا کھایا تے ولیمے دی دعوت دے واسطے رات بھر تیاری ہُندی رہی۔
دوسرے صبح نوں تمام رشتہ دار تے شہر دے رئیس آئے تے سب نے عمدہ عمدہ کھانے کھائے۔
جب مرد رخصت ہوئے گئے تے زنانے وچ عورتاں وی کھانے توں فارغ ہوئیاں تاں اتفاقاً دل افروز دی ددا دی نگاہ اس دے گلے اُتے پئی، دیکھیا تاں گلے دا سارا زیور موجود اے مگر موتیاں دی کنٹھی دا پتہ نئيں۔ ایہ دیکھدے ہی بول اٹھی ’’ اے بیگم! تواڈی کنٹھی کتھے اے ؟‘‘
دل افروز نے اپنے گلے اُتے ہتھ پھیریا تاں کنٹھی نہ پائی، مگر اسنوں ایہ خیال ہويا کہ ددا نے جو ایہ ذکر کيتا اے، شاید ايسے دے پاس ہوئے گی۔ ایہ سوچ کر کہنے لگی ’’ وچ تاں تھکی ماندی سی، رات نوں پلنگ اُتے پڑدے ہی سو رہی، تسيں ہی گہنا پاندا اٹھا کے اپنے پاس رکھدی ہو، کنٹھی دی وی توانوں ہی خبر ہوئے گی۔ اچھی ددا جو تسيں نے اٹھائی ہوئے تاں دے دو۔‘‘
وہ بولی ’’ نئيں بیٹی! قربانکيتی سی کنٹھی جے ميں نے اٹھائی ہُندی تاں پہلے ہی دے دیندی۔ اپنے صندوقچے وچ دیکھو، پاندان وچ ڈھونڈو، کدرے نہ کدرے تواڈے ہی پاس ہوئے گی۔ وچ بچھونے وچ وی دیکھ لیندی ہون، توانوں تاں اپنی چیز دی کچھ خبر رہندی نئيں، شاید اوتھے پئی ہو۔‘‘
یہ کہہ کے ددا نے بچھونا جھاڑا، پلنگ اٹھایا مگر کنٹھی دا کدرے پتا نہ پایا۔ا تنے وچ تے عورتاں نوں وی اس گل کيتی اطلاع ہوئے گئی۔ اسيں عمر لڑکیاں جو اوتھے جمع سن، انہاں وچوں اک دل افروز دی طرف مخاطب ہوئی تے سب نوں سنیا کر کہنے لگی ’’ بوا! اسيں اک گل بتاواں، تواڈی کنٹھی حالے نکل آتی اے۔ لونڈیاں، ماماواں تے خدمت گاراں جنہاں اُتے تسيں نوں شبہ اے، سب نوں اکٹھا کر کے چار چار انگل دی تیلیاں انہاں دے ہتھ وچ دے دو تے انہاں نوں اپنے کولوں ہٹا کر تھوڑی دیر بعد اوہ تیلیاں منگ لو، جس نے تواڈی کنٹھی لی ہوئے گی، اس دی تیلی اک انگل ودھ جائے گی۔‘‘
اس گفتگو توں اس دا ایہ مطلب سی کہ جس نے کنٹھی لی ہو، اوہ پہلے ہی توں اپنی تیلی اک انگل گھٹا دے تے اس تدبیر توں چور دا پتا لگ جائے۔
اک ہور بولی ’’ بوا! اِنّا بکھیڑا کیوں کردی ہو؟ لو ذرا سی گل اے اک کوٹھڑی وچ کوئی چیز رکھ دو تے اک اک کر عورت نوں جس اُتے شبہ اے، اوتھے علیحدہ بھیجو کہ اپنے ہتھ توں اس چیز نوں چھو کر چلی جائے۔ جس نے کنٹھی لی ہوئے گی، اس دا ہتھ اوتھے چپکا رہ جائے گا۔‘‘
اور اس وچ ایہ راز سی کہ اس شے نوں عطر مل دتا جاندا، سب دے ہتھوں وچ عطر دی خوشبو آتی، مگر چور ڈر دے مارے ہتھ نہ لگاندا تے صاف پہچانا جاندا۔
اک ہور بول اٹھی ’’ بوا! مینوں ایسا عمل آتا اے کہ آپ توں آپ چور معلوم ہوئے جائے، نہ کسی توں کچھ کہو، نہ سنو۔ سب لونڈیاں تے ماماؤں دے ناں علیحدہ علیحدہ پرچےآں اُتے لکھو تے انہاں نوں جدا جدا اک لوٹے وچ ڈالو، وچ تے اک ہور لڑکی دونے اپنی انگلیاں توں لُٹیا تھام لیندی نيں تے وچ ہر اک ناں اُتے عمل پڑھدی جاندی ہاں جس وقت چور دے ناں اُتے عمل پڑھیا جائے گا، لُٹیا خود بخود چکر کھا جائے گا۔‘‘
دل افروز ایہ سب گلاں سن رہی سی مگر اسنوں اس امر دا بہت خیال سی کہ کوئی مہمان اپنے دل وچ برا نہ منے کہ اسنوں ساڈی لونڈی یا ماما اُتے شک اے۔ ایہ سوچ کر اس نے کوئی عمل نہ کيتا تے انجام کار اس دی نیک نیندی توں کنٹھی وی پا گئی۔
جتھے آرا جو صبح ہی پالدی ميں سوار ہوئے کے اپنے میدے ميں چلی گئی سی، شام دے وقت فیر سسرال وچ آئی تے ايسے طرح بارہیا میکے تے سسرال آتی جاندی رہی تے اس دے خاوند نوں اس توں کمال محبت ہوئے گئی تے دونے بہت اتفاق تے آرام توں زندگی بسر کرنے لگے۔
محمد یعقوب نوں انبالے وچ کچھ ضروری کم سی، اوہ اپنے بیٹے دی شادی کر کے فیر اوتھے چلا گیا۔
جب جمیل الدین اپنی بہن دے نکاح توں فارغ ہوئے چکيا تاں اس نے مکے جانے دا عزم کيتا۔ا توں حج کرنے دا وڈا شوق سی تے اوہ ہمیشہ ايسے خیال وچ رہندا سی کہ جس طرح ہوئے سکے اپنے تئاں مدے ميں پہنچاؤں۔ اس دا استاد مولوی فخر الدین بارہیا اس دے روبرو حج دی فضیلتاں بیان کردا رہندا سی تے سوا اس دے فقہ دیاں کتاباں وچ خود وی حج دا بیان پڑھدا رہندا سی۔ ایہ گلاں اس دے دل اُتے بہت اثر کردیاں سن تے مکے جانے دا شوق بڑھادیاں سن مگر اس نے اپنے دل وچ ایہ سوچ لیا سی کہ بہن دی شادی نیڑے ہونے والی اے، اس وچ میرا شامل ہونا ضروری اے جدوں اس کم توں بے فکر ہوئے جاؤں گا تاں اوتھے دا قصد کراں گا۔ القصہ جتھے آرا دے نکاح دے بعد اس دے دل اُتے مکے جانے دی جم گئی۔
اک روز اس دی بہن سسرال توں آئی ہوئی سی، اوہ تے نجم النسا بیگم تے فیض الدین سب دے سب کھانا کھا کر صحن وچ تختاں دے فرش اُتے بیٹھے ہوئے کچھ گلاں کر رہے سن، ادھر ادھر مونڈھے، کرسیاں بچھی ہوئیاں سن، ماماواں، خدمتگاراں پنکھے جھل رہیاں سن۔ جمیل الدین نے موقع دیکھ کے مکے جانے دا ذکر چھیڑا تے اپنے چچا تے چچی دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا ’’ مینوں والد مرحوم دے عین حیات ہی توں کعبتہ اللہ جانے دا اشتیاق اے، خدا تعالیٰ نے تندرستی عطا کيتی اے، زاد راہ تے سواری دا وی مقدور دے رکھیا اے، رستے وچ وی سب طرح دا امن اے، حج کرنا مجھ اُتے فرض اے۔ بہن دے نکاح توں وی فارغ ہوئے چکيا ہون، ہن اس امر خیر وچ توقف نہ کرنا چاہیے۔ آپ وی مینوں اوتھے جانے دی اجازت داں۔‘‘
فیض الدین تے اس دی بیوی اس معاملے وچ اسنوں منع نہ کر سکے، لیکن اس دی مفارقت دے سبب توں دونے اپنا رنج ظاہر کرنے لگے۔ جمیل الدین نے کہا’’ آپ میری جدائی دا فکر نہ کیجئے، دل جمعی رکھئے، وچ انشاء اللہ تعالیٰ مناسک حج توں فارغ ہوئے کے بہت جلد آپ دی خدمت وچ حاضر ہواں گا۔‘‘
چند روز دے بعد اوہ اپنے دو نوکراں سمیت عرب دی طرف روانہ ہويا۔ اس دا چچا تے کئی رشتہ دار تھوڑی دور تک اس دے پہنچانے نوں گئے تے فیر واپس چلے گئے۔ جمیل الدین وڈا عالم، فاضل، خلیق تے رحم دل سی، بزرگاں دی بہت تعظیم کردا سی تے تمام گھر والےآں توں اچھی طرح پیش آیا کردا سی، اس سبب توں سب لوک اسنوں یاد کردے سن ۔ جمیل الدین نوں وی کدی اپنی بہن تے کدی چچا تے چچی دا دھیان آتا، کدی اس دے دل وچ اس دی منصوبہ (60) گیندی آرا بیگم تے بچپن وچ دونے دے اک جگہ رہنے دا خیال گزردا۔ ايسے طرح اوہ رستے وچ سب نوں یاد کردا سی مگر کعبے دا شوق تے حج دا ثواب ہر دم اس دے دل نوں شاد کردا سی۔ گیندی آرام وی اپنے دل وچ طرح طرح دے اندیشے کردی مگر شرم تے لحاظ دے سبب توں کچھ منہ توں نہ کڈدی۔
جمیل الدین دے جانے دے چند روز بعد محمد یوسف دی رخصت دے دن وی پورے ہوئے گئے مگر اسنوں اپنی بیوی جتھے آرا بیگم توں بہت محبت سی تے اوہ اک لمحہ اس توں جدا نہ ہونا چاہندا سی، اس واسطے اس نے اپنے دل وچ کہیا ’’ میرا رسالہ انبالے وچ اے تے بہت مدت تک اوتھے رہے گا، حالے کوچ نئيں ہونے کا۔ علاوہ اس دے ابا جان دا مکان بہت پردہ دار اے او روہ خود وی انہاں دناں وچ اوتھے نيں۔ جس طرح ہوئے سکے، اپنی بیوی نوں انبالے وچ نال ہی لیندا جاؤں تے غالب اے کہ ابا جان نوں اوتھے ہونے توں میرے چچیا سسرے تے چچیا ساس دونے اس گل توں کچھ ناراض نہ ہون گے تے اوہ وی خوشی توں اس امر دی اجازت دے دین گے۔‘‘
یہ سوچ کر پہلے اس نے اپنی بیوی نوں نال چلنے اُتے راضی کر ليا، فیر اپنی بہن دل افروز بیگم نوں نجم النسا بیگم دے پاس بھیجیا کہ اوہ اوتھے جا کے اس دی مرضی دریافت کر لے۔
اگرچہ فیض الدین تے اس دی بیوی نوں اس گل اُتے رنج ہويا مگر خاوند نوں عورت نوں اختیار ہُندا اے، کچھ دم نہ ماریا، سمدھیانے دا مقدمہ سمجھ کر دونے چپکے ہوئے رہے۔ دل افروز نے نجم النسا توں کہیا ’’ خالہ جان! سانوں ہر طرح توں تواڈی رضا مندی منظور اے، کوئی امر تواڈی رائے دے خلاف نئيں ہونے کا۔‘‘
نجم النسا بولی ’’ نئيں بیٹی! جو تواڈی مرضی اے، اوہی ساڈی مرضی اے ۔‘‘
دل افروز بیگم اس معاملے وچ انہاں دی اجازت لے کے اپنے گھر چلی آئی تے محمد یوسف توں ساری حقیقت بیان کيتی۔
جب روانگی دا وقت نیڑے آیا تاں جتھے آرا رخصت ہونے دے لئی اپنے میدے ميں آئی تے فیض الدین، نجم النسا تے گیندی آرا توں ملی۔ اس دی مفارقت توں سب ہی آزردہ خاطر سن مگر گیندی آرا نوں اس امر دا بہت قلق سی۔ جتھے آرا وی اس توں مل کے چشم اُتے آب ہوئی تے حسرت تے افسوس دیاں گلاں کرنے لگی، فیر بولی ’’ بوا! مینوں وی تواڈی جدائی توں بہت رنج اے مگر کيتا کراں، مجبور ہون، کچھ کہہ نئيں سکدی ہون۔ خیر جو خدا دی مرضی اے، اوہی بہتر اے۔ انشاء اللہ تعالیٰ تھوڑے ہی عرصے وچ ملیاں گے۔ آگے خط وی آدھی ملاقات اے، جلدی جلدی گھلدے رہن گے۔ وچ تواڈے پاس اپنے ہتھ دا لکھیا ہويا علیحدہ خط بھیجیا کراں گی، تسيں وی جو کچھ حال ہو، آپ ہی لکھ بھیجیا کرنا۔‘‘
