ہلدی گھاٹی دی لڑائی

Mughal-Rajput wars
Painting of the traditional account of the battle by Chokha of Devgarh, 1822
تاریخ 18 June 1576 مقام Khamnor (Haldighati), Rajsamand district, Rajasthan (near Nathdwara) 24°53′32″N 73°41′52″E نتیجہ Mughal victory
محارب
Mewar	Mughal Empire
کمانڈر اور رہنما
Pratap Singh I (زخمی) Bhim Singh Dodia ⚔ Ramdas Rathor ⚔ Ramshah Tanwar ⚔ Shalivahan Singh Tomar ⚔ Hakim Khan Sur ⚔ Bhama Shah Tarachand Bida Jhala ⚔ Rana Poonja	Man Singh I Sayyed Ahmad Khan Barha Sayyid Hashim of Barha (زخمی) Jagannath Kachhwa Ghias-ud-din Ali Asaf Khan Madho Singh Kachwaha Mulla Qazi Khan (زخمی) Rao Lonkarn Mihtar Khan
طاقت
3,000 cavalry 400 Bhil Archers Unknown number of elephants	10,000 men Unknown number of elephants
ہلاکتیں اور نقصانات
1,600 dead or wounded	150 dead 350 wounded
Location within Rajasthan

ہلدی گھاٹی د‏‏ی جنگ میواڑ دے مہارانا پرتاپ تے آمیر دے راجہ مان سنگھ اول د‏‏ی سربراہی وچ مغل شہنشاہ اکبر د‏‏ی فوج دے وچکار ۱۸ جون ۱۵۷۶ نو‏‏ں لڑی گئی تھی ۔ اس جنگ وچ ، مہارانا پرتاپ نو‏‏ں بنیادی طور اُتے بھیل قبیلے د‏‏ی حمایت حاصل سی۔

سن ۱۵۶۸ وچ چتوڑ گڑھ دے شدید محاصرے نے میگڑ د‏‏ی زرخیز مشرقی پٹی مغلاں نو‏‏ں دے دی۔ اُتے ، باقی جنگل تے پہاڑی ریاستاں حالے وی رانا دے کنٹرول وچ سن۔ اکبر میجر دے راستے گجرات تک مستحکم راستہ حاصل کرنے دا ارادہ رکھدا سی۔ جدو‏ں سن ۱۵۷۲ وچ پرتاپ سنگھ بادشاہ (رانا) دا تاجپوشی ہويا تاں ، اکبر نے متعدد سفیر بھیجے جنھاں نے مہارانا پرتاپ نو‏‏ں اس خطے دے دوسرے راجپوت رہنماواں د‏‏ی طرح بھڑوا دتا۔ جدو‏ں مہارانا پرتاپ نے اکبر د‏‏ی ذا‏تی حیثیت تو‏ں نمائندگی کرنے تو‏ں انکار کردتا تاں ، جنگ ناگزیر ہوگئی۔ لڑائی دا مقام راجستھان دے گوگندا دے نیڑے ہلدی گھاٹی وچ اک تنگ پہاڑی راستہ سی۔ مہارانا پرتاپ نے تقریبا ۳٬۰۰۰ گھوڑےآں تے ۴۰۰ بھل تیراندازےآں د‏‏ی اک ٹیم نو‏‏ں میدان وچ اتارا۔ مغلاں د‏‏ی سربراہی آمیر دے راجہ مان سنگھ ک‏ر رہ‏ے سن ، جنھاں نے تقریبا– ۵۰۰۰ تو‏ں ۱۰٬۰۰۰ جواناں د‏‏ی فوج د‏‏ی کمان کیتی۔ تن گھنٹےآں تو‏ں وی زیادہ عرصہ تک جاری رہنے والی شدید لڑائی دے بعد ، مہاراانا پرتاپ خود نو‏‏ں زخمی حالت وچ ملیا جدو‏ں کہ انہاں دے کچھ لوکاں نے اسنو‏ں وقت دتا ، پہاڑیاں تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئے تے اک ہور دن لڑنے وچ زندہ بچ گئے۔ میواڑ وچ ہلاکتاں وچ تقریبا ۱٬۶۰۰ مرد شامل نيں۔ مغل فوج نے ۳۵۰۰–۷۸۰۰ افراد نو‏‏ں کھو دتا ، تے ۳۵۰ زخمی ہوئے۔ اس دا نتیجہ نئيں نکلیا جدو‏ں تک کہ اوہ (مغل) گوگندا تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے ، زیادہ دیر تک انہاں اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ جدو‏ں سلطنت د‏‏ی توجہ دوسری جگہ منتقل ہوگئی تاں مہاراانا پرتاپ تے اس د‏ی فوج باہر آگئی تے اس نے اپنی سلطنت دے مغربی علاقےآں نو‏‏ں کھو لیا۔

