کھیڈ گیت

کھیڈ گیت

“پنجابی جن جیون وچّ لوک کھیڈاں وشیش مہتو رکھدیاں ہن ۔ دوواں دا انتم لکش منورنجن دینا ہے ۔ لوک کھیڈاں، گھر دے اندر تاش، شطرنج، باراں ٹیہنی، پیچو بکری آدی کھیڈے جا سکدے ہن ۔ پرنتو بہہتیاں کھیڈاں پرشاں جاں بچیاں دوارا کھیڈیاں جاندیاں ہن جہڑیاں لوکدھارائی رنگاں نال لیس ہندیاں ہن ۔ ودھیرے لوک کھیڈاں وچّ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی ۔ سگوں سمیں مطابق جنے کھڈاری ودھ جان اتنی جگہ کھلھی یا گھیرا ہور وڈا کر لیا جاندا ہے ۔ لوک کھیڈاں وچّ کوئی رسمی سکھلائی پراپت نہیں کیتی جاندی سگوں وکھ وکھ کھیڈاں دے کارج اتے کھیڈ جگت جاں کھیڈ ودھی دا پرچے جاتی دے لوکاں نوں اچیت روپ وچّ کھیڈ ورثے دوارا پراپت ہندا ہے ۔ لوک کھیڈاں دی روپ رچنا وچّ بھنتا، کھڈاریاں نوں اکتر کرن، پگن، ہانی سکھن دیاں کجھ سادھارن ودھیاں اتے کجھ کھیڈاں دی کاومئی پرگٹاوے دی پرکرتی دی ستھتی وچّ پرگٹ ہندی ہے ۔ بچیاں دیاں ودھیرے کھیڈاں گیت کھیڈاں ہندیاں ہن جویں: ‘تھال’، ‘ہرا سمندر’، ‘پھولوں سے ہم اعتے ہیں’، ‘انگلا پتنگلا’ آدی ۔”

پگن گیت

“پنجابی لوک کھیڈاں وچّ کھیڈ دے آرنبھ سمیں اک دھر دی واری نشچت کرن دے وکھ وکھ ڈھنگ پرچلت ہن ۔ بہتے ڈھنگاں وچّ بچے اکثر چکر پربندھاں وچّ کھڑے ہندے ہن اتے گھیرے وچّ کھڑھا اک مکھی بچہ ٹپا روپ پگن گیت دے ہر اک شبد دے اچارن نال گھیرے وچلے بچیاں نوں واری واری سنکیت کری جاندا ہے ۔ پگن لئی پرچلت ٹپے مکھ روپ وچّ کئی ہن پرنتو لوک-گیتاں دے وبھنّ روپاں وانگ لوک من، پگن گیتاں وچوں پنر سرجنا کردا رہندا ہے ۔ کجھ ٹپے اداہرن لئی پیش ہن: 1. اکڑ دکڑ بھمبا بھؤ، اسی نبے پورا سو، سو کھنوٹا تتر موٹا، چل مداری پیسہ کھوٹا، کھوٹے دی کھٹیائی بے بے، دوڑی دوڑی آئی ۔ 2. اینگن مینگن، تلی تلینگن، ساوا پیلا بکرا، گڑ کھاواں ویل ودھاواں، مولی پترا، پتریاں والے گھوڑے آئے، ہتھ کتاڑی پیر کتاڑی، نکل بیریا تیری باری ۔ 3. اک ملائی دو ملائی، تیجا بولے لیفٹ رائیٹ ۔ 4. آنٹے مانٹے ٹئیؤ ٹچّ، گھگی بٹیرا آلھنے وچّ ۔ دو ورودھی ٹولیاں متن دی حالت وچّ پہلاں دو وڈے بچے آگوُ جاں لیڈر منّ لئے جاندے ہن اتے باقی دے بچے جوٹیاں دے روپ وچّ اپنے وکھرے وکھرے کلپت نام رکھ لیندے ہن جو اکثر پرسدھ اتہاسک، متھہاسک پاتراں، پرکرتک تتاں جاں رنگاں دے نام تے ہندے ہن ۔ اس سمیں وی پگن گیت گایا جاندا ہے جویں: 1. کھوہ وچّ پپیتا، کوئی منگے رام کوئی سیتا ۔ 2. ڈکم ڈکم ڈئیا ڈو، جیوے تہاڈا ماں پیو، کھوہ وچّ ماری پاتھی، کوئی لؤ شیر تے کوئی لؤ ہاتھی ۔ 3. وڈے وڈے ہانیؤ – ہاں جی ! تہاڈے لئی اک چیز لیائے – ہاں جی ! کوئی گلاب دا پھلّ، کوئی لؤ چمبیلی دا پھلّ ۔ 4. پنڈ دی ستھّ وچّ گدڑ کھلھیا، گدڑ وچّ پپیتا، کوئی لؤ رام، کوئی لؤ سیتا ۔ 5. اچے محلیں پھاہیاں لگیاں، گھگی لاوندی زور کوئی لؤ تتر، کوئی لؤ مور ۔ 6. لاڑا وہوٹی سون لگے کندھ وچّ وجع گیا روڑ کوئی لؤ راجا، کوئی لؤ چور ۔ 7. کالے باغوں نھیری آئی نال لیائی گھٹا کوئی لؤ وچھا، کوئی لؤ کٹا ۔