جتھے آرا میکے والےآں توں مل کے اپنی سسرال وچ آئی تے دوسرے روز چلنے دی صلاح ٹھہرائی۔
محمد یوسف نے رتھ وچ اپنی بیوی تے دو ماماؤں نوں بٹھایا تے آپ گھوڑے اُتے سوار ہوئے کے تن چار خدمت گار نال لے، انبالے نوں روانہ ہويا۔
اوتھے ہنسی خوشی کئی مہینے تک رہیا مگر فیر اس دے رسالے نوں شاہ جہان پور جانے دا حکم ہويا تے اسنوں وی اوتھے جانا ضرور پيا۔ ایہ حکم سندے ہی اسنوں اپنی بیوی دی جدائی دا فکر پیش آیا تے مفارقت دے غم تے الم وچ مبتلا ہويا۔ جتھے آرا نے وی جس وقت ایہ گل سنی، حیران تے ششدر (61) رہ گئی۔ کئی دن تک دوناں نوں ایہی تفکر رہیا تے جس قدر سفر دا زمانہ نیڑے آتا سی، ايسے قدر فکر تے اندیشہ زیادہ ہُندا جاندا سی۔
آخر روانگی دے اک دن پہلے جدوں رات نوں دونے کھانا کھا چکے تے تنہائی دا وقت آیا تاں محمد یوسف نے جتھے آرا بیگم توں کہیا ’’ بیگم! مینوں تواڈی جدائی دا بہت رنج اے مگر کيتا کراں؟ مجبور ہون، سرکار دا حکم اے، تعمیل ضرور اے۔ اس قدر اداس کیوں ہُندی ہو؟ دیکھو پردہ غیب توں کيتا ظہور وچ آتا اے۔ تسيں ابا جان دے پاس چند روز رہو، وچ وی تھوڑے عرصے وچ دہلی آنے دی کچھ تدبیر کراں گا تے توانوں وی اوتھے بلا لاں گا۔‘‘
جتھے آرا جس دے دل اُتے غم دی گھٹا چھا رہی سی تے آنکھاں توں مینہ دی جھڑی لگ رہی سی، خاوند دیاں گلاں سن کر بولی ’’ صاحب! توانوں کسی دے دل دتی کیہ خبر اے، انہاں تسلی دیاں گلاں توں کيتا فائدہ؟ ملاقات جدوں ہی ہوئے گی، جدوں خدا دی مرضی ہوئے گی۔ خیر جس طرح ہوئے سکے گا، اسيں وی صبر کرن گے، مگر تسيں اپنا دل کیوں بھاری کردے ہو؟ تواڈے کڑھے توں میری چھاتی پھٹی جاندی اے ۔‘‘
رات بھر دونے وچ ايسے قسم دیاں گلاں ہُندی رہیاں، صبح دی اذان ہونے توں پہلے دونے اٹھے، تھوڑی دیر بعد نماز پڑھی، خدا دی درگاہ وچ ایام مفارقت دے دور ہونے تے زمانہ مواصلت دے نیڑے ہونے دی دعا کيتی۔ محمد یوسف نماز تے وظیفے توں فارغ ہوئے کے بولا ’’ لو بیگم! خدا حافظ!‘‘
جتھے آرا نے کہیا ’’ خیر اللہ نگہبان اے ۔‘‘
فیر محمد یوسف اپنے باپ دے پاس آیا تے بہت ادب توں اس دی تشفی تے تسلی دیاں گلاں کردا رہیا۔ اس دے بعد مردانے مکان وچ گیا، اوتھے پہلے ہی توں اس دے دوست آشنا بیٹھے سن، سب توں مل، گھوڑے اُتے سوار ہو، اپنے رسالے وچ چلا گیا۔
تھوڑی دیر وچ رسالہ روانہ ہويا تے کوچ مقام کردے ہوئے چند روز بعد شاہ جہان پور پہنچ گیا۔
محمد یوسف نوں اوتھے گئے ہوئے کچھ بہت عرصہ نہ ہويا سی۔ کہ دہلی وچ غدر ہوئے گیا تے انگریزاں دی فوج جو میرٹھ وچ فیر گئی سی۔۔۔ اس نے دہلی وچ آتے ہی بوہت سارے انگریزاں نوں قتل کيتا تے انہاں دے بنگلے جلا دئیے۔ کئی دن تک ایہ لوک بے سرو افسر رہے، فیر انہاں نے دہلی دے بادشاہ نوں اپنا سردار بنا کے انگریزاں توں مقابلہ کرنے دا سامان کيتا۔
انگریزاں دے وقت وچ جنہاں لوکاں دی جاگیراں او رمنصباں وچ فرق یا خلل واقع ہوئے گیا سی، انہاں وچوں چند آدمیاں نے ایہ خیال کر کے کہ بادشاہ دے ذریعے توں ساڈی جاگیراں فیر مل جاواں گی تے منصب سابق حاصل ہوئے جائے گا، بادشاہ دے ہاں رجوع دی تے انگریزاں دی عملداری جاندے رہنے توں خوش ہوئے گئے۔
فیض الدین دے بزرگ کسی زمانے وچ جاگیردار سن، اوہ وی اپنی جاگیر دی امید اُتے بادشاہ دے پاس گیا۔ بادشاہ نے اس دی بہت توقیر دی تے منصب جلیل اُتے سرفراز کرنے دا وعدہ کيتا تے اس سبب توں اس دا دل تے ودھ گیا۔
اس عرصے وچ شہر دے باہر پہاڑی اُتے انگریزاں دی فوج آ پئی تے لڑائی شروع ہوئے گئی۔ فیض الدین ہر روز ہتھیار بنھ، گھوڑے اُتے سوار ہو، فوج دے نال جاندا تے گھر وچ آ کر نجم النسا تے گیندی آرا توں طرح طرح دا ذکر کردا تے کہندا ’’ ہن انگریزاں دی شکست ہونے والی اے، پہاڑی وی فتح ہويا چاہندی اے، ساڈی جاگیر فیر سانوں مل جائے گی، تمام عمر ساڈی اولاد چین کرے گی۔ انگریزاں نے شریفاں دے رتبے گھٹا دئیے، انہاں دی جاگیراں مفت ضبط کر لین، کسی نے نہ پُچھیا کہ ایہ لوک عزت دار نيں کیوں کر اپنا گزارہ کرن گے۔ انہاں دے وقت وچ وڈے وڈے عہدے تے منصب وی اسيں لوکاں نوں ملنے موقوف ہوئے گئے۔ عمدہ علاقےآں دا تاں کيتا ذکر اے، مطلق روزگار ہی دی کساد بازاری ہوئے گئی۔ جے زندگی باقی اے تاں دکھا دین گے کہ بادشاہی عملداری وچ کِداں کِداں منصب شریفاں نوں ملدے نيں تے جے لڑائی وچ مارے گئے تاں عاقبت وچ درجہ پاواں گے۔‘‘
نجم النسا تے گیندی آرا اس دی گلاں توں نہایت رنجیدہ ہُندیاں تے کہتاں ’’ تسيں انگریزاں دے جانے توں خوش ہُندے ہو، انہاں دے وقت وچ کیہ تکلیف سی؟ ہر طرح توں امن چین سی۔ ایہ لوک دین دیاں گلاں وچ کچھ دخل نہ دیندے سن ۔ سب مسلمان نماز روزہ دل جمعی توں ادا کردے سن ۔ کسی نوں کچھ ممانعت نہ سی۔ آگے اہل اسلام دی قدر تے منزلت وی بہت ساریاں۔ ہن پوربیاں نے تاں آ کر شہر دا ستیاناس کر دتا۔ بیٹھے بٹھائے سب دا چین کھو دتا۔ آنکھاں دی نیند اڑ گئی، دل پریشان ہوئے گیا۔ بھلا بال بچےآں تے عورتاں دا مارنا وی کدرے شرع وچ درست اے ؟ ایہ فوج والےآں نے کيتا غضب کيتا کہ انہاں نوں وی نہ چھڈیا۔ ایسی گلاں توں عاقبت دے درجے دتی کیہ توقع رکھنی چاہیے؟‘‘
گیندی آرا کدی کدی ایہ وی کہیا کردی سی ’’ چچا جان! آپ جو کہندے نيں کہ انگریز شریفاں دی قدر نئيں کردے، بھلا آپ ہی خیال کیجئے کہ میرے ابا جان تے منجھلے چچا جان دی کِداں دی خاطر کردے سن ۔ ابا جان ڈپٹی کلکٹر سن، جدوں ظہر دی نماز دا وقت آتا تاں کچہری وچوں اٹھیا کر نماز نوں چلے جاندے تے انگریز بہت خوشی توں انہاں نوں اجازت دیندے تے چچا جان دا وی تحصیلداری دے علاقے وچ ایہی طریق رہیا۔ مذہب دیاں گلاں وچ تاں ایہ لوک کسی نوں نئيں رکدے۔ اپنا کیواں دا ہی کم ہو، کچھ خیال نئيں کردے، نماز پڑھنے دی مہلت دے دیندے نيں۔‘‘
لڑائی دے دناں وچ فیض الدین تے اس دے گھر دی عورتاں وچ اکثر ايسے قسم دی گفتگو رہندی تے عورتاں اسنوں بہت سمجھاتاں، مگر اوہ کاہے نوں باز آنے والا سی، اسنوں تاں کچھ تے ہی خیال سی۔ روز دھاوے اُتے جاندا تے گھر وچ اوتھے دی سرگزشت کہہ کے سب نوں جلاندا۔
اک دن اس نے مولوی فخر الدین توں وی اپنی شجاعت تے بہادری دا ذکر کيتا تے پہاڑی اُتے جانے تے انگریزاں توں مقابلہ کرنے دی ساری حقیقت بیان کيتی۔ مولوی فخر الدین تاں وڈا عالم فاضل تے تفسیر تے فقہ تے حدیث تے تمام دینی علماں وچ استاد مسلم سی ایہ سندے ہی جھلا اٹھا تے علمی تقریر توں اسنوں سمجھانے لگیا ’’ تواڈے دل وچ کیہ خیال خام سمایا اے۔ کیوں الجھدے ہو؟ دیکھو انہاں گلاں توں باز آؤ، تہاں انگریزاں دے وقت وچ کیہڑی تکلیف سی جو اس طرح جلی بھنی گلاں کردے ہو؟ انہاں نے تاں ایسا آرام دے رکھیا سی کہ ہن سب یاد کردے نيں۔ خصوصاً مسلماناں توں بہت ہی ملے جلدے رہندے سن تے انہاں نوں وڈے وڈے عہدے دیندے سن ۔ علاوہ اس دے انہاں دی عمل داری وچ سب لوک اچھی طرح دل جمعی تے فراغ بالی توں مذہبی رکن ادا کردے سن ۔ کسی ضروری گل وچ حرج نہ سی۔ کیہ تسيں اس لڑائی نوں مذہبی لڑائی جاندے ہو؟ دین اسلام دی ترقی دا باعث سمجھدے ہو؟ جے ایہ خیال کردے ہوئے تاں تواڈا گمان باطل اے ۔‘‘
’’ دیکھو، پہلے کِداں اطمینان توں مسلمان لوک با جماعت نماز پڑھدے سن ۔ مسجداں کھلی رہدیاں سن، کچھ خطرہ نہ سی، رات دن جس وقت جی چاہندا سی، بے باک مسجدےآں وچ چلے جاندے سن، بے کھٹکے عبادت کردے سن ۔ جامع مسجد وچ عشا دی نماز وڈی رات گئے ہُندی سی، کچھ اندیشہ نہ سی۔ ہن رات تاں اک طرف رہی، دن دھاڑے وی مسجدےآں وچ اچھی طرح جماعت نئيں ہُندی۔ بادشاہ برائے ناں حاکم اے مگر واقع وچ محکوم اے۔ فوج دا ہر شخص اپنے تئاں حاکم سمجھدا اے۔ نہ کوئی سردار اے، نہ امام اے۔ اک بے فائدہ غدر مچ رہیا اے۔ بازاری تے واقعہ طلب آدمی اس غدر وچ شریک ہوئے گئے تے جے کوئی شریف وی شامل ہوئے گیا اے۔ تاں فوج دی زبردستی یا خوف یا کسی تے باعث توں پھنس گیا اے۔ تسيں شریف ہوئے کے اس طرح دیاں گلاں کردے ہو؟ ہوش وچ آؤ، عاقبت اندیشی اختیار کرو۔ دیکھو ہندوستان دے تمام مسلمان سرکار انگریزی دے امن وچ نيں تے شرع دے موافق کوئی مستامن (62) انہاں لوکاں توں جنہاں دے امن وچ نيں، مذہبی لڑائی نئيں کر سکدا۔ چنانچہ فتاویٰ در مختار تے ہدایہ تے عالمگیری وچ لکھیا اے کہ جو مسلمان غیر مذہب والےآں دی عمل داری وچ امن توں رہے اسنوں انہاں دے خون یا مال توں تعرض کرنا حرام اے ۔‘‘
