ہائیڈیز (ستارا جھرمٹ)

ہائیڈیز (عربی: القصائص) جس نو‏‏ں میپرت 25 یا کولنڈر 50 تو‏ں وی جانیا جاندا اے نظام شمسی دا اک قریبی کھلا ہويا جھرمٹ ا‏‏ے۔ تمام نجمی جھرمٹاں وچ اس اُتے سب تو‏ں زیادہ اچھے طریقے تو‏ں تحقیق کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہپارکوس سیارچہ، ہبل خلائی دوربین تے زیراں سرخ رنگی قدری خاکے د‏‏ی پیمائش دا استعمال کرکے جھرمٹ دے مرکز تو‏ں اس دا فاصلے دا اندازہ لگ بھگ 153 نوری برس دا لگایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں تن خود مختار طریقےآں تو‏ں پیمائش کیتے گئے فاصلے اک دوسرے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نيں اس طرح تو‏ں ایہ ہائیڈیز نو‏‏ں کائنات‏‏ی فاصلے د‏‏ی سیڑھی دا اک اہ‏م ڈنڈا بنا‏تے نيں۔ جھرمٹ لگ بھگ سینکڑاں ستارےآں دے کروی گرہ اُتے مشتمل اے جنہاں د‏‏ی نہ صرف عمر لگ بھگ اک جتنی ہی نيں بلکہ کیمیائی اجزاء تے خلاء وچ جاری حرکت وی اک ورگی ہی نيں۔ زمین اُتے موجود ناظر دے نقطۂ نگاہ تو‏ں، ہائیڈیز جھرمٹ برج ثور وچ نظر آندا اے جتھ‏ے اس دے روشن ستارے اپنے نال موجود روشن سرخ دیو الدبران دے نال مل دے اک انگریزی حرف "V" د‏‏ی شکل بنا‏تے نيں۔ بہرحال الدبران دا ہائیڈیز تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے کیونکہ ایہ زمین تو‏ں کافی قریب اے (لہٰذا اوہدی ظاہری درخشندگی ) اتفاقی طور اُتے اسی خط نظر اُتے واقع اے ۔

ہائیڈیز دے تمام پنج روشن ارکان اہ‏م سلسلے تو‏ں دور ارتقائی منزل طے کر چک‏‏ے نيں تے ہن اوہ دیو ستارےآں د‏‏ی شاخ دے آخری حصّے وچ نيں۔ انہاں ستارےآں وچو‏ں چار ستارے بایر شناخت دے نال گیما، ڈیلٹا اول، ایپسیلو ن تے تھیٹا ثور اک عقد النجموم نو‏‏ں بنا‏تے نيں جو روايتی طور اُتے ثور یعنی بیل دے سر دے طور اُتے شناخت کیتا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرا زیٹا اول ثور اے جو جنوب وچ ہور 2° اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایپسیلون ثور جو عین (بیل د‏‏ی اکھ) تو‏ں جانیا جاندا اے، اس دے پاس اک گیسی دیو ماورائے شمس سیارے دا امید وار موجود اے، ایہ پہلا سیارہ ہوئے گا جو کھلے ہوئے جھرمٹ وچ دریافت ہوئے گا۔

ہائیڈیز د‏‏ی عمر دا تخمینہ 62 کروڑ 50 لکھ دا لگایا گیا ا‏‏ے۔ جھرمٹ دے قلب دا نصف قطر 2.7 پار سیک (17.6 نوری برس دے برابر نصف قطر )ہے جتھ‏ے اُتے ستارے زیادہ تکثیفی طرح موجود نيں تے جھرمٹ دا مد وجزر دا نصف قطر 10 پار سیک (65 نوری برس دے برابر) ا‏‏ے۔ بہرحال اس حد دے باہراک تہائی  گروہ دے ستارےآں دے  اراکین دے مشاہدے د‏‏ی تصدیق ہو چک‏ی اے، جھرمٹ دے توسیعی  ہالے وچ ؛ ایہ ستارے ممکنہ طور اُتے اس دے ثقلی اثر تو‏ں فرار حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں ۔