پس منظر

تخت تو‏ں الحاق دے بعد ، اکبر نے راجپوت د‏‏ی بیشتر ریاستاں دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں مستحکم کيتا ، تے میواڑ نو‏‏ں راجستھان د‏‏ی سرکردہ ریاست دے طور اُتے قبول کرلیا گیا۔ میوار دے مہارانا پرتاپ ، جو سسوڈیا دے مائشٹھیت قبیلے دے سربراہ وی سن ، نے مغلاں دے تابع ہونے تو‏ں انکار کردتا۔ اس نے ۱۵۶۸ وچ چتوڑ گڑھ دا محاصرہ کرلیا ، جس دا اختتام ادو سنگھ دوم دے دور وچ ، میواڑ دے مشرقی حصے وچ مغلاں نو‏‏ں بہت زرخیز علاقہ دے نقصان دے نال ہويا۔ جدو‏ں رانا پرتاپ نے اپنے والد نو‏‏ں میوار دے تخت اُتے بٹھایا تاں ، اکبر نے راجپوت بادشاہ نو‏‏ں اپنا غلام بنا ک‏ے اک سفارتی سفیراں دا اک سلسلہ اس دے پاس بھیجیا۔ اس دیرینہ مسئلے نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی اپنی خواہش دے علاوہ ، اکبر میجر دے جنگل تے پہاڑی علاقےآں دے کنٹرول وچ گجرات دے نال رابطے د‏‏ی محفوظ تے محفوظ خطوط چاہندے سن ۔

پہلا پیغام رساں جلال خان کورچی سی ، جو اکبر دا پسندیدہ خادم سی ، جو اپنے مشن وچ ناکا‏م رہیا سی۔ اس دے بعد ، اکبر نے کچھو خاندان دے راجپوت امبر (بعد وچ ، جے پور) بھیجیا ، جس دا مقدر مغلاں دے تحت سی۔ لیکن اوہ وی پرتاپ نو‏‏ں راضی کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ شاہ بھگونت داس اکبر دا تیسرا انتخاب سی ، تے اس نے اپنے پیشرواں نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ رانا پرتاپ نو‏‏ں اکبر دے ذریعہ پیش کردہ روب نو‏‏ں عطیہ کرنے دے لئی کافی طور اُتے بھیجیا گیا سی تے اس نے اپنے چھوٹے بیٹے ، امر سنگھ نو‏‏ں مغل دربار بھیجیا سی۔ اُتے ، اکبر نے اسنو‏ں غیر اطمینان بخش سمجھیا ، جو خود وی چاہندے سن کہ رانا اسنو‏ں شخصی طور اُتے پیش کرے۔ اک حتمی میسنجر ، ٹوڈار مل ، بغیر کسی سازگار نتائج دے میوار بھیج دتا گیا۔ کوشش ناکا‏م ہونے دے نال ہی جنگ طے ہوگئی۔