’’ خیال کرو کہ انگریزاں نے ہندوستان اُتے دو طرح توں حکومت حاصل کيتی۔ یا غلبے تے فتح دے سبب توں یا عہد تے پیمان دے باعث تاں۔ تے فتاویٰ عالمگیری وچ مذہبی لڑائی دی شرطاں وچ لکھیا اے کہ اسيں وچ تے دشمناں وچ عہد تے پیمان نہ ہويا تے اس امر دی تے وی شرطاں اے کہ انہاں وچوں ایتھے اک وی نئيں پائی جاندی۔ مذہب اسلام وچ ایہ گل مقرر ہوئے چکی اے کہ جے مسلمان اپنے اختیار توں کسی نوں بادشاہ بنانا چاہن تاں مسلمان نوں قوم قریش وچوں بناواں، لیکن جو شخص اپنے غلبے توں بادشاہ ہويا ہوئے یا مسلمان لوک پہلے ہی توں کسی بادشاہ دی اطاعت وچ ہاں تاں اس بادشاہ دا مسلمان ہونا شرط نئيں اے، اوہ کسی مذہب دا ہو، اس دی ا طاعت لازم اے۔ چنانچہ کتاب تاتار خانی وچ کتاب ملتقط توں نقل کيتی اے کہ جس بادشاہ دی تقلید کيتی جائے، اس دا مسلمان ہونا شرط نئيں اے تے ساڈے ہاں دا ایہ مسئلہ اصل توریت مقدس توں اخذ کيتا گیا اے۔ کتاب پیدائش دے انتالیسواں باب وچ لکھیا اے کہ حضرت یوسف ؑ نے فطفیر (63) مصری دی اطاعت وچ اس دی نوکری قبول کيتی تے نہایت وفاداری توں اس دی خدمت انجام دتی ، حالانکہ فطفیر مسلمان نہ تھا۔‘‘
’’ ايسے طرح ہندوستان وچ مسلماناں نوں سرکار انگریزی دی اطاعت کرنی ضرور اے۔ دیکھو باز آؤ، ایہ اک ناحق غدر مچ رہیا اے۔ اسنوں مذہبی لڑائی توں کچھ علاقہ نئيں۔ سبحان اللہ! ساڈے پیغمبر ؐ خدا تاں عورتاں تے بچےآں تے بوڑھاں دے مارنے توں منع فرماواں تے فیر اس فوج نے دانستہ ایہ امر گوارا کيتا تے تسيں وی مسلمان ہوئے کے اس دی رفاقت کردے ہو؟‘‘
’’ حدیث دی وڈی معتمد کتاباں بخاری (64) تے مسلم (64a) وچ عبداللہؓ ابن عمر دی روایت توں لکھیا اے کہ رسول ؐ خدا نے عورتاں تے بچےآں دے قتل کرنے توں منع فرمایا تے ابو داؤد (65) وچ انسؓ دی روایت توں نقل کيتی گئی اے کہ رسول ؐ خدا نے فرمایا کہ ’’ نہ قتل کرو بُڈھے ضعیف نوں تے نہ چھوٹے بچے نوں تے نہ عورت کو۔‘‘
’’ دیکھو پیغمبرؐ خدا دے خلیفہ اول، حضرت ابوبکرؓ نے فوج دے دو افسراں ابو عبیدہؓ تے خالدؓ نوں جو ملک شام دی طرف گئے سن، ایہ نصیحت کيتی سی کہ ایسا نہ ہوئے کہ عورتاں یا بچےآں دے قتل کرنے توں اپنی فتح نوں داغ لگاؤ۔ درختاں نوں نہ توڑنا، اناج نوں نہ جلیانا تے جو عہد تے پیمان کرو، اس اُتے ایمان داری توں قائم رہنا تے لازم اے کہ تواڈا قول تے فعل دونے مطابق ہو۔‘‘
’’ فیض الدین! تسيں فوج والےآں دیاں گلاں اُتے نہ جانا تے ہرگز ایہ امر نہ اختیار کرنا۔ اوہ جو اہل اسلام نوں بھڑکا کر کہندے نيں کہ نصاریٰ تے مسلماناں وچ وڈی عداوت چلی آتی اے، ایہ انہاں دی غلط فہمی اے۔ حقیقت وچ پُچھو تاں مسلماناں دے مذہب وچ نصاریٰ دے سوا کوئی قوم ایسی نئيں اے جس دے نال مذہب دی رو توں مسلماناں دا ارتباط ہوئے۔ قرآن شریف وچ سورۂ مائدہ (66) دی پچاسی آیت وچ خدائے تعالیٰ نے ساڈے پیغمبر ؐ توں فرمایا کہ تاں سب توں زیادہ مسلماناں دا دوست انہاں لوکاں نوں پائے گا، جو اپنے تئاں نصاریٰ کہندے نيں، اس سبب توں کہ انہاں وچ عالم تے پارسا نيں تے اس واسطے کہ اوہ تکبر نہں کردے سوا اس دے جس زمانے وچ فارس والےآں نے اہل روم نوں جو عیسائی سن، شکست دے کے روم اُتے غلبہ کيتا تاں مسلمان لوک عیسائیاں نوں شکست کھانے توں ایداں دے غمگین ہوئے کہ اللہ تعالیٰ نے مسلماناں دی تسلی دی تے ساڈے پیغمبر ؐ اُتے وحی بھیجی کہ وچ عنقریب عیسائیاں دے فتح دینے توں مسلماناں نوں خوش کراں گا۔ چنانچہ سورۂ (67) روم دی پہلی ہی آیتاں وچ ایہ ذکر لکھیا اے ۔‘‘
’’ علاوہ اس دے جدوں مکے دے مشرکاں نے مسلماناں نوں نہایت تکلیف دتی تاں ايسے ارتباط دے سبب توں پیغمبر خدا نے وی مسلماناں نوں حکم (68) دتا کہ تسيں حبشے نوں جتھے دا بادشاہ عیسائی سی تے نجاشی کہلاندا سی، چلے جاؤ۔ اس حکم دے موافق چند مسلمان اوتھے چلے گئے تے نجاشی نے انہاں دی بہت خاطر داری کیتی۔‘‘
فیض الدین نے جس وقت مولوی فخر الدین دی ایہ علمی تقریر سنی، اس دے دل اُتے بہت اثر ہويا مگر فیر بادشاہ نے اسنوں وڈا منصب عطا کيتا تے اپنا مقرب خاص بنایا۔ اس باعث توں اوہ لڑائی دا بہت اہتمام کردا تے سب توں آگے دھاوے اُتے جاندا، اپنی زندگی نوں ترقی دیندا تے موت نوں نجات عقبیٰ دا باعث سمجھدا۔
اک روز اوہ کسی رسالے نوں لئی ہوئے پہاڑی اُتے چڑھ گیا تے آگ دی بوچھاڑ وچ آگے بڑھدا جاندا سی کہ اس دے سر وچ اک گولی لگی تے اوہ فوراً عالم آخرت نوں روانہ ہويا۔
جب نجم النسا تے گیندی آرا نوں ایہ خبر پہنچی، غم تے الم وچ مبتلا ہوئیاں۔ ادھر تاں اپنی تنہائی دا فکر پیدا ہويا، ادھر جتھے آرا بیگم دی طرف توں کوئی خبر نہ آتی سی، اس دی تشویش لاحق ہوئی۔ اس پریشانی دی حالت وچ انہاں نے مولوی فخر الدین توں صلاح پوچھی۔ اس نے کہا’’ ایتھے رہنا ہرگز مناسب نئيں، کدرے چلے جانا بہتر اے ۔‘‘
وہ بولاں ’’ کيتا کرن، کتھے جاواں؟ رستے بند نيں، فوجاں چلی آتی نيں، گوجراں نے جدا ناک وچ دم کر رکھیا اے، ہر جگہ پرت مچ رہی اے۔ کيتا مجال کہ کوئی کوس بھر وی رستہ چل سکے۔‘‘
مولوی فخر الدین نے جواب دتا کہ ہن جتھے آرا بیگم دے پاس انبالے چلی چلو۔ انبالہ امن دی جگہ اے۔ اوتھے انگریزاں دی عمل داری اے، وچ تواڈے نال ہاں دو تن نوکر وی موجود نيں رستے وچ گوجراں توں جس طرح ہوئے سکے گا، بھگت لاں گے تے جدوں انبالے پہنچ جاواں گے تاں آرام توں ہوئے جاواں گے۔ اوتھے جتھے آرا نوں اپنی آنکھاں توں دیکھ لینا تے محمد یوسف دی خیر تے عافیت وی دریافت کر لینا۔
آخر سب دی ایہی رائے قرار پائی تے اک روز چلنے دی صلاح ٹھہرائی۔ نجم النسا اپنے بچے سمیت تے گیندی آرا تے اس دی ددا گڈی وچ ہوئے بیٹھی۔ مولوی فخر الدین تے تن نوکر سب دے سب ہتھیار بنھ کر انہاں دے نال ہوئے لئی تے فوج توں بچ کر اک ہور طرف توں انبالے دی راہ لی۔
رستے وچ اوہی امر پیش آیا، جس دا خطرہ سی۔ گوجر اپنے اپنے لٹھ تے تلواراں لے کے سب طرف توں نکل کھڑے ہوئے۔ مولوی فخر الدین بہت ثابت قدمی تے قائم مزاجی توں عورتاں نوں سمجھانے لگے ’’ دیکھاں کچھ ہراساں نہ ہونا، استقلال توں بیٹھی رہنا، صبر دا وقت اے، اللہ تعالیٰ اُتے توکل کرنا چاہیے، اس دا کوئی کم حکمت توں خالی نئيں۔‘‘
یہ گفتگو ہوئے ہی رہی سی کہ گوجر دھاوا کر کے آ پئے۔ مولوی فخر الدین تے تِناں نوکر بہت بہادری توں مقابلہ کردے رہے۔ وڈی دیر تک دونے طرف توں کشت تے خون ہويا۔ آخر مولوی فخر الدینا ور اس دے ہمراہیاں نے دنیا توں کوچ کيتا تے نجم النسا دے بچے عبدالرحمن نے وی جو اس وقت گڈی بان دی گود وچ سی، لٹھ دے صدمے توں دم دتا۔ گوجراں نے کوب اسباب لُٹیا تے ساری چیزاں لے کے بھج گئے۔
اب صرف نجم النسا، گیندی آرا تے اس دی ددا ایہی تِناں عورتاں باقی رہ گئياں تے تکلیفاں اٹھاندی ہوئی آگے چلياں۔ نجم النسا دے دل اُتے اس دے لڑکے دا صدمہ ایسا نہ ہويا سی کہ اوہ زندہ رہندی۔ جتے جی مر گئی تے اس دے فکر وچ سخت بیمار ہوئی۔
جب اس دی موت دا وقت نیڑے آیا تاں گیندی آرا دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا ’’ بوا! تقدیر وچ ایہ صدمے اٹھانے سن، ظالماں نے میرے لخت جگر عبدالرحمن نوں اس بے رحمی توں ماریا۔ اس دا باپ پہلے ہی مر چکيا سی، ہن مینوں اپنے مرنے دا تاں افسوس نئيں اے، تواڈی تنہائی دا بہت خیال اے۔ تسيں ایداں دے وقت وچ صبر تے استقلال توں رہنا، ہرگز نہ گھبرانا۔ اللہ تعالیٰ سب مشکلاں آسان کر دے گا، اوہ وڈا کریم تے کار ساز اے ۔‘‘
اس گفتگو دے تھوڑی دیر بعد اس نے عالم عاقبت دا رستہ لیا تے صرف گیندی آرا تے اس دی ددا باقی رہ گئی۔
گیندی آرا نے اک گاؤں والےآں دی مدد توں جس طرح ہوئے سکا، اس دی تجہیز تے تکفین دی تے اوتھے جنگل وچ اسنوں دفن کر دتا۔ فیر حیرانی تے پریشانی دی حالت وچ آگے بڑھی تے رنج تے الم دا حال اپنی ددا توں کہندی گئی۔ کدی اپنے چچا فیض الدین دی محبت تے کدی اس دے بچے دی الفت دا ذکر کردی، کدی نجم النسا دی مفارقت تے اس دی رفاقت تے موافقت دا حال بیان کردی، کدی پہلی راحت تے آسودگی نوں یاد کردی تے کہندی ’’ ددا! ابا جان نے سانوں ايسے دن دے واسطے ناز تے نعمت وچ پالیا سی؟ صدمے اٹھاندے اٹھاندے چھاتی پتھر بن گئی اے۔ کچھ کہہ نئيں سکدی ہون، ہر حالت وچ صبر تے شکر بہترہے۔‘‘
کدی جتھے آرا تے اس دے خاوند دا فکر کردی، کدی جمیل الدین دا خیال کردی تے دل ہی دل وچ کہندی، دیکھئے اس اُتے کيتا لنگھدی ہوئے گی، کتھے ہوئے گا، کس طرح زندگی بسر کردا ہوئے گا؟