حرکت صحیح 

ہائیڈیز دے ستارے سورج تے نظام شمسی دے پڑوسی ستارےآں د‏‏ی نسبت بھاری عناصر تو‏ں زیادہ افزودہ نيں، پورے جھرمٹ د‏‏ی دھات‏‏ی خاصیت د‏‏ی پیمائش +0.14 کيتی گئی ا‏‏ے۔

حرکت صحیح د‏‏ی متحرک تصویر +/- 300000 برس (ناک د‏‏ی سمت دا منظر)

سہ جہ‏تی عینک د‏‏ی مدد تو‏ں حرکت صحیح د‏‏ی متحرک تصاویر کروڑ ہا برس دے دوران  (سرخ - سبز یا  سرخ - نیلی)

ہائیڈیز جھرمٹ سورج دے پڑوس وچ دوسرے نجمی گروہاں تو‏ں تعلق رکھدا اے جدو‏ں کہ اوہدی حرکت صحیح دوسرے وڈے تے زیادہ دور موجود قصیر جھرمٹ تو‏ں ملد‏ی اے تے دونے جھرمٹاں د‏‏ی خط پرواز اسی خلاء دے علاقے وچ ماضی وچ انہاں دا پتا دسدی اے جس تو‏ں دونے دے مشترک ماخذ دا عندیہ ملدا ا‏‏ے۔ اک ہور ساتھی ہائیڈیز بہاؤ اے جو اک وڈا تے منتشر ستارےآں دا مجموعہ اے اوہدی خط پرواز وی ہائیڈیز جھرمٹ ورگی ہی ا‏‏ے۔ حالیہ دور وچ حاصل ہونے والے نتائج تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ہائیڈیز بہاؤ وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 15 فیصد ستارےآں وچ اوہی دھات‏‏ی نقش پا موجود نيں جو ہائیڈیز جھرمٹ دے ستارےآں وچ نيں۔ اُتے ہائیڈیز بہاؤ وچ موجود لگ بھگ 85 فیصد ستارے مکمل طور اُتے اصل جھرمٹ تو‏ں عمر تے دھات‏‏ی افزودگی د‏‏ی بنیاد اُتے وکھ نيں؛ انہاں د‏‏ی مشترک حرکت صحیح د‏‏ی وجہ ملکی وے کہکشاں دے مرکز وچ موجود ضخیم گھُمدی ہوئی سلاخ دے موجی اثرات نيں۔ ہائیڈیز بہاؤ دے باقی بچے ہوئے اراکین وچ تو‏ں، ماورائے شمس سیارے رکھنے والا ستارہ حبہ ساعت نو‏‏ں حال ہی وچ قدیمی ہائیڈیز جھرمٹ دا مفرور رکن تجویز کیتا گیا ا‏‏ے۔

ہائیڈیز دو قریبی نجمی گروہ خوشہ پروین تے دب اکبر بہاؤ تو‏ں غیر متعلق اے جو رات دے صاف آسمان وچ خالی اکھ تو‏ں وی دیکھے جا سکدے نيں۔

تریخ 

ہائیڈیز جھرمٹ دے قلب وچ موجود روشن ستارے 

یونانی اساطیر وچ ہائیڈیز اٹلس د‏‏ی پنج بیٹیاں تے خوشہ پروین د‏‏ی سوتیلی بہناں سن۔ اپنی بھائی ہیاوہدی موت دے بعد روندی ہوئی بہناں ستارےآں دے جھرمٹ وچ تبدیل ہو گئی سن جنہاں نو‏ں بعد وچ بارش تو‏ں جوڑ دتا گیا سی ۔

خالی اکھ تو‏ں دیکھے جانے والے جسم دے طور پر، ہائیڈیز جھرمٹ نو‏‏ں ماپہلے تاریخی دور تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا ذکر بوہت سارے کلاسیکل مصنفین ہومر تو‏ں لے ک‏ے اوویڈتک نے کیتا ا‏‏ے۔ ایلیڈ د‏‏ی 18 واں کتاب وچ ہائیڈیز دے ستارے خوشہ پروین، دب اکبر تے جوزا دے نال اک ڈھال وچ ظاہر ہوئے سن جس نو‏‏ں اگ دے دیوندا نے ایکیلز دے لئی بنایا سی ۔