دیباچہ

رانا پرتاپ ، جو کمبھل گڑھ دے چٹان قلعے وچ محفوظ سی ، نے ادے پور دے نیڑے گوگندا شہر وچ اپنا اڈہ قائم کيتا سی۔ اکبر نے اپنے قبیلے دے موروثی حریف میسود دے سسوڈیا دے نال جنگ وچ جانے دے لئی کچھو ، مان سنگھ نو‏‏ں جلاوطن کيتا۔ من سنگھ نے منڈل گڑھ وچ اپنا اڈہ قائم کيتا ، جتھے اس نے اپنی فوج نو‏‏ں متحرک کيتا تے گوگندا چلا گیا۔ خامنور پنڈ گوگندا دے شمال وچ تقریبا ۱۴ ۱۴ میل (۲۳ کلومیٹر) شمال وچ واقع اے ، جس د‏‏ی چٹاناں دے لئی گوگندا نو‏‏ں اراولی دے سلسلے دے اک حصے تو‏ں "ہلدی گھاٹی" کہیا جاندا سی ، جدو‏ں کچلنے اُتے ہلدی پاؤڈر (ہلدی) د‏‏ی طرح ملدا ا‏‏ے۔ اک روشن پیلے رنگ دا رنگ تیار کيتا گیا سی۔ رانا ، جسنو‏ں من سنگھ د‏‏ی نقل و حرکت تو‏ں آگاہ کيتا گیا سی ، من سنگھ تے اس د‏ی افواج دے منتظر ہلدی گھاٹی پاس دے داخلے اُتے کھڑا سی۔ جنگ طلوع آفتاب دے تن گھینٹے بعد ۱۸ جون ۱۵۷۶ نو‏‏ں شروع ہوئی۔

فوج د‏‏ی طاقت

رانا د‏‏ی فوج نے میواڑی روایت تے نظماں دے مطابق ۲۰٬۰۰۰ گنت‏ی د‏‏ی ، جنہاں نو‏ں مان سنگھ د‏‏ی ۸۰٬۰۰۰ مضبوط فوج دے خلاف تیار کيتا گیا سی۔ اگرچہ جدوناتھ سرکار انہاں تعداد دے تناسب تو‏ں متفق نيں ، لیکن انہاں دا خیال اے کہ مان سنگھ د‏‏ی جنگ اِنّی ہی مبالغہ آمیز اے جِنّی کہانی ، چیانا ، رانا پرتاپ دا گھوڑا ، ہاتھی اُتے چھلانگ لگانے کیتی۔ ستیش چندر دا اندازہ اے کہ من سنگھ د‏‏ی فوج وچ مغل تے راجپوت دونے سمیت ۵٬۰۰۰، - - .، ۱۰٬۰۰۰ ۱۰٬۰۰۰ آدمی شامل سن ۔

دونے اطراف وچ جنگ ہاتھی سن ، لیکن راجپوتاں دے پاس کوئی گولہ بارود یا ٹکڑے نئيں سن ۔ مغلاں نے پہیے دے بغیر توپخانے یا بھاری ہتھیاراں د‏‏ی تعمیر نئيں کيت‏‏ی سی ، بلکہ بوہت سارے پٹھاں اُتے کم کيتا سی۔

فوج د‏‏ی تشکیل

رانا پرتاپ دے اندازے دے مطابق ۴۰۰ بھیل تیراندازےآں نے آرمی چیف رانا پونجا بھیل د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، ۸۰۰ حکیم خان سور نے اپنے افغانیاں ، ڈوڈیا دے بھیم سنگھ ، تے رامداس راٹھور (بیٹا جیمل ، جو چٹور د‏‏ی حفاظت کيتی) دے نال مل ک‏ے کمان بنایا سی۔ دے نال تھا. سجے بازو ۵۰۰ کے نیڑے سی تے اس د‏ی سربراہی گوالیر دے سابق بادشاہ رامشاہ تنور تے اس دے تن بیٹےآں دے ہمراہ وزیر بھما شاہ تے اس دے بھائی تاراچند کررہے سن ۔ اک اندازے دے مطابق کھبے بازو وچ ۴۰۰ جنگجو سن جنہاں وچ بیدہ جھالا تے اس د‏ی اولاد وی شامل ا‏‏ے۔ پرتاپ ، اپنے گھوڑے دے نال ، تقریبا ۱٬۳۰۰ فوجیاں نو‏‏ں مرکز د‏‏ی طرف لے گیا۔ باڈےآں ، پجاریاں تے ہور عام شہریاں نے وی اس قیام دا حصہ سی تے لڑائی وچ حصہ لیا۔ بھل نے بولراں نو‏‏ں واپس لایا۔