انہاں نوں خیالات وچ اوہ طرح طرح دی مصیبتاں تے تکلیفاں اٹھا کے اپنی ددا سمیت انبالے وچ پہنچی تے اوتھے جا کے ابتدا توں آخر تک جتھے آرا دے روبرو سارا حال بیان کيتا۔ جتھے آرا نوں نہایت رنج ہويا مگر بہت استقلال توں اپنے تئاں سنبھال کر بولی ’’ بوا! مینوں پہلے ہی اندیشہ سی کہ دیکھئے میرے عزیزاں اُتے کيتا بنی ہوئے گی! ہن اس وقت میری ایہ حالت اے کہ کٹو تاں بدن وچ خون نئيں۔‘‘
گیندی آرا نے پُچھیا ’’ بھائی محمد یوسف کتھے نيں؟‘‘
جتھے آرا نے کہیا ’’ بوا بھلا مینوں کيتا معلوم! جدوں توں غدر ہويا اے، کسی دی کچھ خبر نئيں اے۔ رستے بند نيں، نہ کوئی کدرے جا سکدا اے، نہ آ سکدا اے۔ خدا دا شکر اے کہ تسيں میرے پاس آ گئياں۔ آنکھاں دے سامنے رہوئے گی، توانوں توں دل بہلے گا۔‘‘
ادھر تاں جتھے آرا تے گیندی آرا دونے انبالے وچ رہیاں۔ ادھر جمیل الدین حج توں فارغ ہوئے کے دہلی آیا۔ ایتھے انگریزاں دا تسلط ہی ہوئے گیا سی، اس نے اطمینان توں اپنے عزیز تے اقربا تے استاد تے یار تے آشنا نوں دیکھنا شروع کيتا۔ دل افروز بیگم دے خاوند شیخ فضل احمد نے غدر دے زمانے وچ سرکار دی بہت خیر خواہی دی سی، اس سبب توں سرکار نے اسنوں تے اس دے مال تے متاع نوں اپنے امن وچ رکھیا سی تے کسی نوں دست اندازی نہ کرنے دتی سی۔ اتفاقاً جمیل الدین اس دے ہاں گیا تے اس توں تما حال دریافت کيتا۔ اسنوں پہلے ہی تمام حادثاں دی اطلاع ہوئے چکی سی، ساری حقیقت جمیل الدین دے روبرو بیان کر دتی۔ اوہ سندے ہی فکر تے اندیشہ وچ مبتلا ہويا مگر صبر تے استقلال قائم رکھیا تے خدا دا شکر بجا لیایا۔
فضل احمد نے اس دی بہت خاطر داری دی تے رات نوں اس توں حج دا بیان تے رستے دی سرگزشت پوچھدا رہیا۔ جمیل الدین نے کہا’’ وچ دہلی توں روانہ ہوئے کے بمبئی گیا تے اوتھے توں جہاز اُتے سوار ہويا۔ جدوں جہاز اہل یمن دے میقات (69) یعنی مقام یلملم اُتے پہنچیا تاں اوتھے توں ميں نے تے آور حج کرنے والےآں نے احرام بنھ لیا تے احرام بنھن دی حقیقت تسيں جاندے ہی ہو، وضو کرنا، اک پاک صاف چادر گھٹناں تک باندھنی، دوسری چادر پیٹھ اُتے ڈالنی، خوشبو لگانی، نماز دی دو رکعتاں پڑھنی تے حج دی نیت کرنی۔ ایہی احرام بنھن دے معنی نيں۔ اس دے بعد ميں نے عشق تے فسق دی گفتگو، قتال تے جدال، شکار کھیلنا، خوشبو لگانی، ناخن کتروانے، بال منڈوانے تے زیب تے زینت دی ساری چیزاں بالکل ترک کر دیؤ تے نماز دے بعد بلکہ اکثر اوقات خدا دی صفت تے ثنا دے کلمے پڑھدا رہیا۔‘‘
’’ جدوں مکہ معظمہ وچ پہنچیا تاں پہلے حرم وچ گیا او ربیت اللہ نوں دیکھدے ہی خدا دی بزرگی تے توحید دا کلمہ پڑھیا تاکہ شرک دے ناں تے نشان دا وی پتا نہ رہے۔ فیر حجر اسود (70)کے پاس جا کے اسنوں بوسہ دتا تے خدا دی حمد دی تے رسول خدا اُتے درود پڑھیا۔ اس دے بعد کعبتہ اللہ نوں کھبے طرف کر کے دروازے دے متصل سجے طرف توں طواف شروع کيتا تے حطیم (71) نوں شامل کے دے بیت اللہ دے گرد ست طواف کیتے، تن جھپٹ کر تے چار اپنی رفتار تاں، تے ہر دفعہ حجر اسود نوں بوسہ دیندا گیا تے اسنوں طواف قدوم کہندے نيں کہ جو شخص کسی تے جگہ توں آتا اے، اوہی ایہ طواف کردا اے ۔‘‘
اس طواف توں فارغ ہوئے کے ميں نے مقام ابراہیم ؑ (72)کے پاس نماز دی دو رکعتاں پڑھیاں تے فیر حجر اسود نوں بوسہ دتا تے خدا دی بزرگی تے توحید دے کلمے پڑھے۔
فضل احمد بولا ’’ ایہ تاں بتاؤ کہ حطیم تے مقام ابراہیم ؑ کن مقاماں دے ناں نيں؟‘‘
جمیل الدین نے کہیا ’’ ساڈے رسول ؐ خدا دے وقت وچ جو قریش نے کعبتہ اللہ دی از سر نو تعمیر دی سی، اس وقت کسی خاص سبب توں اس دا مغربی حصہ بنائے سابق توں باہر رہ گیا سی، ايسے نوں حطیم کہندے نيں تے طواف وچ اسنوں وی شامل کرنا ضرور اے تے مقام ابراہیم ؑ اس پتھر دا ناں اے جس اُتے حضرت ابراہیم ؑ خلیل اللہ نے کھڑے ہوئے کے کعبہ تعمیر کيتا سی تے انہاں دے قدماں دے نشان اس اُتے ہوئے گئے سن ۔ ہن آگے سنو! انہاں کماں توں فارغ ہوئے کے وچ صفا (73) اُتے چڑھا تے بیت اللہ دی طرف منہ کر کے خدا دی بزرگی تے توحید دے کلمے پڑھے تے پیغمبر ؐ خدا اُتے درود بھیجیا تے دعا کيتی۔ فیر مروہ (73a) دی طرف چلا مگر میلین (74) اخضرین دے وچکار اپنی رفتار تیز کر لئی تے مروہ اُتے چڑھ کر اوہی کيتا جو صفا اُتے کيتا سی تے ست دفعہ ایہی عمل کردا رہیا۔‘‘
فضل احمد نے پُچھیا ’’ لوک صفا تے مروہ اُتے کیوں جاندے نيں تے میلین اخضرین دے وچکار کس واسطے دوڑدے نيں؟‘‘
جمیل الدین نے جواب دتا ’’ حج دے اکثر قاعدے حضرت ابراہیم ؑ خلیل اللہ دے وقت توں جاری نيں تے انہاں نوں طریقےآں اُتے مبنی نيں تے تواڈے سوال دا ایہ جواب اے کہ جدوں وحی الٰہی دے موافق حضرت ابراہیم ؑ حضرت اسماعیل ؑ نوں مکے دے میدان وچ چھڈ کے چلے گئے تے حضرت اسماعیل ؑ نوں بہت شدت توں پیاس لگی تاں انہاں دی والدہ ہاجرہؓ پانی دی تلاش وچ ست دفعہ صفا تے مروہ اُتے گئياں، مگر دونے طرف صفا تے مروہ اُتے چڑھدے ہوئے حضرت اسماعیل ؑ اُتے انہاں دی نگاہ پڑدی رہندی سی۔ اس واسطے اوہ بے قرار ہوئے کے اوتھے نہ دوڑدتیاں سن تے نشیب وچ میلین اخضرین دے وچکار حضرت اسماعیل ؑ انہاں دی نظر توں پوشیدہ ہوئے جاندے سن، اس سبب توں اوتھے دوڑ کر چلدیاں سن۔ ایہی طریق سب لوکاں دے واسطے مقرر ہوئے گیا تے ايسے طرح ہر اک گل کيتی کامل وجہ اے، مگر وچ تواڈے سامنے مختصر حال بیان کر رہیا ہون۔ اس عمل توں فارغ ہوئے کے ميں نے مکہ معظمہ وچ اک مکان کرایے نوں لیا تے اوتھے رہنے لگیا مگر احرام باندھے رکھیا تے کدی کدی طواف وی کردا رہیا۔‘‘
’’ جدوں ماہ ذی الحجہ دی ستويں تریخ ہوئی تاں ظہر دی نماز پڑھ کر منیٰ وچ گیا تے عرفہ (77) یعنی نويں تریخ دی صبح تک اوتھے رہیا۔ فیر اوتھے توں عرفات اُتے گیا۔ جدوں دوپہر ڈھلی تاں ظہر دی نماز توں پہلے امام نے جمعے (78)کے دو خطبے پڑھے تے انہاں وچ باقی احکام یعنی عرفات اُتے ٹھہرنا تے کنکریاں پھینکنی تے قربانی کرنی تے سر منڈوانا تے طواف زیارت تے آور ضروری گلاں سکھاواں تے اوتھے ظہر دے وقت وچ ظہر تے عصر دی دونے نمازاں پڑھیاں۔ فیر امام اونٹنی اُتے سوار ہوئے کے قبلے دی طرف منہ کر کے جبل (79)رحمت دے پاس کھڑا ہويا تے دعا منگی او رمناسک (80)تعلیم کیتے۔ اس دے پِچھے خلقت قبلہ رو کھڑی ہوئی ساری گلاں سندی تے روندی رہی۔‘‘
’’ جدوں آفتاب غروب ہوئے گیا تاں مزدلفہ (81)ماں آیا تے جبل قزح (82)کے پاس اترا۔ اوتھے عشا دے وقت مغرب تے عشا دی دونے نمازاں پڑھیاں۔ فیر اندھیرے وچ فجر دی نماز پڑھ کر مزدلفہ ہی وچ ٹھہرا تے خدا دی بزرگی تے توحید او رصفت تے ثنا دے کلمے پڑھے تے رسول ؐ خدا اُتے درود بھیجیا۔‘‘
’’ جدوں روشنی ہوئے گئی تاں منیٰ وچ آیا تے تکبیر پڑھ کر جمرہ (83)عقبہ اُتے ست کنکریاں ماراں تے ایہ عمل شیطان دے دفع کرنے دے واسطے کيتا جاندا اے، جداں حضرت ابراہیم ؑ نے کيتا سی۔ ہن بعض کلماں دا پڑھنا موقوف ہوئے گیا۔ اس دے بعد قربانی کی، فیر سر منڈوایا تے اس وقت توں بہتیری گلاں جو احرام وچ ممنوع سن، جائز ہوئے گئياں۔ اس دے بعد طواف زیارت کيتا، مگر ساتاں گردشاں وچوں جھپٹ کر کسی وچ نئيں چلا تے صفا تے مروہ دے وچکار وی نئيں دوڑا کیونجے ایہ عمل پہلے کے چکيا تھا۔‘‘
فیر منیٰ وچ آیا تے رات نوں اوتھے رہیا تے گیارہويں تریخ دوپہر دے بعد تکبیر پڑھ کر تِناں جمار (84)پر ست ست کنکریاں ماراں۔ پہلے اس جمرہ اُتے جو مسجد دے پاس سی، فیر درمیانی پر، فیر جمرہ عقبہ پر۔
جب قربانی دے تِناں دن یعنی دسويں گیارہويں تے بارہويں تریخ گزر چکی تاں چوتھے روز بہت سویرے اوتھے توں چلا تے محقب (85)ماں ٹھہرا۔ فیر مکہ معظمہ وچ آ کر طواف صدر یعنی رخصت دا طواف کيتا مگر اس وچ وی جھپٹ کر نئيں چلا تے نہ صفا تے مروہ دے وچکار دوڑا۔ فیر آب زمزم پیتا تے بیت اللہ دی چوکھٹ نوں بوسہ دتا تے ملتزم (86)پر سینہ تے چہرہ لگایا تے رو کر دعا منگی۔ اس دے بعد مسجد وچوں باہر آیا۔
’’ جدوں حج توں فارغ ہوئے چکيا تاں چند روز مکہ معظمہ وچ رہیا تے فیر مدینہ منورہ وچ ، جتھے حضرت سرور کائنات ؐ دا مزار اے، زیارت دے واسطے گیا تے اوتھے توں مراجعت کر کے مدے ميں آیا تے ہندوستان دا قصد کيتا۔‘‘
فضل احمد نے کہیا ’’ وچ آپ دی گفتگو سن کر نہایت خوش ہون، خدا تعالیٰ سب مسلماناں نوں حج دی توفیق دے۔ ہن ایہ تاں بتاؤ کہ آپ نوں اس غدر دی کتھے خبر ہوئی تے ایتھے تک کیوں کر پہنچے؟‘‘