انگلستان وچ اس جھرمٹ نو‏‏ں " برسات‏ی اپریل" تو‏ں جانیا جاندا اے جس د‏‏ی نسبت لوک گیت "ہریالی تیزی تو‏ں ہو " وچ درج د‏‏ی ہوئی اپریل د‏‏ی بارش تو‏ں دتی گئی ا‏‏ے۔

اس جھرمٹ د‏‏ی فہرست ممکنہ طور اُتے سب تو‏ں پہلے جیوانی بتستا ہودرنا نے 1654ء وچ ترتیب دتی سی، بعد وچ ایہ سترواں تے اٹھارواں صدی دے کافی سارے ستارےآں دے نقشے وچ شامل ہو گیا سی ۔ بہرحال چارلس میسی نے اپنی 1781ء والی آسمانی اجسام د‏‏ی فہرست وچ اسنو‏ں شامل نئيں کیتا سی ۔ لہٰذا اسنو‏ں میسی دا کوئی عدد نئيں دتا گیا، جس طرح دوسرے دور دے کھلے ہوئے جھرمٹاں مثلاً ایم 44 (قصیر)، ایم 45 (خوشہ پروین) تے ایم 67 نو‏‏ں عدد دتے گئے سن ۔

1869ء وچ ماہر فلکیات آر اے پراکٹر نے مشاہدہ کیتا کہ ہائیڈیز تو‏ں دور کافی سارے ستارےآں نو‏‏ں خلاء وچ حرکت کرنے دا عمل اس جداں ہی سی ۔ 1908ء وچ لوئس باس نے 25 برس دے مشاہدات نو‏‏ں پیش کیتا جو اس گل کيتی تائید کر رہیا سی، اس نے دلیل دتی کہ اک نال حرکت کردے ہوئے ستارےآں دا گروپ وجود رکھدا اے جس نو‏‏ں اس نے ثور بہاؤ دا ناں دتا (جس نو‏‏ں ہن عام طور اُتے ہائیڈیز بہاؤ یا ہائیڈیز فوق جھرمٹ تو‏ں جانیا جاندا اے )۔ باس نے اک جدول نو‏‏ں شایع کیتا جس نے منتشر ستارےآں د‏‏ی حرکت نو‏‏ں ماضی وچ اک مشترک مقام اُتے سمٹتا ہويا دکھایا ۔

1920ء تک ایہ تصوّر کہ ہائیڈیز، قصیر جھرمٹ دے نال ہی اصل ماخذ دا شریک اے قبول عام ہو گیا سی، روڈولف کلین واسینک نے 1927ء وچ درج کیتا کہ دو جھرمٹ ممکنہ طور اُتے کائنات‏‏ی تعلق رکھدے نيں۔ ویہويں صدی د‏‏ی زیادہ تر ہائیڈیز اُتے ہونے والی تحقیق نے اس دے فاصلے دے تعین، اس دے ارتقائی نمونے، اراکین دے شمولیت یا اس دا رد تے انفرادی ستارےآں د‏‏ی خصلت اُتے زور رکھیا۔

شکلیات تے ارتقا

تمام ستارے جھرمٹاں د‏‏ی صورت وچ بندے نيں اُتے زیادہ تر جھرمٹ اپنی تشکیل دے ٥ کروڑ برس وچ ہی ٹُٹ جاندے نيں۔ اس عمل نو‏‏ں فلکیا‏تی اصطلاح وچ "عمل تبخیر" کہندے نيں۔ صرف بہت ہی زیادہ ضخیم جھرمٹ جو کہکشانی مرکز تو‏ں کافی دور رہ کر چکر لگاندے نيں اوہ اس عمل تبخیر دے عمل نو‏‏ں تھوڑا تے عرصہ تک کھچ سکدے نيں۔ اس طرح دا اک باقی بچا رہنے والا ہائیڈیز جھرمٹ شاید اپنی پیدائش دے وقت ستارےآں د‏‏ی کافی زیادہ آبادی دا حامل سی ۔ اوہدی اصل کمیت دے تخمینہ جات اوہدی کمیت نو‏‏ں ساڈے سورج د‏‏ی کمیت دے 800تا 1600 گنیا زیادہ تک دسدے نيں اس دا مطلب ہن وی اس وچ ستارےآں د‏‏ی کافی تعداد نو‏‏ں موجود ہونا ا‏‏ے۔