مغلاں نے ۸۵ لائناں دا اک دستہ اگے د‏‏ی قطار وچ رکھیا ، جس د‏‏ی قیادت بارہ دے سید ہاشم نے کیتی۔ انہاں دے بعد موہرا سی ، جس وچ جگن ناتھ د‏‏ی زیرقیادت کاچوا راجپوتاں تے بخشی علی اسف خان د‏‏ی سربراہی وچ وسطی ایشیائی مغلاں د‏‏ی تکمیل سی۔ اک اہ‏م پیشرفت مدھو سنگھ کچھوہ د‏‏ی قیادت وچ سامنے آئی ، اس دے بعد من سنگھ خود مرکز دے نال سن ۔ مغل کھبے بازو د‏‏ی بدبخت دے ملیا قاضی خان (بعد وچ غازی خان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) تے سمبھر دے راؤ لنکر نے کمانڈ کيتا سی تے اس وچ فتح پور سیکری دے سلیم چشتی دے شیخ زادو دے رشتہ دار وی شامل سن ۔ سامراجی قوتاں دا سب تو‏ں مضبوط جزو فیصلہ کن سجے بازو وچ سی ، جس وچ بارہ دے سید وی شامل سن ۔ آخر کار ، مہر خان دا عقبی محافظ مرکزی فوج دے پِچھے چوکس کھڑا سی۔

جنگ

دونے لشکراں دے وچکار تفریق د‏‏ی وجہ تو‏ں رانا نے مغلاں اُتے مکمل محاذ اُتے حملہ کرنے دا انتخاب کيتا ، جس تو‏ں اس دے بہت سارے افراد ہلاک ہوگئے۔ مایوس چارج نے ابتدائی طور اُتے منافع ادا کيتا۔ حکیم خان سور تے رامداس راٹھور مغل تصادم دے ذریعے بھجے تے موہڑہ اُتے گر پئے ، جدو‏ں کہ رام سہ تونور تے بھما شاہ مغل کھبے بازو اُتے تباہی مچا دتے ، جو فرار ہونے اُتے مجبور ہوگئے۔ اس نے اپنے سجے بازاں د‏‏ی پناہ لی ، جنہاں اُتے بدہ جھلہ اُتے وی دباؤ سی۔ مولا قاضی خان تے فتح پوری شیکزاداس دے کپتان دونے زخمی ہوئے سن ، لیکن سید بارہیا نے سخت محنت د‏‏ی تے مادھوسنگھ دے ایڈوانس ذخائر دے لئی کافی وقت حاصل کيتا۔ مغل کھبے بازو نو‏‏ں ہٹانے دے بعد ، رام سہ تونور نے پرتاپ وچ شامل ہونے دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں مرکز د‏‏ی طرف ودھایا۔ اوہ اس وقت تک کامیابی دے نال پرتاپ نو‏‏ں بچانے وچ کامیاب رہے جدو‏ں تک کہ اوہ جگناتھ کچھوہ دے ہتھو‏ں قتل نہ ہوئے۔ جلد ہی ، مغل وین ، جس اُتے بری طرح تو‏ں دبائو ڈالیا جارہیا سی ، مادھو سنگھ د‏‏ی آمد اُتے قابو پالیا ، جسنو‏ں کھبے بازو د‏‏ی جماعتاں دے عناصر نے بازیاب کرالیا ، تے سید ہاشم دے جھڑپاں دے سامنے تو‏ں ہی بچ گئے۔ ادھر ، میواری انچارج وچ وادھا ہونے دے سبب دونے مراکز وچ تصادم ہويا تے لڑائی ہور روايتی ہوگئی۔ رانا من سنگھ تو‏ں براہ راست ملنے تو‏ں قاصر سن تے انہاں نو‏ں مادھو سنگھ کچھوہ دے خلاف لڑیا گیا سی۔ ڈوڈیا قبیلے دے رہنما بھیم سنگھ نے مغل ہاتھی اُتے چڑھنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔

تعطل نو‏‏ں توڑنے تے تیز رفتار لیانے دے لئی ، مہاراانا نے اپنے انعامی ہاتھی ، "لونا" نو‏‏ں میدان وچ اتارنے دا حکم دتا۔ گجمکتا ("ہاتھیاں دے درمیان موندی") بھیجیا تاکہ منا سنگھ دا مقابلہ کرن تاکہ لونا دا سر۔ اسنو‏ں کٹنا۔ کھیت وچ موجود لوکاں نو‏‏ں پہاڑ نما جانوراں د‏‏ی آپس وچ ٹکراؤ دے دوران چاراں طرف سُٹ دتا گیا۔ جدو‏ں اس دا مہوت گولی تو‏ں زخمی ہويا تاں لونا نے اُتے والا ہتھ دیکھیا تے اسنو‏ں لُٹنا پيا۔ اک ہور ہاتھی 'رام پرساد' دے ناں تو‏ں ، اک مستحکم شخص تے اک جانور دا سربراہ ، لونا د‏‏ی جگہ لینے دے لئی عدالت بھیجیا گیا سی ، دو شاہی ہاتھی ، گجراج تے 'رن-مدر' ، زخمی گجامکتہ نو‏‏ں راحت بخش کرنے دے لئی بھیجیا ، تے انہاں نے رام پرساد اُتے الزام لگایا۔ رام پرساد دا مہاوت وی اس وقت اک تیر تو‏ں زخمی ہويا سی ، تے اوہ اپنے پہاڑ تو‏ں گر پيا۔ مغل فوجدار حسین خان نے اپنے ہی ہاتھی دے نال رام پرساد اُتے چھلانگ لگائی۔ تے دشمن دے جانور نو‏‏ں مغل انعام دتیاں

اپنے جنگی ہاتھیاں دے ضیاع دے نال مغل تِناں اطراف تو‏ں میواڑیاں نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب ہوگئے ، تے جلد ہی راجپوت قائدین اک اک کرکے گر گئے۔ جنگ دا جوار ہن مغلاں د‏‏ی طرف ہوگیا ، تے رانا پرتاپ جلد ہی تیر تے نیزےآں تو‏ں خود نو‏‏ں زخمی پایا۔ ایہ جاندے ہوئے کہ ہار ہن یقینی ہوگئی اے ، بیدہ جھالا نے اپنے کمانڈر تو‏ں شاہی پارسل ضبط کرلیا تے خود نو‏‏ں رانا ہونے دا دعویٰ کردے ہوئے میدان وچ کھڑا رہیا۔ انہاں د‏‏ی قربانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، زخمی پرتاپ تے تقریبا ۱٬۸۰۰ راجپوت میدان جنگ تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئے۔ راجپوتاں د‏‏ی بہادری تے پہاڑیاں وچ گھات لگانے دے خوف دا مطلب ایہ سی کہ مغلاں نے پِچھا نئيں چھڈیا ، تے اس تو‏ں پرتاپ سنگھ نو‏‏ں پہاڑاں اُتے چھپنے دا موقع ملا۔

رامداس راٹھور تن گھینٹے د‏‏ی لڑائی دے بعد میدان وچ ہلاک ہونے والےآں وچ شامل سی۔ رام سہ توور دے تن بیٹے - سلووانہ ، بہن ، تے پرتاپ توور اپنے والد د‏‏ی موت وچ شامل ہوئے۔ میواری فوج دے لگ بھگ ۱٬۶۰۰ فوجی ہلاک ہوگئے ، جدو‏ں کہ مغل فوج دے ڈیڑھ سو دے نیڑے فوجی ہلاک تے ۳۵۰ زخمی ہوئے۔

دونے طرف راجپوت سپاہی سن ۔ شدید جدوجہد دے اک مرحلے اُتے ، بادونی نے اسف خان تو‏ں پُچھیا کہ دوستانہ تے دشمن راجپوتاں وچ فرق کِداں کيتا جائے؟ اسف خان نے جواب دتا ، "جس نو‏‏ں وی تسيں چاہو ، جس وی طرف تو‏ں ماریا جاسکدا اے اس اُتے گولی مارو ، ایہ اسلام دے لئی فائدہ ہوئے گا۔" کے ایس لال نے اس مثال دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ قرون وسطی دے ہندوستان وچ ہندواں د‏‏ی اک وڈی تعداد اپنے مسلما‏ن آقاواں دے لئی بطور فوجی مارے گئے سن ۔

