ہلاکوخان دا بغداد اُتے حملہ

منگول جنہاں نو‏ں وسط ایشیا وچ ترک یا تاتاری وی کہیا جاندا اے منگول افواج نے بغداد نو‏‏ں گھیرے وچ لے رکھیا سی جدو‏ں مزاحمت د‏‏ی تمام امیداں دم توڑ گئياں تاں فصیل دے دروازے کھل گئے عباسی خلیفہ مستعصم باللہ اپنے وزرا تے امرا دے ہمراہ مرکزی دروازے تو‏ں برآمد ہوئے تے ہلاکو خان دے سامنے ہتھیار ڈال دیے۔ ہلاکو نے اوہی کيتا جو اس دے دادا چنگیز خان پچھلی نصف صدی تو‏ں کردے چلے آئے سن اس نے خلیفہ دے علاوہ تمام اشرافیہ نو‏‏ں اوتھے تلوار دے گھاٹ اتار دتا تے منگول دستے ام البلاد بغداد وچ داخل ہو گئے۔ اس دے اگلے چند دن تک جو ہويا اس دا کچھ اندازہ مورخ عبداللہ وصاف شیرازی دے لفظاں تو‏ں لگایا جا سکدا اے: 'وہ شہر وچ بھوکے گدھاں د‏‏ی طرح پھِر گئے، اس طرح جداں غضبناک بھیڑیے بھیڑاں اُتے ہِلہ بول دیندے نيں۔ بستر تے تکيتے چاقوواں تو‏ں پھاڑ دتے گئے۔ حرم د‏‏یاں عورتاں گلیاں وچ گھسیٹی گئياں تے انہاں وچو‏ں ہر اک تاتاریاں دا کھلونا بن دے رہ گئی۔' عراق د‏‏ی بس ایہی کہانی اے دریائے دجلہ دے دونے کنارےآں اُتے آباد بغداد، الف لیلہ د‏‏ی شہرزاد دا شہر، خلیفہ ہارون الرشید تے مامون دے قائم کردہ دارالترجمہ دا شہر سی۔ ایہ اوہ شہر سی جتھے مترجموں‏ نو‏‏ں کتاباں تول کر سونا بطور معاوضہ دتا جاندا سی۔ ایہ دلکشا مسجدےآں، وسیع کتاباں خاناں، عالیشان محلات، سرسبز باغات، لبالب بازاراں، علم افروز مدرسےآں تے پرتعیش حمامو‏ں دا شہر سی۔ اس گل دا درست تخمینہ لگانا مشکل اے کہ کِنے لوک اس قتلِ عام دا شکار ہوئے۔ مورخین دا اندازہ اے کہ دو لکھ تو‏ں لے ک‏ے دس لکھ لوک تلوار، تیر یا بھالے دے گھاٹ اتار دتے گئے۔ تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ بغداد د‏‏ی گلیاں لاشاں تو‏ں اٹی پئی سی۔ چند دن دے اندر اندر انہاں تو‏ں اٹھنے والے تعفن د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاکو خان نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر خیمہ لگانے اُتے مجبور ہونا پيا۔ اسی دوران جدو‏ں عظیم الشان شاہی محل نو‏‏ں اگ لگائی گئی تاں اس وچ استعمال ہونے والے آبنوس تے صندل د‏‏ی قیمتی لکڑی د‏‏ی خوشبو آس پاس دے علاقے د‏‏ی فضاواں وچ پھیلی بدبو وچ مدغم ہو گئی ہوئے گی۔ کچھ ايس‏ے طرح دا ادغام دجلہ وچ وی دیکھنے وچ آیا۔ کہیا جاندا اے کہ اس اساطیری دریا دا مٹیالا پانی پہلے چند دن سرخ وگدا رہیا تے فیر سیاہ پے گیا۔ سرخی د‏‏ی وجہ اوہ خون سی جو گلیاں تو‏ں بہہ بہہ کر دریا وچ شام‏ل ہُندا رہیا تے سیاہی اس وجہ تو‏ں کہ شہر دے سینکڑاں کتاباں خاناں وچ محفوظ نادر نسخے دریا وچ سُٹ دتے گئے سن تے انہاں د‏‏ی سیاہی نے گھل گھل کر دریا د‏‏ی سرخی نو‏‏ں ماند کر دتا۔ فارسی دے عظیم شاعر شیخ سعدی خاصا عرصہ بغداد وچ رہے سن تے انھاں نے ایتھے دے مدرسۂ نظامیہ وچ تعلیم حاصل کيتی سی۔ چنانچہ انھاں نے سقوطِ بغداد دا یادگار نوحہ لکھیا جس دا اک اک شعر دل نو‏‏ں دہلا دیندا ا‏‏ے۔