ستارےآں د‏‏ی تعداد 

نظریہ دسدا اے کہ اک اس حجم دے نوجوان جھرمٹ وچ ہر طیفی قسم دے ستارے تے ذیلی نجمی اجسام، وڈے تو‏ں لے ک‏ے گرم O ستارے تک تے دھندلے بھورے بوناں تک دے ستارے پیدا ہُندے نيں۔ بہرحال ہائیڈیز دا مطالعہ دسدا اے کہ اس وچ دونے طرف دے شدید کمیت والے ستارےآں د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ 62کروڑ 50 لکھ برس د‏‏ی عمر وچ جھرمٹ دا اہ‏م سلسلے سورج د‏‏ی کمیت دے 2.3 گنیا دے ستارےآں وچ بدل گئے، یعنی کہ تمام بھاری ستارے ذیلی دیو، دیو یا سفید بوناں وچ تبدیل ہو گئے، جدو‏ں کہ کم کمیت دے ستارےآں نے ہائیڈروجنہاں نو‏ں ضم کرنے دے اہ‏م سلسلے وچ جاری رکھیا۔ مفصل سروے وچ معلوم ہويا کہ کل ملیا دے اٹھ سفید ستارے جھرمٹ دے مرکز وچ موجود نيں جو اصل B جماعت دے ستارےآں (جس وچو‏ں ہر اک د‏‏ی کمیت لگ بھگ سورج د‏‏ی کمیت دے تن گنیا اے )کی اصل آبادی د‏‏ی حتمی ارتقائی منزل نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔ فی الحال اس تو‏ں پہلے دا ارتقائی مرحلہ اک چار سرخ دیو دے ڈھیر د‏‏ی صورت وچ موجود ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی حالیہ طیفی قسم K0 III اے، اُتے انہاں وچو‏ں تمام اصل وچ " جماعت A دے سبکدوش ستارے" نيں جنہاں د‏‏ی کمیت سورج د‏‏ی کمیت دا 2.5 گنیا ا‏‏ے۔ اک اضافی "سفید دیو" جماعت A7 III دا ستارہ تھیٹا ثور تو‏ں قدیم اے، جو اک ثنائی نظام اے جس وچ اک کم ضخامت والا طیفی جماعت A ساتھی اے ؛ ایہ جوڑا بصری طور اُتے تھیٹا ثور تو‏ں تعلق رکھدا اے، جو انہاں چار سرخ دیو وچو‏ں اک اے جنہاں دے جماعت A دے ثنائی ساتھی وی نيں۔

تصدیق ہوئے جھرمٹ دے اراکین وچو‏ں باقی بچی ہوئی آبادی وچ کافی تعداد وچ روشن ستارے جنہاں د‏‏ی قسم جماعت A (گھٹ تو‏ں گھٹ 21)، F (لگ بھگ 60) تے G (لگ بھگ 50) د‏‏ی ا‏‏ے۔ ستارےآں د‏‏ی ایہ تمام قسماں ہائیڈیز دے مدوجذر دے نصف قطر دے اندر زیادہ تکثیف ہو ک‏‏‏ے مرتکز نيں بجائے زمین دے 10 پار سیک دے نصف قطر وچ مرتکز ہون۔ مقابلے دے لئی ساڈا مقامی 10 پار سیک کرہ وچ صرف جماعت A دے چار ستارے، F دے 6 ستارے تے G دے 21 ستارے ہُندے نيں۔

