کورونائی ادب

۲۰۲۰ءوبا دا سال سی تے اس دے اگے اقوامِ عالم بےبس نظر آئیاں ۔ اس لیےکہ انسانی مقدرت تے اختیار وچ جو کچھ اے، اس حساب تو‏ں تاں وبا دا ڈَٹ کرمقابلہ کيتا جا رہیا اے، جے نہ کيتا جاندا، تاں شاید اموات د‏‏ی تعداد وی کئی گُنازیادہ ہو تی۔ لیکن حقیقت ایہی اے کہ انسانی زندگی تو‏ں ودھ ک‏ے کچھ نئيں تے انسان اشرف المخلوقات اے، جو اپنے اشرف ہونے دا اظہار کسی نہ کسی طور کردا ہی رہندا اے، جداں کہ سالِ نو تو‏ں پہلے ہی مہلک وائرس دے خلاف موثر ویکسین تیار کرلئی گئی ۔ ہور، سخت ترین وبائی ایّام وچ وی زندگی تو‏ں مایوسی دا اظہار کيتا گیا تے نہ ہی زندگی دا احساس دیندی علمی و ادبی سرگرمیاں تو‏ں مکمل طور اُتے کنارہ کشی اختیار کيتی گئی۔

یہ وبائی انقلاب اک وائرس د‏‏ی بدولت آئی۔ یعنی کووڈِ۱۹ جسنو‏ں عرفِ عام وچ کورونا وائرس کہیا جارہیا اے .اس نے وبا د‏‏ی صورت وچ تمام دنیا نو‏‏ں لپیٹ وچ لے لیا۔کورونا د‏‏ی بدولت معاشرتی آداب ہی بدل گئے. سماجی فاصلہ رکھنا لازم ہوگیا، مصافحہ تے معانقہ ممنوع ہويا، کھانسنا چھینکنا جرم قرار پایا۔پہلے جو بد تہذیبی سی رہتل ہوئی دور تو‏ں آداب کہنا درست یا فیر ہیلو ہائے بائے اوہ وی چھ فٹ دے فاصلے تو‏ں. ہتھ دھونا بار بار دھونا لازم ہويا، الکحل ستر فیصد سینٹائزر ہتھو‏ں پہ ملنا ضروری ٹھہرا۔

کورونا وائرس دا انکشاف ہويا فیر اس نے چین وچ اک وبا د‏‏ی شکل اختیار کر لئی فیر معلوم ہويا کہ ایہ اٹلی پہنچ گیا اے ۔کچھ ہی دناں وچ برادر پڑوسی ملک ایران تو‏ں پریشان کن خبراں آنے لگياں ۔ ایويں اس نے epidemic تو‏ں pandemic د‏‏ی شکل اختیار کر لئی۔ دنیا دا ماتھا ٹھنکا ، فلسفہ تراشاں نے مفروضاں دے گھوڑے دوڑائے،کسی نے اسنو‏ں چینی سازش قرار دتا تاں کسی نے امریک‏‏ی ہتھ کنڈا۔ کسی نے دجال د‏‏ی آمد دا پیش خیمہ باور کرایا تاں کسی نے اسرائیلی عزائم نو‏‏ں پایہ تکمیل تک پہنچانے والا منصوبہ تے کسی نے اسنو‏ں عذاب الٰہی قرار دتا۔ ماہرین طب نے سر جوڑے، محققاں نے تحقیق شروع کی، حفاظتی اشیاءتیار کرنے والے اپنے کم اُتے لگے تاں ادیب تے شاعر بھلا کِداں پِچھے رہ سکدے سن اوہ وی میدان وچ آئے۔ممکن اے کچھ عرصہ بعد اس موضوع اُتے تخلیق ہونے والے ادب نو‏‏ں کوئی خاص صنف سخن قرار دے دتا جائے۔ ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ ‘مزاحمتی ادب’ د‏‏ی طرح اک صنف ‘ابتلائی ادب’ قرار دتی جائے جس د‏‏ی اک ذیلی صنف‘ وبائی ادب’ تے اُس د‏‏ی بغلی صنف ‘کورونائی ادب’ اکھوائے جس دے ضمن وچ ‘کورونائی ظرافتی ادب’ ہو کہ کورونا دے پھیلاؤ دے نال نال کورونائی ظرافتی ادب وی پھلتا پھولتا گیا۔