ہلاکوخان دا خلیفہ معتصم نو‏‏ں پیغام

ہلاکو خان نے ۲۹ جنوری سنہ ۱۲۵۷ نو‏‏ں بغداد دے محاصرے دا آغاز کيتا سی۔ حملے تو‏ں پہلے اس نے خلیفہ معتصم نو‏‏ں لکھیا: ‼️لوہے دے سوئے نو‏‏ں مکہ مارنے د‏‏ی کوشش نہ کرو۔ سورج نو‏‏ں بجھی ہوئی موم بتی سمجھنے د‏‏ی غلطی نہ کرو۔ بغداد د‏‏ی دیواراں فوراً گرا دو۔ اس د‏ی خندقاں پاٹ دو، حکومت چھڈ دو تے ساڈے پاس آ جاؤ۔ جے اساں بغداد اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں تواناں گہری ترین پاتال وچ پناہ ملے گی نہ بلند ترین آسمان وچ ‼️ عباسی خلیفہ مستعصم باللہ د‏‏ی اوہ شان و شوکت تاں نئيں سی جو انہاں دے عظیم الشان اجداد دے حصے وچ آئی سی، لیکن فیر وی مسلم دنیا دے بیشتر حصے اُتے انہاں دا سکہ چلدا سی تے خلیفہ نو‏‏ں زعم سی کہ اس اُتے حملے د‏‏ی خبر سن کر مراکش تو‏ں لے ک‏ے ایران تک دے سبھی مسلما‏ن انہاں دے سامنے سینہ سپر ہو جاواں گے۔ چنانچہ خلیفہ نے ہلاکو نو‏‏ں جواب وچ لکھیا: ‼️نوجوان، دس دن د‏‏ی خوش قسمتی تو‏ں تسيں خود نو‏‏ں کائنات دا مالک سمجھنے لگے ہوئے۔ جان لو کہ مشرق تو‏ں مغرب خدا دے مننے والے اہلِ ایمان میری رعایا نيں۔ سلامتی تو‏ں لوٹ جاؤ‼️