وکھ وکھ کھیڈاں دے گیت

تھال

“پنجابی جیون جاچ وچّ بال اوستھا وچّ بہت ساریاں کھیڈاں اتے اوہناں نال پرچلت لوک گیت کڑیاں منڈیاں دے اکو جہے ہی ہندے ہن ۔ پر کجھ کھیڈاں دو گیت وبھنّ ہن جویں کڑیاں دا تال پاؤنا اک وکولتری کھیڈ ہے ۔ جہناں وچّ بڑے چاء بھاوَ پرچے لوک کاوَ بولاں دا اچارن بڑی لے مئی رس بھرپور بولی وچّ کیتا جاندا ہے ۔” “تھال چھوٹیاں کڑیاں دے اوہ کھیڈ گیت ہن جو گیند، کھدو جاں پنج گیٹڑا کھیڈدیاں ہوئیاں اچاردیاں ہن ۔” ایہناں گیتاں وچّ آخری لائن توں نویں لائن شروع ہندی ہے ۔ “ اس وچّ ویر بھابو پرتی چاء، امنگاں دا اظہار پرستت ہندا ہے جویں: کوٹھے اتے گنا، میرا ویر لما بھابو میری پتلی، نکّ جہدے مچھلی مچھلی تے میں نہاؤن چلیاں پپل ہیٹھ لنڈا پپل ڈھیہہ پیا مچھلی آ گئی ہیٹھ مچھلی دے دو مامے آئے میرا آیا جیٹھ جیٹھ دی میں روٹی پکائی نال ردھیاں توریاں جیون بھراواں دیاں جوڑیاں آل مال پورا ہویا تھال ۔ ”

انگلا پتنگلا

ایہہ چھوٹے بچیاں دی بڑی منورنجک کھیڈ ہے ۔ اس وچّ ستّ اٹھ توں ویہہ پنجھی تک بچے حصہ لے سکدے ہن ۔ کسے قسم دی کھیڈ سامان دی لوڑ نہیں ہندی ۔ گر دے وہرے جاں کھلھی جگہ تے اس نوں کھیڈیا جا سکدا ہے ۔ سارے بچے اکٹھے ہو کے اک گول گھیرا بنا کے بیٹھ جاندے ہن اتے سارے بچے رل کے بولدے ہن: انگلا پتنگلا بھائی میرا جنگلا چڑیاں نے چوں چوں لایا ای اٹھ نی چیتن تیرا ویر ویاہیا ای انگلا پتنگلا ------------۔ اس اپرنت سارے بچے اک دوجے دیاں بانہاں پھڑ کے گول گھیرا بنا کے گھمدے ہن ۔ نال نال بولدے ہن: گڈا بھریا مرچاں دا، مرچاں دا میں تے بھابو کٹن لگیاں مینوں آئی نچھّ نچھّ بابا نچھّ، نچھّ بابا نچھّ ۔ سارے بچے جھوٹھی موٹھی دیاں نچھاں ماردے ہن اتے نال نال ہسّ ہسّ کے لوٹ پوٹ ہندے ہن ۔