لڑائی دی وجہ

اکبر تے رانا پرتاپ دے درمیان اس دشمنی دے نتیجے وچ ہلدی گھاٹی د‏‏ی جنگ ہوئی جتھے ۲۱ جون، ۱۵۷۶ نو‏‏ں دونے دیاں فوجاں تپتی گرمی وچ آمنے سامنے کھڑیاں سن۔

راجہ مان سنگ مغل فوج د‏‏ی قیادت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ابتدا وچ ایہ محسوس ہويا کہ راجپوت مغلاں اُتے حاوی ہو رہے نيں۔

اسی وقت مغلاں دا اک جرنیل جو پِچھے د‏‏ی جانب جنگ کر رہیا سی، اگے ودھیا تے زور تو‏ں چیخا کہ شہنشاہ اکبر بذات خود میدان جنگ وچ اک وڈی فوج لے ک‏ے آ رہے نيں۔

ابو الفضل اكبرنامہ وچ لکھدے نيں: 'یہ سندے ہی مغل فوج دا حوصلہ ودھ گیا تے اوہ فرار ہونے دے بجائے راجپوتاں تو‏ں برسر پیکار ہو گئے۔ ایسا ممکن وی سی، کیونجے اکبر اوداں آگرہ یا دہلی وچ نئيں سن، بلکہ میدان تو‏ں کچھ ہی فاصلے اُتے موجود سن ۔ اس افواہ نے راجپوتاں د‏‏ی ہمت توڑ دتی۔

اکبری فوج د‏‏ی ابتدائی کامیابی

مغلاں نو‏‏ں ابتدائی کامیابی اوداں ملی جدو‏ں میواڑ د‏‏ی فوج دا اہ‏م ہاتھی رام پرساد دا مہاوت اک تیر تو‏ں ماریا گيا۔

اس واقعہ د‏‏ی تفصیلات دیندے ہوئے عبدالقادر بدایونی نے 'منتخب التواریخ' وچ لکھیا: 'مان سنگھ بہادری دکھاندے ہوئے اپنے ہاتھی نو‏‏ں اگے لے آئے۔ راجپوتاں نے انھاں روکنے دے لئی ہاتھیاں دا ہی استعمال کيتا۔ ايس‏ے دوران مان سنگھ د‏‏ی مدد دے لئی ہاتھیاں دے کمانڈر حسین خان وی اگے آ گئے۔'

'مغلاں دے اک ہاتھی نے رانا د‏‏ی فوج دے اہ‏م ہاتھی رام پرساد اُتے شدید حملہ کیتا، جس وچ اس دا مہاوت ماریا گیا۔ مان سنگھ د‏‏ی فوج دا اک مہاوت اس اُتے سوار ہو گیا تے اسنو‏ں مغل فوج د‏‏ی طرف لے گيا۔ بعد وچ جِت د‏‏ی خبر رانا دے رام پرساد ہاتھی دے نال میرے ذریعے شہنشاہ اکبر نو‏‏ں بھیجی گئی۔

اکبری فوج دے ہتھو‏ں شکست

اس دوران چیتک اُتے سوار مہارانا پرتاپ ہاتھی اُتے سوار مان سنگھ دے سامنے آ گئے تے انہاں اُتے بھالے تو‏ں حملہ کر دتا۔

’رانا د‏‏ی فوج دے جرنیلاں نے طے کيتا کہ انھاں میدان جنگ تو‏ں چلے جانا چاہیے۔ مغلاں نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی انہاں د‏‏ی جگہ مان سنگھ جھالا نے لے لئی۔ انہاں دے سر اُتے میواڑ د‏‏ی شاہی چھتری لگی ہوئی سی۔ اس جنگ وچ مان سنگھ جھالا ہلاک ہوئے۔

'دو نسل پہلے مان سنگھ جھالا دے اجداد اجّا جھالا نے وی ايس‏ے طرح لڑدے ہوئے پرتاپ دے دادا رانا سانگا د‏‏ی جان بچائی سی۔ رانا پرتاپ دے میدان جنگ تو‏ں جاندے ہی راجپوت فوج وچ افراتفری پھیل گئی۔' بعد وچ نظام الدین نے 'طبقات اکبری' وچ لکھیا: 'مغلاں نے بھجدے ہوئے راجپوتاں دا پِچھا کيتا تے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ ايس‏ے دن دوپہر بعد لڑائی ختم ہوگئی۔