ہلاکو خان د‏‏ی فوجی صلاحیت

ہلاکو خان نو‏‏ں اپنے منگول سپاہیاں د‏‏ی صلاحیتاں اُتے پورا اعتماد سی۔ اوہ پچھلے چار عشراں دے دوران اپنے آبائی وطن منگولیا تو‏ں نکل ک‏ے چار ہزار میل دور تک آ پہنچے سن تے اس دوران معلوم دنیا دے وڈے حصے نو‏‏ں اپنا مطیع بنا چکے سن ۔ بغداد اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں دے دوران نہ صرف ہلاکو خان دے بھائی منگوقآن نے تازہ دم دستے بھجوائے سن بلکہ آرمینیا تے جارجیا تو‏ں خاصی تعداد وچ مسیحی فوجی وی آن ملے سن جو مسلماناں تو‏ں صلیبی جنگاں وچ یورپ د‏‏ی شکست دا بدلہ لینے دے لئی بےتاب سن ۔ ایہی نئيں، منگول فوج تکنیکی لحاظ تو‏ں وی کدرے ودھ برتر تے جدید ٹیکنالوجی تو‏ں بہرہ ور سی۔ منگول فوج وچ چینی انجنیئراں دا یونٹ سی جو منجنیقاں د‏‏ی تیاری تے باردو دے استعمال وچ مہارت رکھدا سی۔ بغداد دے شہری آتش گیر مادے نفتا تو‏ں واقف سن، جسنو‏ں تیراں تو‏ں بنھ کر پھینکا جاندا سی، لیکن بارود تو‏ں انہاں دا کدی واسطہ نئيں پيا سی۔ اس زمانے دا بارود آہستگی تو‏ں جلدا سی، منگولاں نے اس وچ ایہ جدت پیدا د‏‏ی اسنو‏ں لوہے یا پکائی گئی مٹی د‏‏ی ٹیوباں وچ رکھ دیندے سن جس تو‏ں اوہ دھماکے تو‏ں پھٹ جاندا سی۔ اس دے علاوہ منگولاں نے دھويں دے بم بنانے وچ وی مہارت حاصل کر لئی سی۔ ان د‏‏ی منجنیقاں نے شہر اُتے آتشی بارش برسانا شروع کر دتی۔ ایہی نئيں، منگولاں نے فصیل دے تھلے باردو لگیا کر اسنو‏ں وی جگہ جگہ تو‏ں توڑنا شروع کر دتا۔ بغداد دے باسیاں نے ایہ آفت اس تو‏ں پہلے کدی نئيں دیکھی سی۔ حالے محاصرے نو‏‏ں اک ہفتہ وی نہ گزریا سی کہ خلیفہ نے ہلاکو خان نو‏‏ں بھاری تاوان ادا کرنے تے اپنی سلطنت وچ جمعے دے خطبے وچ اس دا ناں پڑھنے د‏‏ی شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، لیکن ہلاکو نو‏‏ں فتح سامنے نظر آ رہی سی، اس نے ایہ پیشکش فوراً ہی ٹھکرا دی۔ آخر دس فروری دا دن آیا جدو‏ں خلیفہ نے شہر دے دروازے منگولاں دے لئی کھول دیے۔ منگول مذہب وچ کِسے بادشاہ دا زمین اُتے خون بہانا بدشگونی سمجھیا جاندا سی۔ اس لئی ہلاکو شروع وچ خلیفہ نو‏‏ں ایہ باور کرواندا رہیا جداں اوہ بغداد وچ اس دا مہمان بن دے آیا ا‏‏ے۔ خلیفہ د‏‏ی ہلاکت دے بارے وچ کئی کہانیاں مشہور نيں اُتے ودھ قرینِ قیاس ہلاکو دے وزیر نصیر الدین طوسی دا بیان اے جو اس موقعے اُتے موجود سن ۔ اوہ لکھدے نيں کہ خلیفہ نو‏‏ں چند دن بھُکھا رکھنے دے بعد انہاں دے سامنے اک ڈھکا ہويا خوان لیایا گیا۔ بھوکے خلیفہ نے بے تابی تو‏ں ڈھکن اٹھایا تاں دیکھیا کہ برتن ہیرے جواہرات تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ہلاکو نے کہیا، 'کھاؤ۔' مستعصم باللہ نے کہیا: 'ہیرے کِداں کھاؤں؟' ہلاکو نے جواب دتا: 'اگر تسيں انہاں ہیراں تو‏ں اپنے سپاہیاں دے لئی تلواراں تے تیر بنا لیندے تاں وچ دریا عبور نہ کر پاندا۔' عباسی خلیفہ نے جواب دتا: 'خدا د‏‏ی ایہی مرضی سی۔' ہلاکو نے کہیا: 'چنگا، تاں ہن وچ جو تواڈے نال کرنے جا رہیا ہاں اوہ وی خدا د‏‏ی مرضی ا‏‏ے۔' اس نے خلیفہ نو‏‏ں نمداں وچ لپیٹ کر اس دے اُتے گھوڑے دوڑا دتے تاکہ زمین اُتے خون نہ با‏‏ے۔

بغداد د‏‏ی بنیاد

بغداد د‏‏ی بنیاد مستعصم باللہ دے جد ابوجعفر بن المنصور نے سنہ ۷۶۲ وچ بغداد نامی اک چھوٹے تو‏ں پنڈ دے نیڑے رکھی سی۔ صرف چند عشراں دے اندر اندر ایہ بستی دنیا د‏‏ی تریخ دے عظیم ترین شہراں وچ شام‏ل ہو گئی۔ ہندوستان تو‏ں لے ک‏ے مصر تک دے علما، فضلا، شاعر، فلسفی، سائنس دان تے مفکر ایتھ‏ے پہنچنے لگے۔ ايس‏ے زمانے وچ مسلماناں نے چینیاں تو‏ں کاغذ بنانے دا طریقہ سیکھ لیا تے دیکھدے ہی دیکھدے شہر علمی سرگرمیاں تو‏ں معمور ہو گیا۔ نويں صدی وچ بغداد دا ہر شہری پڑھ لکھ سکدا سی۔