پھولوں سے ہم اعتے ہیں

ایہہ بچیاں دیاں دو ٹولیاں وچّ کھیڈی جاندی ہے ۔ جو آہمنو ساہمنے کھڑیاں ہندیاں ہن ۔ دوہاں ٹولیاں دے مدھ وچّ اک لکیر لگائی جاندی ہے ۔ اک دھر اس ٹپے ‘پھولوں سے ہم اعتے ہیں’ گیت نوں لے مئی بولدے ہن: پھولوں سے ہم اعتے ہیں ٹھنڈے موسم کے لیئے تم کسکو لینا چاہتے ہو، چاہتے ہو ٹھنڈے موسم کے لیئے ہم سکھے کو لینا چاہتے ہیں، چاہتے ہیں، ٹنڈھے موسم کے لیئے تم کسکو نوکر بھیجوگے، بھیجوگے، ٹھنڈے موسم کے لیئے ہم بھولو کو نوکر بھیجینگے، بھیجینگے، ٹھنڈے موسم کے لیئے ۔

ہرا سمندر/سمندر مچھی

ایہہ کھیڈ اٹھ دس سال دیاں لڑکیاں دی بڑی پیاری کھیڈ ہے ۔ اس کھیڈ وچّ لڑکیاں گول چکر بنا کے کھلو جاندیاں ہن ۔ جس لڑکی سر واری ہووے اوہ اوہناں دے وچکار کھڑی ہندی ہے ۔ کھیڈ شروع ہوم تے باہرلیاں کڑیاں دائرے وچّ گھمدیاں ہویاں اک آواز وچّ پچھدیاں ہن: <poem> کڑیاں: ہرا سمندر گوپی چندر بول میری مچھلی کنا کنا پانی ؟ واری والی: گٹے گٹے پانی کڑیاں: ہرا سمندر گوپی چندر بول میری مچھلی کنا کنا پانی ؟ واری والی: گوڈے گوڈے پانی کڑیاں: ہرا سمندر گوپی چندر بول میری مچھلی کنا کنا پانی ؟ واری والی: لکّ لکّ پانی کڑیاں: ہرا سمندر گوپی چندر بول میری مچھلی کنا کنا پانی ؟ واری والی: سر سر پانی ۔ سارے: ڈبّ گئے ! ڈبّ گئے ۔

اس توں بعد باہرلے بچے سمندر وچّ ڈبے ہوئے بچے نوں چونڈیاں وڈھدے ہن ۔ پھر کوئی بچہ مچھی بندا ہے اتے کھیڈ مڑ پہلاں وانگ شروع ہو جاندی ہے ۔

ککلی

ایہہ پنجاب دیاں کڑیاں دی حرمن پیاری کھیڈ ہے ۔ اس کھیڈ لئی کوئی سامان جاں کھلھے گراؤنڈ دی لوڑ نہیں پیندی ۔ اس کھیڈ دا سماں وی کوئی نشچت نہیں جدوں مرضی چاہن کڑیاں اس کھیڈ دا انند مان سکدیاں ہن ۔ اس نوں لوک-گیتاں وچّ وی گنیا جاندا ہے جویں: ککلی کلیر دی، پگّ میرے ویر دی دپٹہ میرے بھائی دا، پھٹے منہ جوائی دا گئی ساں میں گنگا چڑھا لیائی ونگاں اسمانی میرا گھگرا، میں کہڑی کلی ٹنگاں نی میں اس کلی ٹنگاں، نی میں اس کلی ٹنگاں ککلی کلیر دی پگّ میرے ویر دی ۔

رسی ٹپنا

ایہہ تندرستی لئی ٹپی جاندی ہے ۔ اس لئی سماں نشچت نہیں ہندا ۔ اس کھیڈ وچّ دو لڑکیاں اکٹھیاں وی ٹپّ سکدیاں ہن ۔ جدوں کڑیاں ٹپدیاں ہن تاں اوہناں نوں ہلاشیری دین لئی باقی کڑیاں اچی اچی گیت بولدیاں ہن تے جس طرحاں کڑی دا ٹپنا تیزی پھڑدا ہے، کڑیاں دا بول وی انے ہی تیز ہو جاندے ہن ۔ اوہ گاؤندیاں ہن: کرسی تے کتاب کوئی میم کوئی صاحبَ میم جا وڑی کلکتے اتھے میرا صاحبَ نچے بابو سیٹیاں وجاوے گڈی فکّ فکّ آوے مچھی مور کنڈا، مچھی مور کنڈا ٹپی جا ٹپائی جا کنڈا توں کڈھائی جا اپنے ٹپے ودھائی جا ۔

تیرا میرا میل نہیں

ایہہ بچیاں دی حرمن پیاری کھیڈ ہے ۔ کڑیاں اس نوں بڑے شوق نال کھیڈدیاں ہن ۔ اس وچّ کڑیاں اک پاسے ہو کے کھڑ جاندیاں ہن اتے دائی والی اک پاسے ۔ ساریاں لڑکیاں اکٹھیاں بولدیاں ہن ۔ ایس گلی آ جا دائی والی کڑی: ایس گلی ہنیرا لڑکیاں: لیمپ لے کے آ جا دائی والی لڑکی: لیمپ میرا ٹٹا فٹا لڑکیاں: دیوا لے کے آ جا دائی والی: دیوے وچّ تیل نی ساریاں کڑیاں اکو آواز وچّ بولدیاں ہن ۔ تیرا میرا میل نی ۔

ٹوچن پا وئی ٹوچن پا

اس کھیڈ وچّ بچیاں دی گنتی نسچت نہیں، پہلاں پگّ لیا جاندا ہے پھر جو اخیرلے دو رہِ جاندے ہن اوہ آپ اپنا نہ رکھ لیندیاں ہن جویں مولی، شلغم، کیلا کوئی وی چیز رکھ سکدے ہن اتے اس توں بعد اوہ بولنا شروع کر دندے ہن ۔ اسنوں پوشمپا وئی پوشمپا وی رہا جاندا ہے ۔

ٹوچن پا وئی ٹوچن پا ڈاکیئے نے کی کیہا ؟ سو روپئے دی گھڑی چرائی ہن تاں جیل وچّ جانا پویگا جیل دی روٹی کھانی پویگی جیل دا پانی پینا پویگا ۔

مائی پتنگڑا، مائی پتنگڑا

ایہہ کھیڈ کڑیاں دی کھیڈ ہے ۔ اس وچّ پنج توں ویہہ تک کڑیاں ہو سکدیاں ہن ۔ اس وچّ گول دائرہ بنا لیا جاندا ہے اتے گاؤندیاں ہن: مائی پتنگڑا، مائی پتنگڑا کیسا رنگ چڑھایا اٹھ نی بیبو میرا ویر ویاہیا ۔

دائیا دہکڑے

ایہہ بچیاں دی حرمن پیاری کھیڈ ہے ۔ ایہہ گھر دے اندر ہی کھیڈی جاندی ہے ۔ پھر پگیا جاندا ہے اتے پھر دائی والا بچہ اچی آواز وچّ گاؤندا ہے: لکّ چھپ جانا مکئی دا دانہ راجے کی بیٹی آئی جے ۔ کئی وار بچے گال کڈھن ورگی ودھا وجوں وینگ اتے ترسکار دے ٹپیاں نوں ورتدے ہن ۔ پر کمال دی گلّ ایہہ ہے کہ بال منہاس اتے منورنجن نوں پھر وی اکھوں اوہلے نہیں کردا ۔ اجیہے کی گیتک ٹپے میٹھی نہ دین والیاں لئی بچے موقعے دی موقعے وی سرج لیندے ہن: 1.ساڈی پتّ دبنا، گھر دے چوہے چبنا اک چوہا رہِ گیا، سپاہی پھڑ کے لے گیا سپاہی ماری اٹّ بھاویں رو بھاویں پٹّ ۔ 2. بھجی آئی کالی گاں گاں نے دتا وچھا وچھے نے ماریا ڈھڈّ چوہا وڑیا کھڈّ ساڈی میٹی دبنا کھیڈ وچوں کڈھنا ۔ اویں ہی باندر کلا کھیڈ وچّ ہاریا منڈا جتیاں کھان توں پہلاں اچی بولدا ہے: چمّ دیاں روٹیاں چچڑاں دی دال آؤ بائی کھا لؤ سواداں دے نال ۔