کرمیگنان آدمی
فرانس دے صوبہ ( فرنچ ڈیپارٹمنٹ ) دور دون وچ لے آئزی دوتیاک دے مقام اُتے شاہراہ دی توسیع دے سلسلے وچ کھدائی ہوئی تے اک پہاڑی کاٹنی پئی۔ اس پہاڑی وچ غاراں سن۔ جس نوں پرانی مقامی بولی وچ کرو منگنان CRO MAGNON کہیا جاندا سی ۔ جس دا مطلب اے ’ وڈی غار ‘۔ انہاں غاراں وچ اس انسان دی اوہدی بہت ساریاں باقیات ملی نيں۔ جو آخرٰی برف دے زمانے وچ فرانس تے یورپ وچ رہندا سی ۔ انہاں کھدائیاں توں ایہ وی پتہ چلا اے کہ ایہ مقام ہزاراں سال گنجان آباد رہے نيں۔ خاص طور اُتے آئزی دے بارے وچ ایہ کہیا جاندا اے کہ ایہ پہلے تریخ زمانے وچ دنیا فیر دا راجگڑھ سی ۔ ظاہر اے قدیم ابتدائی سماج وچ عالمی سلطنت دا وجود فرض کرنا محض جزباندی سی گل اے۔ بہر حال اس علاقے وچ گنجان ہونے توں سماج دی زبر دست ترقی دا ثبوت ضرور ملدا اے ۔
کرو میگنان توں ملے والے جسمانی اعضا دے مالک نوں ’ کرو میگنان آدمی ‘ دا ناں دتا گیا۔ اس دا زمانہ 35 ہزار سال پہلے توں لے کے دس ہزار سال پہلے تک سمجھیا جاندا اے۔ ایہ لوک مشرق وسطیٰ توں نکلے سن تے اوتھے توں یورپ وچ داخل ہوئے تے پورے یورپ وچ چھاگئے ۔
کرو منگنان آدمی نوں اک خاص نسل انسانی ’ کرو میگنان ‘ نسل دا نمائندہ سمجھنا چاہیے۔ جس وقت انہاں غاراں وچ کھدائی ہوئی تاں تو تقریباً پندرہ افراد دی لاشاں ایتھے توں ملیاں۔ لیکن انہاں وچ کافی لاشاں ضائع ہوگئياں تے ہن انہاں وچ صرف چھ افراد دے ڈھانچاں دے کچھ ٹکرے محفوظ نيں۔ انہاں وچ اک پنجاہ سالہ مرد دی کھوپئی تے اس دا نچلا جوڈا وی شامل اے۔ اسنوں کرو مینگنان دا ودھیا کہیا گیا اے۔ باقی مجحرات دوسرے افراط کہ نيں۔ کچھ ہڈیاں دے ٹکڑے اک پہلے از وقت پیدائش بچے دے نيں یا ایہ ہو سکدا اے نہ نوزائدہ بچہ ہوئے۔ انہاں وچ سب وچ مشہور کرو میگنان دا ودھیا اے۔ جس نوں اس نسل دا نمائندہ فرد قرار دتا گیا اے فنکارو ے اس دا مجسمہ وی بنایا اے ۔
اوہدی کھوپئی لمبوتری اے تے اُتے توں دیکھو تاں مخمس نما لگتی اے۔ جس وچ طرفین دی ہڈی باہر نوں ابھری ہوئی اے۔ دماغی گنجائش 1600 کیوبک سینٹی میٹڑ اے۔ پیشانی سیدھی اے تے ابروواں دی ہڈی دا ابھار بہت معمولی سا اے۔ خانہ مغز دی محراب چپٹی سی اے تے کھوپئی دی عقبی ہڈی باہر نوں نکلی ہوئی اے۔ بحثیت مجموعی کھوپئی نسبتاً زیادہ لمبی تے کم چوڑی اے۔ اس دے مقابلے وچ چہرے دی لمبائی کم تے چوڑائی زیادہ اے۔ ایہ خصوصیات کرو میگنان نسل دی مشترکہ خصوصیات تسلیم دی گئیاں نيں۔ اس دے علاوہ اس ودھے دی اکھاں دے رخنے اندر نوں دھنسے ہوئے ہوئے، چوڑے تے چوکور سن ۔ ناک دی ہڈی دے سوراخ تنگ تے باہر نوں ابھرے ہوئے سن ۔ نچلا جوڈا مظبوط تے ٹھوڑی نمایاں سی، اس ودھے دے منہہ وچ صرف اک دانت سی ۔ باقی دانت یا تاں بڑھاپے دی وجہ توں گر گئے سن یا فیر ہو سکدا اے کہ مرنے دے بعد ضائع ہو گئے ہون۔ ہور افراد دے دانت صحیح سلامت ملے نيں۔ انہاں توں ظاہر ہُندا اے کہ اس نسل دے دانت دی ساخت ہوبہو موجودہ انسان دے مطابق سی ۔