کورونا د‏‏ی صورتحال

یہ وبائی انقلاب اک وائرس د‏‏ی بدولت آئی۔ یعنی کووڈِ۱۹ جسنو‏ں عرفِ عام وچ کورونا وائرس کہیا جارہیا اے .اس نے وبا د‏‏ی صورت وچ تمام دنیا نو‏‏ں لپیٹ وچ لے لیا۔کورونا د‏‏ی بدولت معاشرتی آداب ہی بدل گئے. سماجی فاصلہ رکھنا لازم ہوگیا، مصافحہ تے معانقہ ممنوع ہويا، کھانسنا چھینکنا جرم قرار پایا۔پہلے جو بد تہذیبی سی رہتل ہوئی دور تو‏ں آداب کہنا درست یا فیر ہیلو ہائے بائے اوہ وی چھ فٹ دے فاصلے تو‏ں. ہتھ دھونا بار بار دھونا لازم ہويا، الکحل ستر فیصد سینٹائزر ہتھو‏ں پہ ملنا ضروری ٹھہرا۔[۱]

مارچ ۲۰۲۰ءکے وسط تک تاں کورونا نے شدّت اختیار نئيں کيت‏‏ی سی، لہٰذا ادبی تقریبات، سیمینارز تے مشاعرے مُلک بَھر وچ منعقد ہُندے ہی رہ‏‏ے۔ جریدے و کتاباں د‏‏ی اشاعت دا سلسلہ وی جاری سی۔ پر،۱۵مارچ تو‏ں عوامی تقریبات اُتے پابندی تے لاک ڈائون نے کچھ عرصے دے لئی ادبی دنیا اُتے وی جمود طاری کيتا۔ تخلیقی و سماجی سرگرمیاں بند ہو ئاں، تاں اک بحرانی صورتِ حال پیدا ہوگئی ۔

وبا دے ادب اُتے اثرات

اوداں توکسی وی بحران وچ زندگی دا ہر شعبہ ہی متاثر ہُندا اے، مگر حقیقت ایہ اے کہ سب تو‏ں زیادہ تبدیلی انسانی نفسیات تے رویّاں وچ محسوس کيت‏ی جاندی اے تے ادبی تریخ گواہ اے کہ انہاں تبدیلیاں تو‏ں ترتیب پاندی معاشرتی صورتِ حال نو‏‏ں وی ادباء و شاعر نے ہمیشہ ہی اپنی تخلیقات دا حصّہ بنایا اے کہ ادب دا بنیادی سروکار ہی انسان تے انسانیت تو‏ں ا‏‏ے۔ جداں کہیا گیا کہ ’’دمشق وچ قحط پيا اے، یاراں نے عشق فراموش کردتا اے ‘‘ تاں گویا ساڈے ادب تو‏ں اس د‏ی وڈی گواہی ملدی اے ۔’’خطوطِ غالب ‘‘ہاں ،راجندر سنگھ بیدی دا ’’قرنطینہ‘‘ یا قدرت اللہ شہاب دے ’’شہاب نامہ‘‘ دا آغاز،اسی طرح یورپ وچ ’’دی کینٹر بری ٹیلز‘‘ ہو، ڈینیل ڈیفو د‏‏ی ’’اے جرنل آف دتی پلیگ ایئر ‘‘،کامیوکی ’’دی پلیگ ‘‘یا گارشیا مارکیز د‏‏ی ’’وبا دے دناں وچ محبّت‘‘…وبا وچ انسانی مزاج تے فطرت اُتے اس کےاثرات ادب دا حصّہ بندے رہے نيں۔

حالیہ کووڈ۱۹کی وبا وچ سب تو‏ں اذّیت ناک احساس سائنسی دَور وچ انسان د‏‏ی بے بسی اے کہ جتھے پوری دنیا وچ دفاعی نظام بہتر بنانے اُتے تمام تر توجّہ مرکوز تے نِت نويں ایجادات دا سلسلہ جاری اے، اوتھ‏ے انسانی مدافعتی نظام وچ بہتری دے لئی کوئی کم نئيں کيتا گیا، حالاں کہ ڈاکٹر رونالڈ جے گلاسیر جداں مصنّفین ’’وی آر ناٹ امیون‘‘ جداں مضامین لکھ رہے سن، لہٰذا اج وی چھوٹا جہا وائرس پوری دنیا نو‏‏ں جامد کرکے اس تنہائی د‏‏ی طرف دھکیل سکدا اے ،جہاں انسان دوسرےآں تو‏ں ہتھ ملانا تاں دُور، خود اپناچہرہ وی چُھونے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔

تنہائی ادب نو‏‏ں تحریک دیندی اے تے ادیب د‏‏ی تخلیقی صلاحیتاں ودھیا دیندی اے، لیکن ادیب نو‏‏ں ملنے والی حالیہ تنہائی دراصل جبری تنہائی اے تے شاعر و ادیب تاں ایويں وی ہر جبر دے خلاف ہُندا اے، اس لئی جبری تنہائی انسان وچ اکتاہٹ تے وحشت پیدا کردیندی اے، بلکہ فرانسیسی بولی وچ اکتاہٹ دے لئی مستعمل لفظ دا مطلب ہی تخلیقی صلاحیت وچ کمی ا‏‏ے۔ لہٰذا، وبا دے ابتدائی دناں وچ شاعر و ادیب وی ايس‏ے صورتِ حال اُتے غور کردے تے اس تو‏ں وحشت تے اکتاہٹ دا اظہار کردے نظر آئے۔ کامیو تو‏ں لے ک‏ے اج تک سوچنے والے ذہناں دے لئی سب تو‏ں اہ‏م سوال ایہی رہیا اے کہ ایہ وائرس قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں اے یا کسی تجربہ گاہ د‏‏ی ایجاد ۔

نثر ونظم وچ کورونائی تخلیقات

کورونا دے شب و روز دے پس منظر وچ مستنصر حُسین تارڑ نے ’’شہر خالی، کوچہ خالی‘‘ تحریر کیا،تو آصف فرخی نے اپنے جذبات و احساست نو‏‏ں ڈائری د‏‏ی شکل دتی تے ’’تالا بندی دا روزنامچہ‘‘ تحریر ہونے لگیا ،جب کہ ڈاکٹر جعفر نے کئی اقساط وچ وبائی ادب نو‏‏ں عالمی تے اردو ادب وچ تقسیم کرکے تجزایہ کیہ۔دوسری طرف شاعر نے وی اپنے احساست و جذبات نو‏‏ں منظوم شکل دتی تے نال ہی نال اس جبری تنہائی تو‏ں لڑنے دے لئی جدید ٹیکنالوجی دے مفید استعمال دا خیال پھیلنا شروع ہويا۔ کئی شاعراں نے یوٹیوب چینلز بنا ئے، کچھ فیس بُک تے سوشل میڈیا اُتے اپنا کلام پیش کرنے لگے۔ نال ہی ادارےآں نے وی آن لائن مشاعراں، کانفرنسزاور سیمینارز دا انعقاد ممکن بنانے اُتے توجّہ دتی تے ایويں چنگا خاصا ’’کورونائی ادب‘‘ وجود وچ آگیا۔ ایہ ادب مختلف رسالےآں نے گوشےآں تے نمبرز د‏‏ی صُورت شایع کرکے محفوظ دستاویز وچ تبدیل کیا،تو مسرت زہرا کنول نے وبا دے مختلف پہلوئاں اُتے غزلاں تے نظماں دا مجموعہ ’’درد د‏‏ی دہلیز پر‘‘ کتابی شکل وچ وی شایع کیا، جسے’’کورونا شاعری‘‘ دا پہلا مجموعہ قرار دتا گیا۔