جمیل الدین نے جواب دیا’’ جس وقت وچ مکہ معظمہ توں بمبئی آیا، ايسے وقت ميں نے ایہ غلغلہ سنیا۔ بہت حیران تے متفکر ہويا کہ دہلی وچ میرے عزیز تے اقربا اُتے کيتا گزری ہوئے گی۔ فوراً اوتھے دے حاکماں توں ملیا تے اک رسالے وچ مقرر ہوئے گیا تے بہت ثابت قدمی تے وفاداری توں اپنا کم انجام کردا رہیا۔ فیر اتفاقاً دہلی دی طرف اس رسالے دا کوچ ہويا، وچ وی اس دے ہمراہ اس طرف روانہ ہويا۔ ہن اس دے نال نال ایتھے تک پہنچیا تے تسيں توں آ کر ملا۔‘‘
رات نوں جمیل الدین تے فضل احمد دونے ايسے طرح دے ذکر کردے رہے۔ جدوں صبح ہوئی تاں جمیل الدین نے دہلی دے انگریزاں نوں اپنے آنے دی اطلاع دی۔ اوہ اس دی خیر خواہی دے سبب توں اس توں بہت خاطر داری توں پیش آئے تے اس دی جائیداد گزاشت کر کے شہر دہلی وچ رہنے تے تمام عزیز تے اقربا دے بلا لینے دی اجازت دی۔
جمیل الدین نے خوب طرح مطمئن ہوئے کے دو تن روز بعد انبالے وچ اپنی بہن جتھے آرا بیگم دے ناں خط بھیجیا تے تمام حقیقت اس وچ لکھ دی۔
اوتھے تاں پہلے ہی توں کمال انتظار سی، خط دے پہنچدے ہی سب دے سب پژمردہ خاطر نہال ہوئے گئے تے خوشی دا اک سما بندھ گیا۔
اب صرف جتھے آرا بیگم دے خاوند محمد یوسف دا فکر باقی رہیا، اس باب وچ نگرانی خاطر دی زیادہ تر وجہ ایہ سی کہ اوہ اک رسالے دا جمعدار سی تے اس دی طرف توں ایہ تردد سی کہ اوہ انگریزاں دی وفاداری وچ ثابت قدم رہیا یا فوج دے لوک جو سرکار انگریزی توں فیر گئے سن، اسنوں وی زبردستی اپنے نال لے گئے۔ محمد یعقوب، گیندی آرا تے جتھے آرا نوں دن رات ایہی خیال سی تے سب دے سب ايسے فکر تے اندیشہ وچ مبتلا سن ۔
اک دن اضطراب دی حالت وچ جتھے آرا بیگم دی ددا گلاب بول اٹھی ’’ بیگم! آپ وی خوب واقف نيں تے وچ وی جاندی ہون، غیب دا حال تاں کوئی نئيں جان سکدا تے جو اس گل دا دعویٰ کرے اوہ جھوٹھا اے، مگر آج تاں دیوان حافظ وچ فال کھولو۔‘‘
جتھے آرا نے جواب دتا ’’ ددا! نجوم تے آور ایداں دے ہی عملاں توں جو گلاں دریافت ہون، انہاں نوں سچ جاننا تے انہاں اُتے اعتقاد کرنا ساڈے مذہب وچ کفر اے۔ ایہ کم ہرگز نہ کرنا چاہیے۔‘‘
گلاب نے کہیا ’’ بیگم! جو کچھ فال وچ نکلے، اس اُتے یقین کرنے توں آدمی کافر ہُندا اے، نرے دیکھ لینے توں تاں کافر نئيں ہُندا۔ بھلا دیکھ تاں لو، دیوان حافظ وچ کیہ نکلدا اے ۔‘‘
یہ کہہ کے محمد یوسف دا حال دیکھنے دے واسطے طاق وچوں دیوان حافظ اٹھا لیائی تے جتھے آرا بیگم دے آگے رکھ دتا۔ جتھے آرا نے جاں ہی کتاب کھولی، اوتھے ایہ شعر نکلیا:
یوسف (87) گم گشتہ باز آید بہ کنعاں غم مخور
کلبہ احزاں شود روزے گلستاں غم مخور
حوالے
سودھوپہلا باب
1۔ ذات عربی لفظ اے تے اس دے معنی مشہور نيں تے بہتیرے ہندو لوک جنہاں توں ذال دا تلفظ ادا نئيں ہوئے سکدا جات بولدے نيں مگر حقیقت وچ جات وی صحیح لفظ اے تے بولی سنسکرت وچ ذات دا مترادف اے بلکہ جے قوم دے معنےآں وچ ذات نوں وی جات دا معرب کدرے تاں بجا اے۔
2۔ ہندو لوک خیال کردے نيں کہ ساڈی مذہبی کتاباں بہت ہی مدت دی بنی ہوئیاں نيں۔
3۔ تیرتھ وچ جا کے دیوتاؤں دے درشن کرنے تے دان دینے کوجاترا کہندے نيں۔
4۔ قربانی کرنے تے دیوتاؤں دے روبرو نذر دینے نوں جگ کرنا بولدے نيں۔
5۔ ایہ لفظ اصل وچ مواشی اے جو عربی دے قاعدے دے موافق ماشیہ دی جمع اے، امالہ کر کے مویشی بولنے لگے۔
6۔ گناہاں دے عوض کرنے نوں سنسکرت وچ پراشچت کہندے نيں۔
7۔ اگرچہ کتاباں لغت توں دریافت ہُندا اے کہ اس لفظ دی اصل تے غول یا داغول بواو مجہول اے جس دے معنی پکار تے حرام زادے دے نيں مگر عجب نئيں اے کہ دو غلہ اصل وچ دوغلہ بہ تشدید لام ہوئے تے ایہ لفظ ايسے اناج اُتے بول سکدے نيں جو دو قسم دے غلے توں ملیا ہويا ہوئے۔
دوسرا باب
1۔ عام روح جسم وچ پئی ہوئی۔
2۔ وید دے اک منتر دا ناں اے جسنوں برہمن لوک سب منتراں توں چنگا جاندے نيں تے ایہ خیال کردے نيں کہ اس دے پڑھنے توں بہت قدرت حاصل ہوئے جاندی اے۔
3۔ بولی سنسکرت وچ بدھ (سنسکرت) بہ تشدید دال مہملہ بمعنی عقل کامل تے بدھ (سنسکرت) بسکون دال مہملہ بمعنی عاقل کامل اے۔
4۔ دال گلنے توں مطلب حاصل ہونا مراد اے۔
5۔ صحیح بھبما اے، بھومی یعنی زمین دا مالک
6۔ لفظ انگرکھیا مرکب اے انگ تے رکھیا توں تے بولی سنسکرت وچ کل لفظ دے لغوی معنی محافظ تن نيں۔
تیسرا باب
1,2۔ اس ایڈیشن دی ایڈیٹنگ وچ م تے غ دی علامتاں نوں اس خیال توں حذف کر دتا گیا اے کہ انہاں توں مطالعے دی روانی وچ خلل پڑدا سی۔
3۔ تعریف دے گیت
4۔ اکثر ہندو بہن نوں جی جی تے بہنوئی نوں جی جا کہندے نيں۔
5۔ کسی مندر اُتے جا کے منی ہوئی نذر دے پورے کرنے نوں جات دینا کہندے نيں۔
6۔ ہندو لوک اپنے اعتقاد وچ جاندے نيں کہ سیتلا نوں ٹھنڈا پانی بہت پسند اے تے ايسے سبب توں پلنڈے یعنی ٹھیلاں دی گھڑونچی دے تھلے بیٹھ کر سیتلا توں اپنی مراداں منگدے نيں۔
7۔ ارداس لفظ عرضداشت دا بگڑا ہويا اے۔
8۔ ہندوآں دا ایہ عقیدہ اے کہ جے خاوند بیوی دا یا بیوی خاوند دا ناں لے تاں انہاں دی عمر کم ہُندی اے۔
9۔ ہندوآں دے اعتقاد وچ مرغ تے سور دا بچہ ایہ دونے جانور بچےآں دی بلاواں تے آفتاں اپنے اُتے لے لیندے نيں۔
10۔ ستیلا نوں انہاں ناواں توں وی پوجتے نيں کیوں کہ اوہ کلیجہ کڈ لیندی اے تے بدن اُتے پھپھولے ڈال دیندی اے۔
11۔ سیتلا دے مندر دے پاس اکثر مٹی دے ڈھیر یا پتھر دا نشان کھجلی دی پوجا دے واسطے وی بنیا ہویا ہُندا اے۔
12۔ جس وقت حقے دا ایسا دم لگاندے نيں کہ تمباکو جل کے راکھ ہوئے جاندا اے، اس وقت کہیا کردے نيں کہ تمباکو چاندی ہوئے گیا۔
13۔ جدوں مطلب بخوبی حاصل ہوئے جاندا اے تاں اس وقت کہیا کردے نيں کہ نو ندھ بارہ سدھ ہوئے گئی تے اس دی اصل ایہ اے کہ ندھ سنسکرت وچ کویر دے خزانے دا ناں اے تے سدھ آسمانی قوت نوں کہندے نيں تے ہندوآں دے مذہب وچ کویر جو خزانےآں دا دیوتا اے، اس دے قبضے وچ نو خزانے نيں تے دیوتاؤں دی قوتاں بارہ نيں، تاں نو ندھ بارہ سدھ ہوئے جانے توں ایہ مراد اے کہ کویر دے نو خزانے تے دیوتاؤں دی ساری قوتاں حاصل ہوئے گئياں۔
14۔ بالکل ویران کر دینے نوں اِٹ توں اِٹ بجانا کہندے نيں تے اس دی اصل ایہ اے کہ جدوں کوئی مکان ٹُٹ پھوٹ کر بالکل گر پڑدا اے تاں اس دی اینٹاں علیحدہ علیحدہ ہوئے کے آپس وچ ٹکرانے لگتی نيں۔
15۔ ایتھے وی اردو دے قاعدے دے موافق لفظ ہی حصر دے واسطے اے تے فقرے دے معنی ایہ نيں کہ تمام چیزاں دا میسر آ جانا ممکن اے مگر خاص میری صورت نئيں دیکھ سکے گا۔
16۔ یعنی اے گیان چند دی بیٹی
17۔ ہندوآں دے اعتقاد وچ بھوت پریت بلی دی صورت وچ بدلدے رہندے نيں۔
18۔ ہندوآں دے نزدیک سیڈھو سیتلا دے بھائی دا ناں اے۔
19۔لڑکی اُتے سرخ کپڑا ڈالدے نيں۔
20۔ ایہ راگ بطور ترجیع بند دے اے مگر بحر تے وزن دا کچھ ٹھکانا نئيں تے نہ ایداں دے راگاں وچ انہاں گلاں دا کچھ لحاظ ہُندا اے۔ اس راگ دی ابتدا وچ رام منادی اے تے اس دے پہلے حرف ندا محذوف اے یعنی اے رام
21۔ الخ الیٰ آخرہ دا مخفف اے تے اس توں ایہ مطلب اے کہ تمام عبارت آخر تک پڑھنی چاہیے۔
22۔ اصل وچ صحیح لفظ باغچہ اے، thumb باغ کيتی۔ اس وچ ی دا وادھا کر کے باغیچہ بنا لیا۔ فیر بہتیرے ہندو لوک جو فارسی نئيں جاندے اپنے اصلی تلفظ دے موافق بگیچہ تے اس دی تانیث یا thumb بگچی بولنے لگے۔
23۔ اصل وچ آرتی اک پیتل دا کوئی بتیاں دا چراغ ہُندا اے جو ہندو لوک بتاں دے سراں دے گرد پھراندے نيں، فیر اوہ بھجن وی جو اس وقت گائے جاندے نيں، آرتی کہلانے لگے۔
24۔ ہندوآں دے ہاں اکثر خاوند نوں لوک کہندے نيں۔
25۔ گرد پھرنے نوں پرکما کرنا کہندے نيں۔
26۔ مذہبی عمل دی نیت کرنے نوں سنکلپ کرنا کہندے نيں۔
27۔ یعنی بہت دن توں روٹی نئيں کھادی، پکوان تے آور قسم دی چیزاں کھادی نيں۔
28۔ دکانداری دا بگڑا ہويا لفظ اے۔
29۔ جدوں کسی مورت نوں مندر وچ لے جا کے رکھدے نيں تاں کہندے نيں، اس دا ستھا پن ہويا۔
30۔ یعنی پران ی
31۔ ششدر اس مقام توں کنایہ اے جتھے توں رہائی دشوار ہوئے تے مجازاً عاجز تے متحیر دی جگہ وی مستعمل ہُندا اے تے ششدر اصل وچ نرد دی بازی وچ چھ خانے ہُندے نيں کہ جدوں مہرہ انہاں دے پِچھے خانے وچ پھنس جاندا اے تاں اوتھے توں اس دا نکلنا مشکل ہُندا اے۔
32۔ ایہ لفظ اصل وچ کمانڈر (Commander) دا بگڑا ہويا اے جس دے معنی حاکم دے نيں۔
33۔ پرشھا دے معنی شہرت تے عزت دے نيں تے بھنگ ہونے توں ٹُٹ جانا مراد اے۔
چوتھا باب