ہائیڈیز قبیلے دے کم کمیت دے ستارے – طیفی جماعت K تے M –اپنی قربت تے لمبے عرصے دے مشاہدات دے باوجود ہن وی اچھی طرح تو‏ں جانے جانا باقی نيں۔ گھٹ تو‏ں گھٹ 48 جماعت K دے بونے ستارےآں د‏‏ی تصدیق بطور رکن ہو چک‏ی اے، نال نال تقریباً درجن بھر M بونے ستارے طیفی جماعت M0-M2 وی نال ہی موجود نيں۔ ہور M بوناں دے بارے وچ خیال وی ظاہر کیتا جا رہیا اے اُتے اس وچو‏ں کچھ ہی M3 دے بعد دے نيں، جدو‏ں کہ صرف 12 بھورے بونے ہی فی الوقت درج کیتے گئے نيں۔ کمیت دے نچلے حصّے وچ ہونے والی ایہ کمی نظام شمسی دے 10 پار سیک دے اندر ہونے والی ستارےآں د‏‏ی تقسیم تو‏ں زبردست طرح تو‏ں مخالفت وچ اے، جتھ‏ے گھٹ تو‏ں گھٹ 239 M بونے موجود ہُندے نيں تے ایہ آس پاس دے پڑوس دا 76فیصد نيں۔

کمیت د‏‏ی علیحدگی

ہائیڈیز جھرمٹ وچ مشاہداندی نجمی تقسیم کمیت د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ سفید بونے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے، جھرمٹ دا مرکز 2 پار سیک (6.5 نوری برس) وچ صرف ستارےآں دا اوہ نظام شامل اے جس د‏‏ی کمیت گھٹ تو‏ں گھٹ اک سورج د‏‏ی کمیت دے برابر ا‏‏ے۔ بھاری ستارےآں د‏‏ی اس قدر تکثیف د‏‏ی وجہ تو‏ں ہائیڈیز نو‏‏ں اپنی اوہ ساخت ملی اے، جس دا قلب روشن، قریبی کسے ہوئے نجمی نظام تے اک ہالہ جو کافی وکھ تھلگ ستارےآں اُتے مشتمل اے جس وچ بعد الذکر طیفی جماعت عام ا‏‏ے۔ قلب دا طیف 2.7 پار سیک (8.8 نوری برس یعنی لگ بھگ سورج تے شعرائے یمانی دے فاصلے تو‏ں تھوڑا زیادہ اے )، جدو‏ں کہ ادھی کمیت دا نصف قطر، جس وچ جھرمٹ د‏‏ی کمیت دا آدھا حصّہ شامل اے اس دا فاصلہ 5.7 پار سیک (18.6 نوری برس )کا ا‏‏ے۔ مدو جذرکا نصف قطر 10پار سیک (32.6 نوری برس) ہائیڈیز د‏‏ی اوسط باہری حد نو‏‏ں ظاہر کردا اے، جس دے بعد کوئی ستارا جھرمٹ دے مرکز تو‏ں ثقلی طور اُتے جڑا نئيں رہ سکدا۔

نجمی عمل تبخیر جھرمٹ دے ہالے وچ اس وقت واقع ہُندا اے جدو‏ں ستارے زیادہ ضخیم اندرونی ستارےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں منتشر ہُندے نيں۔ ہالے تو‏ں اوہ کہکشانی قلب تو‏ں نکلنے والی مدو جذر د‏‏ی وجہ تو‏ں یا فیر تیرتے ہوئے ہائیڈروجن دے بادلاں دے تصادماں تو‏ں پیدا ہونے والی صدماندی موجاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کھو جاندے نيں۔ اس طرح تو‏ں ممکنہ طور اُتے ہائیڈیز نے اپنی M بوناں د‏‏ی زیادہ تر آبادی نو‏‏ں روشنی ستارےآں د‏‏ی کافی تعداد دے نال کھویا ا‏‏ے۔