اسی طرح ’’لاک ڈائون تے ڈائری‘‘ (ادارئہ انحراف) جداں سلسلےآں دا آغاز کيتا گیا، جس وچ ادباء و شاعر دے علاوہ ہور لوکاں نے وی اپنے احساست نو‏‏ں تحریری شکل دی۔ ایہ ادب نہ صرف اج ،بلکہ آئندہ وقتاں وچ وی وبائی صورتِ حال وچ انسانی نفسیات، احساست تے حالات نو‏‏ں سمجھنے وچ مددگار ثابت ہوئے گا تے اس ادب دا تجزیہ آنے والے وقت وچ انہاں سوالےآں دا جواب وی دے گا کہ اس جبری تنہائی تے سماجی دُوریاں نو‏‏ں ادب نے کِداں قبول کيتا ۔ ممکن اے ایہ سوال سمجھنے وچ کچھ تے چیزاں وی ساڈے سامنے آجاواں ، لیکن ایداں دے کسی تجزیے وچ ہنگامی نوعیت، فوری ردّ ِعمل تے صحافتی سطح دا ادب یقیناً توجّہ دا مرکز نئيں بنے گا، بلکہ اُنہی تخلیقات تو‏ں مدد لی جائے گی کہ جنہاں وچ شعریت دے نال گہری معنویت تے سماجی صورتِ حال نو‏‏ں گرفت کیہ ہوئے گا۔

اس بحرانی صورتِ حال نے لوکاں نو‏‏ں معاشی لحاظ تو‏ں وی شدید متاثر کیا، جنہاں وچ بوہت سارے شاعر و ادیب وی شام‏ل سن ۔ آرٹس کاؤنسل، کراچی نے اس موقعے اُتے ادارے دا کردار تبدیل کردے ہوئے رفاہی کماں دا آغاز کيتا تے شاعراں، ادیباں نو‏‏ں معاشی بحران تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ۲۰۲۰ءکی سب تو‏ں وڈی تقریب آرٹس کاؤنسل،کراچی د‏‏ی ’’تیرہويں عالمی اردو کانفرنس ‘‘قرار دتی گئی ۔ایہ کانفرنس ایس او پیز د‏‏ی سخت پابندی دے ساتھon stageاور on liveبیک وقت منعقد ہوئی ،جس نے ایہ احساس وی اُجاگر کيتا کہ ادب و سبھیاچار دے فروغ وچ وبا، سرحداں تے ویزے ہن مانع نئيں رہے۔اس چار روزہ کانفرنس وچ ساری دنیا تو‏ں مندوبین تے حاضرین نے شرکت کيتی۔

کانفرنس وچ ڈاکٹر گوپی چند نارنگ، شمیم حنفی، علی رضا عابدی، افتخار عارف،امجد اسلام امجد، اشفاق حُسین، منظر بھوپالی، خوشبیر سنگھ شاد، فرحت احساس، شاہدہ حسن، یاسمین حمید، عشرت آفراں، ڈاکٹر ضیاء الحسن، ڈاکٹر ناصر عبّاس نیّر، ڈاکٹر نعمان الحق، نجیبہ عارف تے ہور نے ورچوئل شرکت کيتی۔اس دے علاوہ ’’سیرت النّبی ﷺکانفرنس‘‘ وی منعقد ہوئی۔اکادمی ادبیات وی سال بھر آن لائن کانفرنساں تے پروگرامز منعقد کردی رہی تے بےحد فعال رہی۔ حلقہ ٔاربابِ ذوق، اردو لغت بورڈ تے مختلف یونی ورسٹیز مثلاً بہائو الدین ذکریا یونی ورسٹی،نسٹ وغیرہ نے وی آن لائن ادبی تقریبات تے مشاعرے کیتے۔ کراچی لٹریچر فیسٹیول،اسلام آباد لٹریچر فیسٹیول ،فیصل آباد لٹریری فیسٹیول، ملتان لٹریری فیسٹیول،وغیرہ ادبی دنیا اُتے طاری جمود توڑنے وچ کم یاب رہ‏‏ے۔