1۔ اس ایڈیشن دے ایڈیٹنگ وچ م تے غ دی علامتاں نوں خیال توں حذف کيتا گیا اے کہ انہاں توں مطالعے دی روانی وچ خلل پڑدا اے۔
2۔ صحیح لفظ شادباش اے۔ اس دا مختصر شاباش ہويا تے عوام نے بگاڑ کر شابش بنا لیا۔
3۔ لشکر دی خوراک روزانہ نوں جو کمسٹریٹ توں دتی جاندی اے، انگریزی وچ راشن(Ration) بولدے نيں۔
4۔ بعض ہندو اپنے دنداں وچ اس خیال توں سونے دی کیلاں جڑواندے نيں کہ سونا پاک چیز اے۔ اس دے منہ وچ رکھنے توں اسيں سِدھے سرگ نوں چلے جاواں گے تے جدوں سونے دا ایہ رتبہ ہويا تاں اس دے منہ وچ ڈالنے توں چنگا عمل کرنا مراد ہوئے گئی۔
5۔ روپلڑی روپے دی تحقیر دے واسطے اک لفظ بنا لیا اے۔
6۔ ایہ لفظ انگریزی اے تے اصل وچ پریڈ(Parade)ہے تے اس دے معنی ایہ نيں ’’ قواعد دے واسطے فوج دا آراستہ ہوئے کے کھڑا ہونا۔‘‘ مگر رفتہ رفتہ اس لفظ دا اطلاق اس میدان اُتے وی ہوئے گیا جس اُتے پریڈ ہويا کردی اے۔
7۔ ایہ مثل اس مقام اُتے بولی جاندی اے جتھے مطلب حاصل ہوئے جائے، نقصان ذرا وی نہ ہوئے تے اس دے لفظی معنی ایہ نيں کہ سپ مر جائے تے لاٹھی نہ ٹوٹنے پائے۔
8۔ اس لفظ دی اصل ملک ملایا دی بولی توں متعلق اے۔
9۔ ایہ لفظ اصل وچ بوسپٹل (Hospital) اے۔
10۔ انڈنٹ(Indent) انگریزی لفظ اے۔ تے اشیائے مطلوبہ دی لسٹ اُتے اس دا اطلاق آتا اے۔
11۔ منیب عربی لفظ اے تے اس دے لغوی معنی نائب بنانے والے دے نيں۔ تے ايسے واسطے اس لفظ دا اطلاق اس شخص اُتے ہُندا اے جو افسر ہوئے کے کم کرے تے اس دے آگے کوئی تے نائب ہوئے تے کوٹھی والے مہاجناں دے ہاں اک ایسا شخص مقرر ہُندا اے جو کوٹھی دا کم اصلی مالک تے افسر دے طور اُتے انجام دیندا اے تے اس دے آگے تے آدمی بطور نیابت دے کم کردے نيں ايسے سبب توں ایہ شخص وی منیب کہلاندا اے تے اکثر ہندو جو منیم کہندے نيں، اوہ منیب ہی دا بگڑا ہويا لفظ اے تے منیم دی اصل منعیم قرار دینی وی تکلف توں خالی نئيں اے۔
12۔ ہندو لوک جدوں کوئی مکان بنواندے نيں تاں پہلے اس وچ برہمناں توں پوجا کرواندے نيں۔ فیر برہمناں تے برادری دے لوکاں دی دعوت کر کے اس وچ جا رہندے نيں۔ اس رسم نوں جٹ کرنا کہندے نيں۔
13۔ وید دے منتر پڑھ کر آگ وچ گھی ڈالنے نوں ہوم کرنا کہندے نيں۔
14۔ یعنی برہمناں دا بھوجن۔
15۔ نقدی دی قسم اے جو شے برہمناں نوں نذر دتی جائے، اسنوں وچھنا یا وکشنا کہندے نيں۔
16۔ پاؤں بھاری ہونا حمل رہنے توں کنایہ اے۔
17۔ ساد دے لغوی معنی خواہش دے نيں تے جدوں کسی عورت دے حمل نوں ساتواں مہینہ ہُندا اے تاں اسنوں مختلف کھاناں دی خواہش ہُندی اے تے ايسے سبب توں بنیاں تے بعض قوماں وچ عورت دے میکے توں اس دی سسرال وچ مٹھائی تے ترکاری آتی اے۔ ايسے نوں ساد کہندے نيں۔
18۔ فارسی، عربی تے انگریزی تے اور غیر زباناں نوں ہندو لوک راچھسٹی بدھیا کہندے نيں۔
19۔ بہائی اک دیبی دا ناں اے تے ہندو لوک بیان کردے نيں کہ ایہ دیبی بچےآں دے کان وچ کچھ گلاں کہہ کے کدی انہاں نوں رلا دیندی اے تے کدی ہنسا دیندی اے۔ اس دیبی دی شکل زچہ خانے وچ اس طور توں بناتے نيں کہ گوبر دے دو متقاطع خط بنا کے انہاں دے اُتے دے سراں اُتے آنکھاں دی شبیہ دے لئی دو کوڑیاں لگیا دیندے نيں تے اس صورت دے بنانے تے اس دے پوجنے توں ایہ مطلب ہُندا اے کہ ایہ دیبی بچےآں دے کان وچ ہمیشہ خوشی دیاں گلاں کہندی رہے۔
20۔ دایہ
21۔ کھارا سر دی تیلیاں دا اک چوکھونٹا ٹوکرا ہُندا اے۔
22۔ یعنی کيتا
23۔ اکثر ہندو لوک اپنے ہمسایاں وچوں انہاں آدمیاں نوں جو انہاں دے باپ توں چھوٹے ہُندے نيں چچا جی کہہ کے پکاردے نيں تے وڈھیاں نوں تاؤ۔
24۔ یعنی دبلے
25۔ یعنی لڑائی تے فساد
26۔ یعنی پتھر
27۔ مونگا، موندی، سونا، چاندی تے تانبا۔
28۔ ہندوآں دے ہاں بوڑھاں دے مرنے دی بہت خوشی ہُندی اے کیونجے اوہ لوک ایہ خیال کردے نيں کہ بوڑھا آدمی اپنی عمر طبعی نوں پہنچ کے مردا اے تے اپنے پِچھے سب بال بچےآں نوں چھڈ جاندا اے۔
29۔ طبلہ سرنگی بجانے والے نوں ہندی وچ جاچک کہندے نيں۔
30۔ بنیے لوک وویا سسرے نوں داد سسرا کہندے نيں۔
31۔ دھاوڑا دھائے دا مذکر اے
32۔ دولتمند ہندو بُڈھے آدمی دی ارتھی بہت سا روپیہ لگیا کر تیار کراندے نيں تے دی شکل کدی بجرے تے کدی چوکھونٹی کشتی دے طور اُتے بنواندے نيں۔
33۔ کنگورہ اصل وچ کنگرہ اے۔
34۔ دھرم شاستر دے موافق برہمن، چھتری تے ویش نوں اک خاص طریق توں جنیو پہننا تے گاتیری منتر پڑھنا لازم اے مگر ہن اکثر بنیے اس اُتے عمل نئيں کردے تے باپ دے مرنے اُتے جنیو پہن لیندے نيں۔
35۔ کہندے نيں کسی جگہ مواتیاں نے ڈاکہ ڈالنا چاہیا سی، مگر اوتھے دی عورتاں نے انہاں نوں مار دے بھگا دتا۔ اس گیت وچ اوہی بیان اے تے دستور اے کہ ادنیٰ ادنیٰ امر اُتے گیت بن جاندا اے۔
36۔ اک قسم دی شیرینی ہُندی اے جو میدے، گھی تے کھانڈ توں بندی اے۔
37 ۔ بچے نوں دایہ دے ہاں توں لینے نوں لینی دی رسم کہندے نيں۔
38۔ صحن۔
39۔ جدوں کئی آدمی کسی مکان وچ چوری کرنے جاندے نيں تاں اوہ اپنے وچوں اک شخص نوں طاقت ور دیکھ کے اس مکان دے باہر کھڑا کر دیندے نيں تاکہ جے کوئی شخص اس دے سامنے آئے یا چوراں دے مقابلہ کرنے دا ارادہ کرے تاں اوہ اوتھے اس اُتے ہتھیار چلائے تے اپنے رفیقاں نوں بچائے۔ ايسے شخص نوں چوراں دی اصطلاح وچ پٹھوال کہندے نيں۔
40۔ یعنی مکتب
41۔ یعنی ایہ لڑکا جو تیری گود وچ اے، ایسا امیر ہوئے گا کہ سیر تے شکار کيتا کريں گا۔
42۔ اس کھانے نوں جو سسرا اپنی بہو کے واسطے ساون دے مہینے وچ تیجاں دے تیوہار اُتے گھلدا اے سندھارا کہندے نيں۔
43۔ ہندوآں دے دولہا دلہن دے ماتھے تے رخساراں اُتے ٹھوڑی دے تھلے تک رولی توں لکیراں کھچ دتا کردے نيں، انہاں نوں لکیراں(1)کو مروٹ کہندے نيں۔
44۔ دولہا دلہن دے چہرے دے گرد جو گھی دے چراغ تھالی وچ رکھ دے پھراندے نيں، انہاں نوں آردا کہندے نيں تے اس رسم نوں آردا کرنا بولدے نيں۔
45۔ نانوہ لفظ نامے دا بگڑا ہويا اے تے ہندو لوک نانوہ اس لسٹ نوں کہندے نيں جس وچ خاص انہاں نوں برہمناں دے ناں لکھدے ہوئے ہُندے نيں، جنہاں نوں دولتمند آدمی اپنے لڑکےآں دی شادی وچ کچھ نذر دتا کردے نيں۔
46۔ مذہبی رسماں دے پہلے تھوڑے جہے پانی نوں چلو وچ لے کے اس اُتے گنگا وشن گنگا وشن کہہ کے منہ وچ ڈالنے نوں آچمن کرنا کہندے نيں۔
47۔ کلاوے دی سوت نوں مولی کہندے نيں۔
48۔ یعنی نسل دی اصل دسی۔
49۔ کھبے طرف آنا بیوی ہوئے جانے توں کنایہ اے۔
50۔ قطبی ستارہ
51۔ لفظ کيتا دی جگہ اکثر پوربیے کہیا بولدے نيں۔
پنجواں باب
پہلی فصل
1۔ اصطلاح شرع وچ حضرت محمد ؐ دے قول تے فعل نوں تے اس کم نوں جو انہاں دی رضا مندی توں انہاں دے سامنے کسی تے شخص نے کيتا ہو، حدیث کہندے نيں۔
2۔ اسلام دے لغوی معنی فرمانبرداری کرنے دے نيں۔
3۔ جو مقام کسی زمانے وچ خاص ناں توں نامزد نہ ہوئے سن انہاں دے ناں بلحاظ آئندہ لکھے گئے نيں تے انہاں توں اوہ جگہاں مراد نيں جتھے ہن انہاں ناواں دے مقام واقع نيں۔
4۔ مصدر بمعنی مفعول اے تے اس دے معنی ممسوخ ہوئے گئی، یعنی بگڑ گئیاں نيں۔
5۔ چاندنی دے دناں یعنی ہر قمری مہینے دی تیرہويں، چودہويں تے پندرہويں تریخ نوں ایام بیض کہندے نيں۔
6۔ حجر اسود اک سیاہ پتھر دا ناں اے جو کعبے وچ رکھیا ہويا اے۔
7۔ ازدلاف لغت عربی وچ نیڑے ہونے نوں کہندے نيں۔ اس مقام وچ حضرت آدم ؑ تے حضرت حوا دونے نیڑے ہوئے سن تے انہاں دی ملاقات ہوئی سی، اس سبب توں اس دا ناں مزدلفہ قرار پایا۔
8۔ لفظ ادریس درس توں مشتق اے۔
9۔ خدا تعالیٰ دے پیغام نوں جو خاص صورتاں توں نازل ہُندا اے، وحی کہندے نيں۔
10۔ بعض آدمی ایہ وی کہندے نيں کہ حضرت نوح ؑ نے چھ آدمیاں نوں کشتی وچ بٹھایا۔
11۔ سوق الثمانین دے لغوی معنی ايسے آدمیاں دا بازار نيں۔
12.12a۔ صفا تے مروہ دو پہاڑیاں دے ناں نيں۔
13۔ سام ابن حضرت نوح ؑ دی نسل وچ عملیق نامی اک شخص سی۔ اس دی اولاد نوں عمالقہ تے عمالیق کہندے نيں۔
14۔ بنی اسرائیل دے واسطے لفظ اسباط ايسے طرح بولا جاندا اے، جس طرح عرب دے واسطے لفظ قبیلے دا اطلاق آتا اے تے اسباط سبط دی جمع اے تے سبط لغت وچ فرزند زادے نوں کہندے نيں، بیٹی دی اولاد توں ہوئے یا بیٹے کيتی۔
15۔ راحیل حضرت یوسف ؑ دی والدہ دا ناں اے۔
16۔ فرعون مصر دے بادشاہاں دا لقب سی، کسی خاص شخص دا ناں نئيں سی تے اس بادشاہ دا ناں ریان ابن ولید سی۔
17۔ تشنیع دے معنی برا کہنے او رملامت کرنے دے نيں۔
18۔ نان بائی مخفف اے نان ابائی دا تے اس لفظ دا اطلاق اس شخص اُتے آتا اے جو نان تے ابا یعنی روٹی تے شوربا بیچے۔