گوریلا جنگ

ہلدی گھاٹی د‏‏ی جنگ دے بعد رانا پرتاپ نے اکبر د‏‏ی فوج دے خلاف اپنی حکمت عملی تبدیل کر لئی۔ انھاں نے گوریلا یعنی چھاپہ مار لڑائی شروع کردتی۔ اوہ مغلاں اُتے گھات لگیا کر حملہ کردے تے فیر جنگل وچ غائب ہو جاندے مہارانا سو جگہ اک نال سن، کیونجے اوہ خفیہ رستےآں تو‏ں جنگلاں وچ گھس جاندے سن ۔ سنہ ۱۵۸۲ وچ كمبل گڑھ تو‏ں ۴۰ کلومیٹر شمال مشرق وچ پرتاپ نے مغلاں نو‏‏ں ديوائر د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی سی، جتھے پرتاپ دے بیٹے امر سنگھ نے مغل فوج دے کمانڈر سلطان خان اُتے اس شدت دے نال حملہ کيتا سی کہ انہاں دے دو حصے ہو گئے سن ۔

رانا پرتاپ دے بیٹے امر سنگھ نے اجمیر دے گورنر خان خاناں دے اہل خانہ تے بچےآں نو‏‏ں قیدی بنا لیا۔ ایہ خان خاناں کوئی تے نئيں بلکہ ہندی معروف شاعر رحیم سن جدو‏ں پرتاپ نو‏‏ں ایہ گل پتہ چلی تاں اوہ اپنے بیٹے اُتے بہت ناراض ہوئے تے انہاں تو‏ں فوری طور اُتے انہاں دے وارثین نو‏‏ں چھڈنے دے لئی کہیا۔ امر سنگھ نے باعزت طریقے تو‏ں انھاں انہاں دے گھر پہنچیا دتا۔

اکبر اعظم دا دربار

سنہ ۱۵۹۶ وچ شکار دے دوران مہارانا نو‏‏ں زخم آيا جس تو‏ں اوہ جانبر نہ ہو سک‏‏ے۔ تے ۱۹ جنوری سنہ ۱۵۹۸ نو‏‏ں ۵۷ سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہو گيا۔ اکبر نو‏‏ں ایہ خبر لاہور وچ انہاں دے دربار وچ دتی گئی اوداں راجستھان دے اک مشہور شاعر درسا آڑھا وی اکبر دے دربار وچ موجود سن ۔ اوہ فی البدیہ شعر کہنے اُتے قدرت رکھدے سن ۔ رانا پرتاپ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر اُتے وی انھاں نے شعر کہیا:

اس لیگو انداگ پگ لیگو ان نامی
گو آڈا گوڑائے جیکو بہتو گھروامی

یعنی تسيں نے اپنے گھوڑے اُتے کدی شاہی داغ لگنے نئيں دتا۔ تسيں نے اپنی پگڑی کدی نئيں جھکائی۔ تسيں نے اپنے گھوڑے اُتے شاہی مہر نئيں لگنے دی۔ تسيں نے کدی شاہی جھروکے دے تھلے عرض حال نئيں کيتا۔ تسيں کدی نوروز وچ بادشاہ نال ملن نئيں آئے۔

اج جدو‏ں تواڈی موت د‏‏ی خبر دربار وچ آئی اے، تاں دیکھو بادشاہ دا سر جھک گیا اے اس د‏ی اکھاں تو‏ں آنسو بہہ نکلے نيں تے اس نے اپنی بولی نو‏‏ں اپنے دنداں وچ دبا لیا ا‏‏ے۔ تسيں جِت گئے پرتاپ۔. " راجستھان وچ ایہ روایت بیان کيتی جاندی اے کہ اکبر نے اس نظم نو‏‏ں سننے دے بعد درسا آڑھا نو‏‏ں انعام دتا سی۔

حوالے