شعری مجموعے

سالِ رفتہ لاک ڈائون دے سبب کتاباں کم شایع ہوئیاں، مگرجو ہوئیاں،اُنہاں وچ شاعری د‏‏ی کتاباں د‏‏ی تعداد زیادہ سی۔ غزلاں دے نال نال نظماں تے خصوصاً نثری نظماں دے کئی مجموعے منظرِ عام اُتے آئے۔ انہاں کتاباں وچ ’’کلامِ رابعہ نہاں‘‘ ( حمرا خلیق)،’’ کلیاتِ بلقیس جمال بریلوی‘‘ (حمرا خلیق)، ’’نیازی گوشۂ دل‘‘ (حمرا خلیق)،’’ کلیاتِ جوش‘‘ (ہلال نقوی ،تین جِلداں)، ’’ڈھلدی عُمر دے نوحے‘‘ (ڈاکٹر وحید قریشی، مرتّب:اورنگ زیب نیازی )،’’دریا د‏‏ی تشنگی‘‘ (کشور ناہید) ،’’اک گِرہ کُھل جانے تو‏ں‘‘ (امجد اسلام امجد) ، ’’خواب ریزے‘‘ (کرامت بخاری) ،’’جمالِ آب تو‏ں وصال‘‘ ( صابر ظفر) ’’اداسی دے گھائو ‘‘(عذرا عباس)، ’’نويں بولی دے حروف‘‘( تنویر انجم) ،’’شش جہات‘‘ (قمر رضا شہزاد) ،’’اتمامِ حُجت‘‘ (قمر رضا شہزاد )،’’ پریاں اُترتی نيں‘‘ (وحید احمد، دو ایڈیشن )، ’’بارش بھر اتھیلا ‘‘( مسعود قمر) ،’’حدیثِ دلبراں ‘‘( مجید اختر )،’’ دسواں رنگ وی اُس دا اے ‘‘ (علی محمّد فرشی ، کلیاتِ اوّل تن غیر مطبوعہ مجموعےآں دے نال )، ’’خانہ بدوش اکھاں ‘‘ (طاہر حنفی)، نمی دانم(شکیل جاذب)،’’قوسِ خیال‘‘ (یوسف خالد، قطعات) ’’مَاں وی ہوں‘‘ (احتشام حُسین) (طالب حُسین طالب)،’’چاک تے چراغ‘‘ (شائستہ مفتی: نظماں تے افسانے )،’’موت د‏‏ی ریہرسل ‘‘(سدرہ سحر عمران)، ’’اوجِ کمال ‘‘(سیّدہ ہما طاہر) وغیرہ اہ‏م نيں۔

افسانے

افسانےآں دے اہ‏م مجموعےآں وچ ’’مَاں ‘‘ (خالد فتح محمد) ،’’خواب گلی‘‘( محمود احمد قاضی)، ’’اک زمانہ ختم ہويا اے ‘‘ (ناصر عباس نیّر )، ’’گھٹیا آدمی‘‘ ( کلیم خارجی)شام‏ل نيں۔ناولز وچ ’’اے فلکِ نا انصاف( حسن منظر)،’’پارے شمارے ‘‘(شاہین عبّاس)، ’’کماری والا‘‘(علی اکبر ناطق)،’’ حسرتِ تعمیر ‘‘( اعجاز روشن)، شجر حیات (ریاظ احمد) قابلِ ذکر نيں۔تنقید وچ ’’کولو نیلیٹی ،ماڈرینیٹی اینڈ اردو لٹریچر‘‘ (ڈاکٹر ناصر عبّاس نیّر) ،’’ جدید ادب دا سیاق‘‘ (پروفیسر ڈاکٹر علمدار حُسین بخاری)،’’مابعد جدیدیت تے چند معاصر متغزلین ‘‘(اکرم کنجاہی) ،’’راغب مراد آبادی، چند جہتاں ‘‘(اکرم کنجاہی،دوسرا ایڈیشن ) ،’’فِکشن ، کلامیہ تے ثقافتی مکانیت‘‘ (فرخ ندیم) شایع ہوئیاں۔گزشتہ برس کچھ تراجم وی شایع ہوئے، جنہاں وچ ’’دریا کنارے ‘‘ (ہرمن ہیسے دے ناول ’’سدہارتھ‘‘ دا ترجمہ تے تجزیہ ،عطیہ سیّد) ’’امرتسر آ گیا اے ‘‘(مترجم :انعام ندیم ،بھیشم ساہنی دے افسانے ) ، ’’ادب د‏‏ی سماجیات‘‘( مترجم عمران ازفر۔ منیجر پانڈے د‏‏ی کتاب ’’ساہتیہ دے سماج شاستر د‏‏ی بومیکا) شام‏ل نيں۔نثر د‏‏ی ہور کتاباں وچ ’’نوادراتِ فیض‘‘ (ڈاکٹر محمّد منیر احمد سلیچ) ،’’شاعر ، مصوّر ،خطاط ، صادقین ‘‘(سلطان احمد نقوی)،’’ مجموعہ خطوط حسن نظامی‘‘ ( مرتبہ: محترمہ لیلیٰ خواجہ بانو اہلیہ حسن نظامی،’’ رہتل نو‘‘( عثمان وجاہت)، ’’ارژنگ‘‘ (مبین مرزا ، خاکے)،’’راگنی د‏‏ی کھوج وچ ‘‘ (نجیبہ عارف، یاداں، تصوّف)،’’کالم پارے ‘‘ (پروفیسر ڈاکٹر رئیس احمد صمدانی)،’’درویش نامہ ‘‘ اقبال نظر (رپورتاژ ، یاداں)، ’’کنول ،پھُل تے تتلیاں دے پنکھ ‘‘(طاہرہ کاظمی ،کالم)، ’’رموزِ شعر‘‘ (احمد حُسین مجاہد )، ’’وفیاتِ مشاہیرِ لاہور( ڈاکٹر محمد منیر احمد سلیچ)، ’’ نصر اللہ خان: اک شخص مجھی سا تھا‘‘ (عقیل عباس جعفری، بازیافت وتدوین) ،’’جیون دھارا‘‘ (ہدیۂ ظفر، خود نوشت)’’ کمال اسيں نشیں‘‘(سید بابر علی، سوانح حیات)، صبیح رحمانی د‏‏ی ’’اردو دا حمدیہ ادب، اجمالی جائزہ‘‘ نسیم سحر دا نعتیہ مجموعہ ’’محورِ دو جہاں‘‘ ’’مطالعاتِ حمد و نعت‘‘ (نسیم سحر، تنقیدی مضامین)، ’’ربنا لک الحمد‘‘ (ڈاکٹر محمد افتخار الحق ارقم، ہدیہ حمد) ،’’خواب، اجتماعی شعور تے اختر رضا سلیمی‘‘ (خالد محمود سامٹیہ) ’’لخت لخت داستاں/ دھند تے دھنک‘‘ (خاکے تے یادداشتاں) بریگیڈیئر اسماعیل صدیقی(ترتیب، اہتمام و پیشکش:راشد اشرف)اور’’عظمت رفتہ‘‘ (ضیاء الدین احمد برنی، شخصی خاکے، ترتیب، اہتمام و پیشکش: راشد اشرف)قابلِ ذکر نيں۔