19۔ دہقان معرب اے دہگان دا تے دہگان مرکب اے دہ تے گان تاں۔ دہ دے معنی گاؤں دے نيں تے گان فارسی وچ نسبت دا کلمہ اے، اس صورت وچ تمام لفظ مرکب توں گاؤں والا مراد اے۔
20۔ ایکہ عربی وچ شجرستان نوں کہندے نيں تے مدین دے نیڑے اک خاص شجرستان دا ناں اے۔
21۔ قبط حام ابن نوح ؑ دی نسل توں اک شخص دا ناں اے تے قبطی لوک جو مصر دے باشندے تے فرعون دے تابع سن، ايسے دی اولاد توں نيں۔
22۔ انا ہندی وچ دایہ نوں کہندے نيں جو بچے نوں دُدھ پلاندی اے۔
23۔ طور سینا اک پہاڑ اے تے سینا جس دی طرف طور مضاف اے، اک درخت دا ناں اے۔
24۔ عربی وچ یدہتھ نوں تے بیضا آفتاب نوں کہندے نيں۔
25۔ دوسری فصل دیکھو۔
26۔ مجمع البحرین توں اوہ مقام مراد اے، جتھے فارس تے روم دے سمندر ملدے نيں، مگر بعض دا ایہ خیال اے کہ حضرت موسیٰ ؑ تے حضرت خضر ؑ دا ملنا ہی علم دے دو دریاؤں دا ملنا اے، اس سبب توں انہاں دے ملنے دی جگہ نوں مجمع البحرین تصور کيتا۔
27۔ کہندے نيں کہ اس لڑکے دے ماں باپ دے ہاں اک لڑکی پیدا ہوئی تے اس دا نکاح کسی پیغمبر توں ہويا تے انہاں دونے توں اک او رپیغمبر پیدا ہويا تے اوہ ا پنی قوم نوں راہ راست اُتے لیایا۔
28۔ ایہ مضمون قرآن دی تیسری صورت دی چونتیسواں آیت دا اے۔
29۔ ہارون مریم ؑ دے بھائی دا ناں اے۔
30۔ حواری لغت عربی وچ دوست تے مددگار تے دھوبی نوں کہندے نيں۔
31۔ کہف عربی وچ پہاڑ دے غار نوں کہندے نيں جو کہ اصحاب کہف اک پہاڑ دے غار وچ جا کے سوئے سن، اس واسطے اس ناں توں نامزد ہوئے تے ایہ لوک اصحاب کہف تے رقیم وی کہلاندے نيں کیوں کہ رقیم اک لوح دا ناں اے، جس اُتے انہاں دا تمام حال لکھیا ہويا سی تے اسنوں کسی بادشاہ نے اس غار اُتے لٹکوا دتا سی تے انگریزی کتاباں وچ انہاں نوں سیون سلیپرز (Seven Sleepers)لکھیا اے۔
32۔ انہاں لوکاں نوں انگریزی کتاباں وچ مارٹرز آف دتی کیو (Martyrs of the Cave)لکھیا اے۔
33۔ سینٹ جارج (St. George)
34۔ اخدود عربی وچ گڑھے کوکہندے نيں۔
35۔ ابو القاسم حضرت محمد ؐ دی کنیت اے تے کنیت اس اسم نوں کہندے نيں جو باپ یا ماں یا بیٹا یا بیٹی دے ناں توں بولا جائے تے قاسم حضرت محمد ؐ دے اک بیٹے دا ناں سی، جو چھوٹی سی عمر وچ دنیا توں انتقال کر گئے سن ۔
36۔ قریش اک شخص دا لقب اے جس دی اولاد نوں وی قریش کہندے نيں تے اصل وچ قریش thumb اے قرش دی تے اوہ اک مچھلی دا ناں اے جو سب مچھلیاں اُتے غالب اے تے چونکہ قبلہ قریش عزت تے شرافت وچ تمام قبیلےآں اُتے غلبہ تے فوقیت رکھدا اے، اس سبب توں اوہ وی اس ناں توں مشہور ہويا تے بعض کتاباں وچ اس امر دی تے وی وجہاں لکھایاں نيں ۔
37, 37a, 37b۔ ایہ سب بت پرست سن ۔
38۔ ایہ شہر شام وچ واقع اے تے ایہ اوہ بصرہ نئيں اے جو عراق دا اک مشہور شہر اے۔
39۔ نصاریٰ دے عبادت خانے نوں عربی وچ اکثر صومعہ بولدے نيں۔
40۔ نصاریٰ وچوں جو شخص پارسا ہوئے کے گوشہ گزاں ہُندا اے اسنوں عربی وچ راہب کہندے نيں۔
41۔ اصطلاح وچ سب چیزاں دا خیال چھڈ کے خدا دے دھیان کرنے نوں مراقبہ کہندے نيں۔
42۔ خدا دے ذکر کيتی نیت کر کے مسجد وچ کِسے مرد دے علیحدہ بیٹھنے نوں اعتکاف بولدے نيں۔
43۔ قرآن دی 96سورۃ دا ناں اے تے اہل اسلام دا مقولہ اے کہ سب توں پہلے ہی سورۃ نازل ہوئی۔
44۔ لفظ لدنی بفتح اول تے ضم دوم تے تشدید سوم منسوب اے لدن دی طرف تے لدن دے معنی بولی عربی وچ پاس تے نزدیک دے نيں۔ ايسے سبب توں علم لدنی اس علم نوں کہندے نيں جو اللہ تعالیٰ کسی شخص نوں بغیر اس دی محنت تے کوشش دے اپنے کولوں عطا فرمائے۔
45۔ قرآن دی ویہويں سورۃ دا ناں اے۔
46۔ بعض کہندے نيں کہ اک دفعہ حضرت محمد ؐ نماز پڑھیا رہے سن، حضرت عمرؓ نے انہاں دے پِچھے کھڑے ہوئے کے قرآن سنیا تے اسلام اختیار کيتا۔
47۔ لات تے منات بتاں دے ناں نيں۔
48۔ بدر اک کنويں دا ناں اے جو بدر ابن قریش نے کھدوایا سی تے اوتھے ايسے ناں دا اک گاؤں وی اے۔
49۔ نجاشی حبشے دے بادشاہاں دا لقب سی۔
50۔ چوتھی سورۃ دی 169آیت
51۔ یثرب اوہی شہر اے جس نوں مدینہ کہندے نيں۔
52۔ یعنی جے اک بال برابر آگے بڑھاں تاں تجلی دی روشنی میرے اُتے جلا دے۔
53۔ 22جون سنہ 622ء
54۔ جو لوک حضرت محمد ؐ دی رفاقت وچ مکے توں ہجرت کر کے مدینے وچ آئے سن اوہ مہاجر کہلاندے نيں۔
55۔ حنین مکے تے طائف دے درمیان اک مقام دا ناں اے۔
56۔ احد مدینے دے پاس اک پہاڑ دا ناں اے۔
57۔ ایہ سب بتاں دے ناں نيں۔
58۔ ستارہويں سورۃ دی 83 آیت
59۔ مناسک اصل وچ حج کرنے والےآں دی عبادت گاہاں نوں کہندے نيں تے مجازاً حج دے اعمال اُتے وی اس دا اطلاق آتا اے۔
60۔ پنجويں سورۃ دی پنجويں آیت
61۔ ايسے فصل وچ حضرت علیؓ دا بیان دیکھو
62۔ امیر المومنین پہلے پہل حضرت عمرؓ دا لقب ہويا سی تے فیر تے وی اس لقب توں معروف ہوئے۔
63۔ یعنی حق تے باطل وچ فرق کرنے والا۔
64۔ ہمیشہ روزے رکھنے والا
65۔ قرآن دی اٹھارہويں سورۃ دا ناں اے۔
66۔ آٹھواں آیت
67۔ اصحاب کہف تے رقیم دا حال ايسے فصل وچ حضرت عیسیٰ ؑ دے بیان وچ لکھیا اے۔
دوسری فصل
1۔ صور عربی وچ بجانے دے سنگ نوں کہندے نيں۔
2۔ ایہ تعداد اعتقادی امور وچ داخل نئيں اے۔
3۔ اہل اسلام کہندے نيں کہ بہشت وچ اوہ شراب نئيں ہونے دی جو ایتھے دنیا وچ اے بلکہ کسی تے ہی قسم دی لذیذ تے خوشبودار ہوئے گی جس توں نفس نوں لذت،آنکھاں نوں تراوت حاصل ہوئے۔ نہ اس توں خما رہوئے گا، نہ عقل وچ قصور، نہ حواس وچ فتور۔
4۔ حور بولی عربی وچ حوراء دی جمع اے، مگر فارسی تے اردو وچ ایہ لغت مفرد مستعمل ہُندا اے۔ حوراء اس عورت نوں کہندے نيں جس دے جسم تے آنکھاں دی سفیدی تے آنکھاں تے بالاں دی سیاہی بہت تیز تے خوش نما ہوئے۔
5۔ غلمان غلام دی جمع اے تے لغت وچ اس لفظ دے معنی لڑکے دے نيں۔
6۔ ایداں دے مقاماں اُتے قرآن وچ مصدر تزویج دے مشتق صیغے مذکور نيں اورتزویج دے معنی بیاہنے دے اردو ترجموں وچ لکھے نيں تے تفسیری بیضاوی وچ تقرین یعنی قرین تے اسيں نشین کرنے دے بیان کیتے نيں تے اس دی وجہ ایہ لکھی اے کہ انہاں صیغاں دے آگے لفظ حور اُتے بے واقع ہوئی اے تے جدوں تزویج دا صلہ مے ہُندا اے تاں اس دے معنی تقرین دے ہُندے نيں۔
7۔ صبح صادق اوہ روشنی اے جو رات دی تاریکی دے بعد آسمان دے آلے دوالے وچ پھیل جاندی اے۔
8۔ تراویح اک قسم دی نماز دا ناں اے جو مسلمان لوک رمضان دے مہینے وچ رات دے وقت پڑھیا کردے نيں تے اس دی ویہہ رکعتاں ہُندیاں نيں۔
9۔ اس لفظ دی شرح پہلی فصل وچ حضرت محمد ؐ دے بیان وچ گزر چکی اے۔
10۔ یعنی حلال کھانا تے سچ بولنا
11۔ پیرو
12 ۔ عربی دے قاعدے دے موافق لفظ بعدت وچ یاے نسبت لگیا کر بدعی بولنا بہتر اے، جداں ہجرت توں ہجری
13۔ بدعت حسنہ اوہ اے جو قرآن شریف تے طریق نبوی تے قول تے فعل خلفا تے اجماع علما دے خلاف نہ ہوئے۔
چھٹا باب
1۔ اس قصے وچ جنہاں لوکاں دا بیان اے، انہاں وچوں اکثر خاندانی تے شرع دے بہت پابند تصور کیتے گئے نيں۔ ايسے سبب توں انہاں نوں انہاں توہمات تے بیہودہ رسماں دے پیرو خیال نئيں کيتا اے، جو ہندوستان وچ کمتر درجے دے مسلماناں وچ رائج نيں تے نہ انہاں نوں ناچ گانے تے آور ايسے قسم دی چیزاں دا شائق سمجھدا اے، اس واسطے کہ جو لوک شرع اُتے چلدے نيں اوہ ایسی چیزاں ناپسند کردے نيں۔
2۔ اس اڈیشن دے ایڈیٹنگ وچ م تے غ دی علامتاں نوں اس خیال توں حذف کر دتا گیا اے کہ اس توں مطالعے دی روانی وچ خلل پڑدا سی۔
3 ۔ مسلماناں دے ہاں جو عورت خدمت دے واسطے نوکر رکھی جاندی اے، اسنوں ماما کہندے نيں۔
4۔ شمع دے کافور ہونے توں کنایہ اے اس دے بجھنے تاں۔ کیوں کہ کافور دی ایہ خاصیت اے کہ اوہ اڑ جاندا اے۔
5۔ مسلماناں دا اس لفظ دا اطلاق چھوٹی بہن اُتے ہُندا اے تے ایہ محبت دا وی لفظ اے۔ عورتاں آپس وچ گفتو کردے وقت اکثر بولدی نيں۔
6۔ ابا باپ نوں کہندے نيں تے جان فارسی لفظ اے۔ عزیز تے پیارے اُتے اس دا استعمال ہُندا اے۔
7۔ حکیم تے دانا اس شخص نوں کہندے نيں، جو حکمت دے تمام علماں توں واقف ہوئے تے مجازاً ایہ لفظ طبیب اُتے وی بولا جاندا اے۔
8۔ مسلماناں دے ہاں چھوٹی عمر وچ شادی نئيں کردے تے پہلے توں نسبت دا ہونا ضروری نئيں اے۔ بیاہ صرف نکاح ہی توں مراد اے۔
9۔ جدوں لفظ آدمی دی کسی شخص دی طرف نسبت کردے نيں تاں اس توں اس شخص دا خدمت گار مراد ہُندی اے مثلاً میرا آدمی ا ور آپ دا آدمی، اس توں میرا خدمت گار تے آپ دا خدمت گار مراد اے۔
10۔ کسی توں رخصت کرنے دے لئی تھوڑی دور جانے نوں مشایعت کہندے نيں۔