دنیا وچ دوسرے علاقےآں توں اس دے جو مجحرات ملے نيں، مثلاً گلیمورگن شائر وچ پاوی لینڈ، بلجیم وچ ایگنس، فرانس وچ لامیدیلین، برونی دے چانس لید تے مینتن، اٹلی وچ گری مالدی، چیکوسلوویکیہ وچ پریم دوست تے یورپ و ایشیا تے شمالی افریقہ دے ہور تھاںواں توں انہاں سب نوں سامنے رکھ کر کرو میگنان آدمی دی زندگی دی اک واضح شکل سامنے آندی اے ۔
کرو میگنان نسلی دماغی گنجائش 1600 کیوبک سینٹی میٹر تے قد 166 توں 171 سم تک ( پنج فٹ پنج انچ توں پنج فٹ ست انچ تک ) سی ۔ اٹلی نال ملن والے ڈھانچاں توں ثابت ہُندا اے کہ انہاں دا قد اوسطاً 177 سم ( تقریباً چھ فٹ ) سی ۔ بعض ماہرین نے بعض افراد دا قد چھ فٹ تن انچ تک دسیا اے۔ بحثیت مجموعی ایہ نسل دارز قامت یا گھٹ توں گھٹ متوسط القامت سی۔ پستہ قد ہر گز نہ سی ۔
یہ سوال کہ آیا کرو میگنان آدمی برا راست نی اینڈر تھال آدمی دی اولاد سی یا نئيں۔ حالے حتمی طور اُتے طے نئيں ہويا اے۔ اک خیال ایہ وی اے کہ ایہ لوک مشرقی وسطیٰ توں یورپ وچ داخل ہوئے تے انہاں نے نی اینڈر تھال نسل نوں یا تاں ختم کر دتا یا دونے باہم جذب ہو گئے۔ لیکن ایہ سوال اپنی جگہ رہندا اے کہ آیا مشرقی وسطیٰ توں نکلنے والا کرو میگنان مشرقی وسطیٰ دے نی اینڈر تھال دی اولاد سن یا نئيں؟ اُتے بوہت سارے قدیم انسانی مجحرات دا زمانہ پنج لکھ سال توں اک لکھ سال پہلے تک دا اے تے جو یقناً نی اینڈر تھال نيں تے انہاں دے نسلی اثرات اج وی انساناں وچ دریافت کیتے گئے نيں۔ کرو میگنان مجحرات قدیم حجری دور دے وسطی حجری دور تے جدید حجری دور وچ پائے گئے نيں۔ یورپ وچ ایہ دونے اعلیٰ الترتیب اٹھ ہزار ق م تا پنج ہزار ق م تے پنج ہزار ق م تا دو ہزار ق م اُتے محیط نيں۔ اس لئی ایہ بتے کرنا مناسب اے کہ کرو میگنان آدمی نی اینڈر تھال نسل دا تسلسل سی ۔
کرو میگنان اپنی شکل دی ساخت وچ جدید یورپی انسان دے انتہائی قریب سی ۔ کہیا جاندا اے کہ اوہدی جدل سفید سی۔ کرو میگنان نسلی اثرات موجودہ انسانی گروہاں وچ پائے گئے نيں۔ بالعموم فرانس، اسپین تے شمالی افریقہ تے خاص طور اُتے ڈال نسل دے لوکاں وچ ، جو سویڈین دے وسطی صوبہ ڈال وچ ایہ اثرات بے حد تک نمایاں نيں ۔