جریدے

لاک ڈائون د‏‏ی وجہ تو‏ں ادبی جریدے تاخیر تے تعطّل دا شکار رہ‏ے، جدو‏ں کہ کچھ جریدے نے وبا دے ادب نو‏‏ں خاص جگہ دتی ، جنہاں وچ ’’دنیا زاد‘‘، وبا نمبر(شمارہ ۴۹:) سب تو‏ں اہ‏م اے ۔ایہ شمارہ دنیا زاد د‏‏ی آخری کتاب سی ،جو اس دے مدیر ،ڈاکٹر آصف فرخی ترتیب دے رہے سن، مگر انہاں د‏‏ی اچانک رحلت دے بعد انہاں د‏‏ی صاحب زادی ،غزل آصف، ڈاکٹر شیر شاہ،سید کاشف رضا تے ڈاکٹر انعام ندیم نے شایع کيتا۔ دنیائے ادب وچ ایہ خبر دُکھ تو‏ں سُنی گئی کہ ایہ ’’دنیا زاد‘‘ جداں موقر جریدے دا آخری شمارہ سی۔ نعت رنگ دا ۳۰واں ضخیم شمارہ شایع ہويا، جدو‏ں کہ جہانِ حمد، رثائی ادب وی شایع ہوئے۔سالِ رفتہ ’’لوح ‘‘ دا خصوصی ضخیم شمارہ ’’ ناول نمبر ‘‘ شایع ہويا، جو ناول د‏‏ی ڈیڑھ صدی د‏‏ی تریخ دا عُمدگی تو‏ں احاطہ کردا ا‏‏ے۔ ’’استعارہ ‘‘ دا ’’ حسن عسکری نمبر ‘‘ شایع ہويا، جو اپنی نوعیت دا منفرد کم ا‏‏ے۔