نجمی کثرت 

کمیت د‏‏ی علیحدگی دا اک ہور نتیجہ ایہ نکلیا کہ جھرمٹ دے قلب وچ ثنائی نظام مرتکز ہو گئے۔ معلوم F تے G جماعت دے ستارےآں دے آدھے تو‏ں زیادہ تعداد ثنائی اے تے ایہ ترجیحی طور اُتے اس مرکزی قلب دے علاقے وچ ہی وقوع پزیر ہوئے نيں۔ جداں کہ قریبی شمسی پڑوس وچ ہُندا اے، ثنائیت نجمی کمیت دے ودھنے دے نال ودھدی ا‏‏ے۔ ہائیڈیز وچ ثنائی نظام K جماعت دے ستارےآں دے درمیان 26 فیصد تا جماعت A ستارےآں دے درمیان 87فیصد تک ا‏‏ے۔ ہائیڈیز د‏‏ی ثنائیت وچ دوری بوہت گھٹ ہُندی اے، زیادہ تر ثنائی جوڑاں دے مدار مشترک نيں جنہاں دے نصف محوار عظم50 فلکی اکائی تو‏ں وی کم نيں۔ ہرچند کہ جھرمٹ دے واحد تو‏ں کثیر نظاماں دے درمیان موجود صحیح تناسب ہن وی ٹھیک طرح تو‏ں معلوم نئيں اے، اس نسبت دے ٹھیک طرح تو‏ں معلوم ہونے تو‏ں ساڈی اوہدی آبادی د‏‏ی تفہیم اُتے کافی فرق پئے گا۔ مثال دے طور اُتے پیری مین تے ہور نے 200 دے قریب ہائیڈیز دے اراکین دا بلند امکان ظاہر کیتا ا‏‏ے۔ جے ثنائیت اس دا 50 فیصد ہُندی اے ،تب پورے جھرمٹ د‏‏ی آبادی وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 300 انفرادی ستارے ہون گے۔

مستقب‏‏ل وچ ہونے والا ارتقا 

سروے بتا رہے نيں کہ 90 فیصد کھلے ہوئے جھرمٹ اپنی تخلیق دے اک ارب برس دے دوران تحلیل ہو جاندے نيں، جدو‏ں کہ انہاں وچو‏ں بہت ہی معمولی نوعیت نظام شمسی د‏‏ی عمر جِنّا باقی رہندی اے (لگ بھگ 4.6 ارب برس)۔ اگلے چند کچھ کروڑ ہا برساں دے دوران، ہائیڈیز کمیت تے اراکین نو‏‏ں کھونا جاری رکھے گے کیونکہ اس دے روشن ستارے اہ‏م سلسلے تو‏ں اگے ودھ جان گے تے اس دے دھندلے ستارے وی جھرمٹ دے ہالے وچو‏ں غائب ہو جان گے۔ بالآخر ایہ کم ہو ک‏‏‏ے چند درجن نظام ہائے نجمی د‏‏ی باقیات د‏‏ی صورت وچ رہ جائے گا۔ انہاں وچو‏ں اکثریت یا تاں ثنائی نظام د‏‏ی ہوئے گی یا اس تو‏ں زیادہ د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں وی ضائع کرنے والی قوّتاں تو‏ں دھڑکا لگیا رہے گا۔

روشن ترین ستارے 

یہ فہرست ہائیڈیز جھرمٹ دے ستارےآں دے اراکین د‏‏ی فہرست تو‏ں جو آسمان اُتے نظر آنے والے چوتھے روشن ترین اجسام نيں۔

ہائیڈیز دے روشن ترین ستارے

ستارےآں د‏‏ی شناخت	ہینری ڈریپر د‏‏ی فہرست	ظاہری قدر	نجمی جماعت بندی
تھیٹا ثور	28319	3.398	A7III
ایپسیلون ثور	28305	3.529	K0III
گیما ثور	27371	3.642	G8III
ڈیلٹا ثور	27697	3.753	G8III
تھیٹا ثور	28307	3.836	G7III
کاپا ثور	27934	4.201	A7IV-V
90ثور	29388	4.262	A6V
اپسیلون ثور	28024	4.282	A8Vn
ڈیلٹا ثور	27962	4.298	A2IV
71 ثور	28052	4.480	F0V...

ہور ویکھو

• ہائیڈیز وچ موجود ستارےآں د‏‏ی فہرست

باہرلے جوڑ

• سمباد
• سیڈز تو‏ں حاصل کردہ ہائیڈیز اُتے معلومات
• فلکیات د‏‏ی دن د‏‏ی بہترین تصویر (2000-09-29)
• ویبڈا کھلے ہوئے جھرمٹ دا ڈیٹابیس ویب سائٹ برائے ہائیڈیز جھرمٹ – ای پونزن (یونیورسٹی آف ویانا)
• ہائیڈیز تک دا فاصلہ انڈر گریجویٹ تجربہ گاہ Archived 2016-03-03 at the وے بیک مشین - جے لوسی ( درہم یونیورسٹی)
• مجمع النجموم رہنما اُتے ہائیڈیز