کرو میگنان دے بنائے ہوئے پتھر تے ہڈی دے اوزاراں دے مطالعے توں پتہ چلا اے کہ ایہ محض ٹوڑ پھوڑ توں بنائے گئے اوزار نئيں نيں، بلکہ انہاں نوں رگڑ کر ملائم تے انہاں دے پھل نوں تیز کیتا گیا اے۔ کھرچنے دے اوزار، کھاوہی، ستھری جداں اوزار تے ہڈیاں توں بنائے گئے نفیس اوزار مثلاً لمبے تے چپٹے تے نوکدار پھل جداں نیزے دے ہُندے نيں۔ دو شاخہ پھل، چمڑے وچ سوراخ کرنے دے لئی تیز دھار والا نالی نما اوزار، چمڑے دی سطح چھیلنے تے صاف کرنے والے اوزار، اس طرح سینگاں تے ہڈیاں دے ڈنڈے جنہاں وچ سوراخ کیتے گئے نيں ۔
انہاں دے ٹھکانے زیادہ تر غاراں وچ سن یا قدرتی پہاڑی چھجاں دے تھلے سن ۔ ایہ لوک خود گھر بنا کے وی رہندے سن ۔ ایہ خود ساختہ گھر وی پہاڑی چٹاناں دے نال ہور پتھر جوڑ کر مصنوعی دیواراں اٹھا کے بنائے جاندے سن ۔ انہاں لوکاں دے ایہ گھر مسقل رہاہش دی حیثیت رکھدے سن ۔ ایہ لوک خانہ بدوش یا نیم خانہ بدوش نئيں سن ۔ البتہ انہاں دی گزر اوقات چونکہ شکار اُتے سی۔ اس لئی انہاں دے علاقے وچ شکار دے جانور ناپید ہوجاندے ہون گے تاں انہاں دا آمادہ سفر ہونا مشکل وی نہ ہوئے گا۔ جنہاں جانوراں دا شکار کردے سن انہاں وچ رینڈیر، ارنے، جنگلی گھوڑے تے میمٹھ شامل سن ۔
یہ لوک نی اینڈر تھال توں ذہنی، فکری تے ثقافتی طور اُتے کدرے زیادہ ترقی یافتہ سن ۔ اوہ نہ صرف ٹیکنالوجی وچ ترقی یافتہ سن بلکہ فن وچ بھی۔ اس انسان دی سجائی ہوئی ستر غاراں فرانس وچ ملی نيں۔ انہاں دا زمانہ تخلیق 28000 ق م تا 10000 ق م تک سمجھیا جاندا اے۔ انہاں وچ غار دی چھت تے دیواراں اُتے بنی ہوئی تصویراں، چٹاناں اُتے دی ہوئی بنت کاری تے کندہ کاری، چٹاناں اُتے ابھرے ہوئے مجسمے، پتھر دے بنے ہوئے عورتاں دے ننے منے مجسمے شامل نيں۔ ایہ ساری نقش گری جانوراں دے شکار تے زندگی دے ہور عملی کماں دی عکاسی کردی اے۔ اک اک غار وچ انہاں دی تعداد اِنّی زیادہ اے تے انہاں دا معیار اِنّا بلند اے کہ ایہ غاراں وچ طویل انسانی قیام دا ثبوت نيں۔ غاراں دے فرش وچ مدفون مختلف سطحاں اُتے لاتعداد انسانی ڈھانچے، چولھے تے اوزار ملے نيں۔ جاں جاں زمانہ حال دے قریب آندے جاندے نيں مجسماں دی جسامت وڈی ہُندی جاندی اے ۔
مصور چھتاں والے غاراں دی چھتاں اِنّی تنگ غاراں وچ نيں کہ انسانی رہاہش ناممکن سی۔ لہذا انہاں تصویراں دا مقصد دوسرے انساناں نوں لذت نظارہ دینا نئيں سی بلکہ انہاں دا مقصد ’ جادو ‘ سی ۔ کرو میگنان انسان شکاری سی تے بدقسمتی توں بچنے تے خوش قسمتی دے لئی تصویراں بناندا سی ۔ ایہ حقیقت اس گل توں واضح ہُندی اے کہ اکثر تصویراں جانوراں کيتیاں نيں۔ جنہاں نوں یا نیزے چبھے ہوئے نيں یا جنہاں دے جسماں اُتے نیزےآں دے جسماں دے نشانات نيں تے اکثر نوں کسی نہ کسی طرح حذف بنیایا گیا اے ۔