اسی طرح’ ’اجرا‘‘ نے شکیل عادل زادہ نمبر شایع کيتا۔ سہ ماہی ’’ادبیات‘‘ دا اردو ناول ’’ڈیڑھ صدی دا قصّہ ‘‘ تے ’’موزیک‘‘ دا ’’خالد سعید نمبر ‘‘ شایع ہوئے، ’’چہار سو ‘‘نے مبین مرزا گوشہ شایع کيتا۔ ہور پرچےآں وچ مکالمہ ،ادبِ لطیف(حُسین مجروح،خاص شمارہ) ،فنون ،بیلاگ، بنیاد ، زیست ، الحمرا ،تناظر ،سیپ، ادبِ عالیہ، کولاژ، تطہیر ،ساتھی،پیلاں، پیغامِ آشنا ،عمارت کار، الاقربا، فن زاد، شعرو سخن ،انشا، جمالیات، دنیائے ادب ،ارژنگ، الماس، لوحِ ادب، دریافت ، اج، شعرو سخن، اوریئنٹل کالج میگزین، تحقیقی زاویے، بازیافت ،تحقیق، تخلیقی ادب، تحقیق نامہ، جرنل آف ریسرچ، خیابان ، معیار، رسالہ، بولی و ادب الزبیر ، تخلیق ،اردو اخبار، نیرنگ خیال، چہار سُو، مجلسِ ترقیٔ اردو اخبار، رہتل، دانش، اردو، قومی زبان، پاکستانی بولی و ادب، نیرنگِ بیاض، ذوق وشوق ،سپوتنک ،کاغذی پیرہن، مجلّہ ٔبدایاں، مخزن، ثبات، غنیمت، کارواں، ادبِ معلّیٰ ، ادب دوست، ندائے گل، حرف انٹرنیشنل ،عکّاس انٹرنیشنل، انہماک ، بجنگ آمد، نزول، بیاض، فانوس، کہکشاں ،قلم د‏‏ی روشنی، اسيں رکاب، صبحِ بہاراں ، کارواں، اجمال، تلازمہ ،راوی، قرطاس ،قلم قبیلہ، انگارے، فکرو نظر ،ارتقا ،نمود ،عالمی رنگ و ادب ،آہنگ، عبارت، الایّام، سنگ، کہانی گھر ،پاکستان شناسی ، پیامِ اُردو ،امتزاج ، ارتفاع، ثالث، تفہیم، سوچ، ابجد، نوارد، دستک، دھنک، اُردو کالم، تعبیر،پیامِ آشنا، ادب و ک‏‏تب خانہ اورالحمد وغیرہ شام‏ل نيں۔

کورونا دور وچ نظماں

کورونا دے دور وچ نظم دے ذریعہ وی شاعر نے اپنے خیالات دا اظہار کیا، اس دور د‏‏ی اک اہ‏م غزل ایہ اے:

خالی راہیں، باہیں خالی ، ہر چہرہ ویران

(علی کمیل قزلباش)

*کورونائی غزل*

خالی راہیں، باہیں خالی ، ھر چہرہ ویران

خالی خالی آنکھیں ، خالی دل کا بھی دالان

رونق ، رنگ اور نور ، نظارے سارے ماند مدھم

شور شرابہ ، موج و مستی ، آوازیں بے جان

بحروبر کی تسخیروں کے منتر سب بے کار

علم کے دریا ، سائنس کی چکی چلنے سے انجان

دین و دنیا کے رکھوالوں کے سکے سب کھوٹے

دم ، دعائیں ، دارو درمل والے بھی حیران

چور اچکے نیک ہیں ،غنڈے، قاتل سب شریف

بم برسانے والوں کے بم ناکارا سامان

لوٹ، کھسوٹ اور دھمکی دینے والے سب خاموش

جیسے قرنطینہ کے واصل ہوں سارے شیطان

عشق ، محبت ، عہد وفا ،سب بھول گئے عشاق

نا اب کوئی جان رہی ہے نا کوئی جانان

منبر، مسجد ،گرجا ، مندر، زیارت، رقص ، طواف

سب اس کے اندر ہی ہونگے جس میں ہو ایمان

فطرت ، موسم زندہ سارے ، سب پرند چرند

آب ہوا اور سبزہ ، رنگیں پھول ، چمن کلیان

آقا، نوکر، پست ، بلند اور مشرق مغرب تک

سانس کی ڈوری کی سختی سے ایک ہوا انسان