11۔ یعنی جو غیب توں ظاہر ہُندا اے ،و ہی چنگا اے۔
12۔ انہاں تمام فقراں توں بیقرار ہونے تے گھبرانے توں کنایہ اے۔
13۔ قرآن دی چھتیسواں سورۃ دا ناں اے تے مسلماناں دے ہاں اکثر نزع دے وقت تکلیف دے رفع کرنے دے واسطے ایہ سورۃ بیمار نوں پڑھ کر سنایا کردے نيں۔
14۔ دوسری سورۃ دی 151 آیت
15۔ ’’ جے اشنان‘‘ جو اک قسم دی گھاہ ہُندی اے، مل جائے تاں پانی وچ ڈالنا اس دا بہتر اے، ورنہ بیری دے پتے ڈال دینا چاہئاں تے جو اوہ وی نہ ہاں تاں صرف پانی ہی کافی اے۔
16۔ جو لوک آپ مردے نوں نہلیانا نئيں جاندے، اوہ اس امر دے واقف کاراں نوں بلا لیندے نيں۔
17۔ عورت دے کفن وچ مرد دے کفن توں دو کپڑے زیادہ ہُندے نيں۔ اک تاں دامنی جو سر اُتے اڑھائی جاندی اے تے جس وچ بال لپیٹ کر دونے طرف رکھے جاندے نيں، دوسرے سینہ بند جو بغل توں زانو تک ہُندا اے۔
18۔ اس سمت توں اوہ خط مراد اے جس اُتے سمت قبلہ عمود ہوئے۔
19۔ امامت حق اول بادشاہ دا اے۔ جے اوہ نہ ہوئے تاں قاضی کا۔ اس دے بعد قبیلے دے امام کا، فیر ولی دا تے ولی اصطلاح وچ اس شخص نوں کہندے نيں جو بلحاظ میراث دے مردے توں زیادہ تر نیڑے رشتہ رکھدا اے۔
20۔ ایتھے وی شمالی تے جنوبی سمت توں اوہ سمت سمجھنی چاہیے جس اُتے سمت قبلہ عود ہوئے تے مشرقی تے مغربی سمت توں قبلہ مراد اے۔
21۔ قبر دے پہلو وچ جو مردے دے رکھنے دے واسطے تے جگہ بنا لیندے نيں اسنوں لحد کہندے نيں تے لحد صرف تحت زمین وچ کھودی جاندی اے۔
22۔یعنی اونٹھ دے کوہان دی سی۔
23۔ سپارہ مختصر اے لفظ سی پارہ دا تے لفظ سی پارہ قرآن دے تیساں حصےآں وچوں ہر اک حصے نوں کہندے نيں۔
24۔ خالہ عربی وچ ماں دی بہن نوں کہندے نيں۔
25۔ ہدیہ اصطلاح وچ قرآن دے ختم کرنے دی تقریب نوں کہندے نيں۔
26۔ بسم اللہ اصطلاح وچ اوہ تقریب کہلاندی اے جس وچ بچہ پہلے پہل پڑھنا شروع کردا اے۔
27۔ کد خدا تے کتخدا دونے درست نيں تے دے لغوی معنی صاحب خانہ نيں تے اصطلاح وچ بیاہے ہوئے آدمی نوں کہندے نيں۔
28۔ ایہ لفظ ددہ اے تے اصل وچ ترکی اے، اس عورت نوں کہندے نيں جو بچہ پالنے دے واسطے نوکر رکھی جاندی اے۔
29۔ رکوع اصطلاح وچ قرآن شریف دی تھوڑی جہی مقرر عبادت نوں کہندے نيں۔
30۔ میاں ہندی وچ خاوند تے آقا نوں کہندے نيں تے محبت دا وی اک لفظ اے، اکثر کلام کردے وقت آپس وچ بولدے نيں۔
31۔ خاب فارسی وچ روئاں نوں کہندے نيں۔
32۔ یعنی خوب چمکتا ہويا تے اس قسم دے لفظاں اکثر بچےآں دے سامنے بولا کردے نيں۔
33۔ آپا وڈی بہن نوں کہندے نيں۔
34۔ ایہ جملہ دعائیہ اے، یعنی خدا انہاں نوں زندہ رکھے۔
35۔ چھاتی اُتے سپ لُٹنا، نہایت اضطراب تے غم توں کنایہ اے۔
36۔ ایہ لفظ ترکی اے تے اصل وچ اس دا صحیح تلفظ بائے فارسی توں اے مگر عوام چلمچی بولدے نيں تے بعض آدمی جو سیابچی کہندے نيں، ایہ تکلف توں خالی نئيں۔
37۔ لفظ لو لینے توں امر دا صیغہ اے تے آگاہی دا وی کلمہ اے۔
38۔ ایتھے محبت دے طور اُتے اس لفظ نوں استعمال کيتا گیا اے۔
39۔ سرخ طلائی کاغذ صرف بچےآں دے خوش ہونے دے واسطے لکھیا جاندا اے۔
40۔ اہل اسلام دیاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ قرآن دی ایہی سورت پہلے پہل نازل ہوئی سی تے اس دا ذکر پہلے حصے وچ حضرت محمد ؐ دے بیان وچ گزر چکيا اے۔
41۔ بیمار پرسی
42۔ سحری اس کھانے نوں کہندے نيں جو مسلمان لوک پچھلی رات نوں کھا کر دن نوں روزہ رکھدے نيں تے اسنوں سحر گہی وی بولدے نيں۔
43۔ افطار دے معنی روزہ کھولنے دے نيں تے افطاری اصطلاح وچ انہاں چیزاں نوں کہندے نيں جو روزہ کھولدے ہی کھانا کھانے توں پہلے تناول کيتیاں جاندیاں نيں۔
44۔ اس لفظ دی اصل سنسکرت دی طرف راجع اے۔
45۔ اس لفظ دی شرح ہوئے چکی اے۔
46۔ گل اصطلاح وچ شادی دے پیام نوں کہندے نيں۔ چنانچہ اکثر بولا کردے نيں کہ اس دی گل آئی اے تے کدی نسبت دی جگہ وی اس دا اطلاق آتا اے مثلاً اس دی گل ٹھہر گئی۔
47۔ لفظ خان پٹھان دی قوم وچ اکثر ناں دا جز تے کدی خطاب وی ذاتی یا موروثی ہُندا اے تے آور قوماں وچ اکثر خطابی، ذاتی یا موروثی تے کدی ناں دا جز ہُندا اے۔
48۔ یعنی ہتھ دی ہر انگلی ہنر دی روشنی توں چراغ دی طرح چمک رہی اے۔
49۔ مسلماناں دے ہاں دستور اے کہ جس عورت دے ہاں شادی دا پیام بھیجنا منظور ہُندا اے، اوتھے اک کاغذ جس وچ حمد تے نعت تے مرد دے حسب تے نسب دا حال لکھیا جاندا اے، بھجوا دیندے نيں تے ايسے نوں اصطلاح وچ رقعہ کہندے نيں مگر ایہ امر کچھ ضروری نئيں اے۔
50۔ بیٹے دے واسطے دو بکرے تے بیٹی دے لئی اک بکرا ذبح کيتا جاندا اے تے اسنوں عقیقے دی رسم کہندے نيں۔
51۔ لیت تے لعل عربی بولی وچ انہاں لفظاں وچوں نيں جو فعل دے مشابہ نيں تے ایہ دونے لفظ آرزو تے امید دے مقام اُتے بولے جاندے نيں۔
52۔ جہیز عربی لفظ اے تے جہاز دا امالہ اے، اس سامان نوں کہندے نيں جو بیٹی یا مردے دے نال دتا جاندا اے۔
53۔ نکاح دی ضیافت
54۔ یعنی جو کچھ موجود ہوئے۔
55۔ نکاح نامہ اک کاغذ دا ناں اے جس وچ حمد تے نعت تے دولہا دلہن دے ناں تے مہر دی مقدار تے نکاح دی تریخ تے آور ايسے طرح دیاں گلاں ہُندیاں نيں مگر اس کاغذ دا لکھیا جانا کچھ ضروری نئيں اے شرع وچ صرف زبانی اقرار کافی اے۔
56۔ خطبہ اک عبارت نوں کہندے نيں جس وچ حمد تے نعت تے نصیحت ہُندی اے۔
57۔ تناسل دے معنی نسل ودھانے دے نيں۔
58۔ بارہیا لڑکی دی طرف توں اک وکیل مقرر کيتا جاندا اے تے اوہی نکاح دی مجلس وچ آ کر اس دی طرف توں اقرار کردا اے مگر اس صورت وچ وکالت دی تصدیق دے دو گواہ ضرور ہُندے نيں۔
59۔ دہلی دے مسماناں نے ہن اس امر دا انتظام کر ليا اے کہ دو ہزار روپے توں زیادہ دا مہر ہرگز نہ بنھیا جائے۔
60۔ جس لڑکی توں کسی لڑکے دی نسبت قرار پاندی اے، اسنوں اس دی منسوبہ کہندے نيں۔
61۔ ششدر اس مقام توں کنایہ اے ، جتھے توں رہائی دشوار ہوئے تے مجازاً عاجز تے متحیر دی جگہ وی مستعمل ہُندا اے تے ششدر اصل وچ نرد دی بازی وچ چھ خانے ہُندے نيں کہ جدوں مہرہ انہاں دے پچھلے خانے وچ پھنس جاندا اے تاں اوتھے توں اس دا نکلنا مشکل اے۔
62۔ مستامن اس شخص نوں کہندے نيں، جو غیر مذہب دی عمل داری وچ امن توں رہے۔
63۔ اس شخص دا لقب عزیز سی تے اس دا ذکر حصہ اول وچ حضرت یوسف ؑ دے حال وچ گزر چکيا اے۔
64,64a۔ ایہ کتاباں اپنے مولفاں دے ناواں توں مشہور نيں۔
65۔ ایہ کتاب اپنے مولف دے ناں توں مشہور اے۔
66۔ قرآن شریف دی پنجويں سورت دا نام۔
67۔ قرآن دی تیسواں سورت دا ناں اے۔
68۔ ایہ حال حصہ اول وچ حضرت محمد ؐ دے بیان وچ گزر چکيا اے۔
69۔ میقات اصطلاح وچ اس مقام نوں کہندے نيں، جتھے توں مکے جانے والا حج دا احرام باندھدا اے تے اس طرح دے مقام پنج نيں تے اہل یمن دا میقات مقام یلملم اے تے ايسے جگہ توں ہندوستان والے وی احرام باندھدے نيں۔
70۔ حجر اسود دی کیفیت حصہ اول وچ حضرت آدم ؑ دے حال وچ گزر چکی اے۔
71۔ حطیم دا حال حصہ اول وچ حضرت محمد ؐ دے بیان وچ وی لکھیا گیا اے۔
72 ۔ مقام ابراہیم دا بیان حصہ اول وچ حضرت ابراہیم ؑ دے حال وچ وی گزر چکيا اے۔
73,73a۔ انہاں لفظاں دی شرح حصہ اول وچ حضرت ابراہیم ؑ دے حال وچ لکھی گئی اے۔
74۔ عربی وچ میل منارے نوں کہندے نيں تے اخضر دے معنی سبز دے نيں تے میلین اخضرین دو سبز میناراں دے نشان نيں۔
75۔ منیٰ مکے دے پاس اک گاؤں دا ناں اے۔
76۔ اس لفظ دا بیان پہلی فصل وچ حضرت آدم ؑ دے حال وچ وی گزر چکيا ہ۔
77۔ ماہ ذی الحجہ دی نويں تریخ نوں عرفہ اس لحاظ توں کہندے نيں کہ اس روز حج کرنے والےآں نوں عرفات اُتے ٹھہرنا ہُندا اے۔
78۔ یعنی جداں جمعے دی نماز دے پہلے پڑھے جاندے نيں۔
79۔ اک پہاڑی دا ناں اے۔
80۔ اس لفظ دی شرح پہلی فصل وچ حضرت محمد ؐ دے حال وچ لکھی گئی اے۔
81۔ اس لفظ دا بیان پہلی فصل وچ حضرت آدم ؑ دے حال وچ گزر چکيا اے۔
82۔ اک پہاڑی دا ناں اے۔
83۔ جمرہ لغت وچ کنکری نوں کہندے نيں تے اس مقام اُتے وی جتھے حج کرنے والے کنکریاں پھینکتے نيں، اس لفظ دا اطلاق آتا اے تے اس قسم دے مقاماں وچوں اک دا ناں جمرہ عقبہ اے۔
84۔ جمار جمرہ دی جمع اے۔
85۔ محقب منیٰ وچ اک مقام دا ناں اے۔
86۔ ملتزم اک خاص جگہ دا ناں اے۔
87۔ اس شعر وچ اس شخص دی تسکین دا مضمون اے جو کسی دی جدائی دے غم تے الم وچ مبتلا ہوئے تے اصل وچ حضرت یوسف ؑ تے حضرت یعقوب ؑ دے قصے دی طرف اشارہ اے گویا ایسی حالت وچ کہ جدوں حضرت یوسف ؑ اپنے باپ حضرت یعقوب ؑ توں علیحدہ ہوئے گئے سن ۔