یہ انسان صرف مصور نہ سی بلکہ سنگ تراش تے مجسمہ ساز وی سی ۔ اس نے جانوراں دی تصویراں کھوداں تے تراشی نيں۔ جسم دے مختلف حصےآں دے ابھار نوں چٹان دے قدرتی پیچ و خم توں ہم آہنگ کرکے ہور خوبصورت بنا دتا اے۔ عورتاں دے جو مجسمے ملے نيں اوہ چند انچ قد دے نيں۔ ایہ مجسمے یورپ بھر وچ پھیلے ہوئے نيں تے مشرق وچ سائبیریا تک کئی تھاںواں توں ملے نيں ۔
عورتاں دے مجسماں وچ سر چھوٹے بنائے نيں تے بالاں یا چہرے دے نقوش اُتے توجہ نئيں کيتی گئی اے۔ بازو تے لتاں وی انتہائی چھوٹیاں بنائیاں گئياں نيں۔ ساری توجہ چھاتیاں تے کولھاں تے صرف کيتی گئی اے، جو انتہائی مبالغہ آمیزی توں بنائے گئے نيں۔ شواہد دسدے نيں کہ ایہ ذرخیزی تے تخلیق کيتی علامت نيں۔ ذرخیزی تے تخلیق دے جادو وچ استعمال ہُندی ہاں گی۔ انہاں دی عمر ویہہ توں پچیس ہزار برس اے تے ایہ سب انسان دی عملی زندگی ترجمانی کردیاں نيں۔ انہاں دی عمدگی تے نفاست دا معیار اِنّا بلند اے کہ بلاشبہ ایہ فن دے شہکار دینے دے قابل نيں ۔
انہاں فن پارےآں وچ خاص طور اُتے ’ براسم پائی دی وینس ‘ دا مجسمہ تے ’ ہنہناتے گھوڑے ‘ دے سر دا مجسمہ جو ّری ایج ( فرانس ) دے مقام اُتے بنایا گیا سی یا میڈیلین دے مقام اُتے جو ارنا ملیا اے اوہ دنیا فن دے شہکاراں وچ شمار ہُندا اے۔ فن دا ایہ اعلیٰ معیار اس گل دا ثبوت اے کہ انہاں لوکاں دی سنگتراشی، اوزار سازی، رنگ سازی دی صنعت اِنّی ترقی کرچکی سی کہ اوہ ایہ سب کچھ کرسکدے سن ۔ یقیناً انہاں لوکاں نوں ٹیکنالوجی، سائنس تے فن دی تعلیم دتی جاندی ہوئے گی۔ چاہے اوہدی سطح تے شکل کچھ وی ہوئے۔ ماہر توں نو آموز دی طرف، استاد توں شاگرد دی طرف تعلیم، علم تجربے تے ہتھ دی مہارت دی منتقلی دا سلسلہ شعور دی بلند تر سطح اُتے شروع ہوچکيا سی ۔ انہاں دے فن دے اعلیٰ نمونے جنہاں غاراں وچ موجود نيں انہاں وچ فرانس دی لے آئزی تے فونت دوگام دی غاراں تے اسپین وچ التمیرہ دی غاراں زیادہ مشہور نيں۔ اس دے علاوہ دنیا فیر وچ اس قسم دی غاراں یورپ توں لے کے سائبیریا تک پھیلی ہوئیاں نيں ۔
کرو میگنان دے مرحلے اُتے آکے ثابت ہُندا اے کہ جسمانی ارتقا دا سلسلہ اک ایداں مقام اُتے پہنچ گیا اے جتھے توں اگے ذہنی، فکری تے سماجی ارتقا دا سلسلہ شروع ہُندا اے۔ ایہ مقام جسمانی ارتقائ دی انتہا تے سماجی و فکری ارتقا دی ابتدا اے۔[۱]
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ یحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور