چین دیاں مسلمان اقلیتاں
2010ء دی مردم شماری دے مطابق عوامی جمہوریہ چین وچ مسلماناں دی تعداد 22.5 ملین اے۔ انہاں وچوں 10.6 ملین ھُوِئی 10.1 ملین ایغور، 1.5 ملین قازقی، 187,000 کرغیز، 51,000 تاجک تے 10,600 ازبک نيں۔ ھُوِئی مسلمان عام طور پرچینی بولی بولدے ہيں، تاجکی اک ہند یوروپی بولی بولدے نيں جس دا تعلق فارسی توں اے۔ انہاں دے علاوہ باقی سب لوک ترکی بولی دی اک مقامی بولی یعنی ڈائیلیکٹ بولدے ں۔ ھُوِئی لوک اس لحاظ سےسرکاری طور اُتے چین دی تسلیم شدہ انہاں چھپن قومیتاں وچ اک انوکھی حیثیت رکھدے ہيں کہ اک ہی زمرے ميں انہاں دا تشخص قائم کرنے والا واحد ذریعہ مذہب (اسلام) اے۔ انہاں دی کوئی خاص مشترکہ قومی بولی نئيں اے۔ چین دے ہان لوکاں دے ساتھہ شادی بیاہ دا رشتہ انہاں نے خوب استوار کیتا اے تے ایہ لوک چین دے تقریباً ہر شہر وچ رہندے ہيں۔ انہاں دا اک خود مختار علاقہ اے جس دا ناں اے ننگزیا تے جو جنوبی گانسو تے اندرونی منگولیا دے درمیان واقع اے۔ انہاں وچ دو خود مختار کمشنریاں تے نو ضلعے شامل نيں۔ چینی لفظ "ھُوِئی" نوں دنیا دے تمام مسلماناں دے لئی وی استعمال کیتا جاندا اے، چاہے اوہ چین دے اندر رہندے ہاں یا باہر۔
ھُوِئی مسلماناں دی شروعات سودھو
اگرچہ ھُوِئی چین دی قومی اقلیتاں وچوں اک اے، ایہ اپنے آپ وچ کوئی منظّم گروہ نہيں اے۔ انہاں دی نسلی جڑاں عربی، فارسی، وسط ایشیائی لوکاں تے منگولاں وچ پھیلی ہوئی نيں۔ ایہ لوک مختلف ادوار وچ چین وچ آئے سن ۔ پہلا عرب اسلامی وفد تانگ خاندان دی حکومت دے دوران ٦٥١ء وچ یعنی حضرت محمد (صلى الله عليه وسلم) دے وفات دی انیس سال بعد تے عرباں دی فارس اُتے فتح دے اک سال بعد چین وچ آیا سی۔ اس وقت توں زیادہ تر عرب تے کچھہ فارسی سودجے وی چین دے جنوب مشرقی ساحلی علاقے وچ بسنے لگے۔ ٧٥٨ء وچ چین دے تانگ شہنشاہ نے بغداد دے عباسی خلیفہ توں ایہ گذارش کیتی کہ آن لوشن بغاوت دی سرکوبی دے لئی اوہ ویہہ ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل اک فوج بھیجاں۔ بعد وچ ایہ عربی تے فارسی فوجی چین ہی وچ آباد ہوئے گئے تے ننگزیا تے گانسو دے شمال مغربی علاقےآں وچ بس گئے۔ ہور براں، ٨٠١ء وچ تبتاں نے کرائے دے ٢٠٫٠٠٠عربی تے سغدیائی فوجیاں نوں اپنی ملازمت وچ رکھہ لیا۔ انہاں فوجیاں دی ضرورت اس لئی سی کہ اوہ یوننان دی ننجاؤ ریاست جو جنوب مغربی چین وچ واقع سی اس دے خلاف جنگ وچ انہاں دی مدد کرن۔ حالانکہ اس جنگ وچ تبتاں دی ہار ہوئی لیکن مسلمان فوجی اس علاقے وچ موجود رہے۔ ١٥٠٠٠عرب سپاہیاں دا اک ہور ریلا ١٠٧٠ء تے ١٠٨٠ء وچ چین دے شمالی سونگ شہنشاہ دی دعوت اُتے چین پہنچیا سی۔ ایہ سپاہی اس لئی بلائے گئے سن کہ شہنشاہ دی اپنی گھٹتی ہوئی ریاست تے بڑھدے ہوئے خیتانی سامراج دے بیچ شمال مشرقی چین وچ اک دفاعی مورچہ قائم کیتا جاسکے۔
بہر حال، ھُوِئی لوکاں دا بیشتر حصہ انہاں لوکاں اُتے مشتمل اے جنہاں دے تقریباً ٢-٣ میلین اجداد نوں منگول حکمراں قبلائی خان نے ١٢٧٠ء وچ فوجی ریزرو دے طور اُتے مرکزی ایشیا توں بلايا سی۔ انہاں لوکاں دی مدد توں اس نے جنوبی چین اُتے ١٢٧٩ء وچ فتح حاصل کيتی۔ امن دے وقت ایہ لوک چین دے مختلف علاقےآں وچ سودجے، زرعی مزدور تے کاری گر دی حیثیت توں بس گئے۔ قبلائی خان دا اک پوتا جس دا ناں آنند سی، فارسی مسلم رضاعی والدین نے اس دی پرورش ورگی۔ ١٢٨٥ء وچ اوہ انشی دا شہزادہ بن گیا سی، اک ایداں دے علاقے دا شہزادہ جو گانسو، ننگزیا تے سیچوآن دی مفتوحہ تنگوت ریاست دا احاطہ کردا سی۔ تنگوت دے لوکاں نے تبتی تے چینی بدھ مت دی اک امتزاجی شکل اختیار کر لئی سی۔ فارس وچ ایل خانی سلطنت حکم اپنے عم زاد غازاں خاں دے ساتھہ شاہزادہ آنند نے ١٢٩٥ء وچ اسلام قبول کر ليا سی۔ نتیجتاً انشی دی منگول فوج دے ١٥٠٫٠٠٠ افراد تے تنگوت دے زيادہ تر لوکاں نے اسلام قبول کر ليا۔ لہٰذا ١٣٦٨ء وچ جس وقت منگول یوان خاندان دا خاتمہ ہويا، تب تک ھُوِئی لوک چین دے اندر سب توں وڈی اقلیّت بن گئے سن ۔
مِنگ منگ خاندان وچ ھُوِئی لوکاں دا تحفظ سودھو
بیشتر علماء دے مطابق، مِنگ خاندان، یعنی مقامی ہان چینی خاندان جس نے منگولاں دے بعد چین وچ حکومت کیتی سی، اس دا ہانی ھُوِئی لوکاں دی اولاد وچوں سی اگرچہ اس واقع نوں اچھی طرح توں چھپایا گیا سی۔ منگولاں اُتے فتح حاصل کرنے دے بعد اس نے ھُوِئی لوکاں نوں مذہبی، سیاسی تے اقتصادی آزادی عطا کر دتی سی۔ ہان لوکاں دے تعصب توں انہيں بچانے دے لئی، اس نے ایہ قانون نافذ کر دتا سی کہ ھُوِئی لوک چینی بولی بولاں گے، چینی لباس پہناں گے تے چینی لوکاں وچ شادیاں کرن گے۔ ھُوِئی لوک ايسے وقت توں اپنی رنگا رنگ ثقافتی جڑاں توں محروم ہُندے گئے۔
منچو چِنگ خاندان دے دوران ہونے والے مظالم سودھو
مِنگ خاندان دی حکومت دے دوران ھُوِئی لوکاں دے لئی حفاظتی اقدامات دے ردّ عمل وچ ، اس دے بعد دا شاہی خاندان جس نے چین اُتے حکومت کیتی سی، یعنی مانچو چِنگ خاندان (١٩١٢ء-١٦۴۴ء)، اس نے چین وچ مسلماناں اُتے مظالم شروع کردتے۔ مظالم دا ایہ سلسلہ مشرقی ترکستان می رہنے والے ویغور مسلماناں تک گیا۔ ١٦۴٨ء تے ١٨٧٨ء دے درمیان، چِنگ دی سرکوبی دے لئی دی جانے والی اس ناکام بغاوت وچ ، بارہ ملین توں زیادہ ھُوِئی تے ویغور مسلمان قتل کیتے گئے۔ تبتی لوک وی منچو تے ہان چینی چِنگ فوج دے ظلم دے شکار سن، لیکن انہاں نے ھُوِئی لوکاں دے ساتھہ چنگا برتاؤ کیتا۔ مثال دے طور پر، پنجويں دلائی لامہ نے ١٦٥٢ء وچ بیجنگ وچ منچو شاہی دربار دی طرف جاندے وقت، ینچوان وچ جو موجودہ ننگزیا دی راجدھانی اے، ھُوِئی مسلمان سربراہاں نال ملاقات کيتی سی انہاں نے فلسفیانہ تے مذہبی معاملات اُتے گفتگو ورگی۔
کرغیزستان وچ نقل مکانی-دونگن لوک سودھو
ھُوِئی لوکاں نے انیہويں صدی عیسوی دے اواخر وچ ، روس دے زیر اقتدار علاقے جنوبی ترکستان دی طرف دوریوب وچ ہجرت کيتی۔ پہلا ریلا ١٨٧٨ء وچ منچو حکومت دے خلاف اک ناکام بغاوت دے بعد گانسو تے شنشی دی طرف توں آیا سی، تے دوسرا ریلا ١٨٨١ء وچ دریائے الی دی وادی توں، جو کہ مشرقی ترکستان دے بعید مغرب وچ واقع اے، کرغستان پہنچیا سی۔ ایہ لوک ١٨٧١ء وچ اس علاقہ اُتے قابض ہوئے گئے سن ۔ لیکن ١٨٨١ء وچ سینٹ پیٹرز برگ معاہدے دے تحت، چین دے ہتھوں وچ اس دی واپسی دے وقت مقامی لوکاں نوں روسی یا چینی شہریت اختیار کرنے دی آزادی دتی گئی سی، ھُوِئی مہاجراں دے ایہ دو گروہ زیادہ تر کر کرغیزستان وچ واقع دریائے چو دی وادی وچ بس گئے جو بشکک دے نیڑے اے۔ ایہ لوک اپنے آپ نوں دونگن کہندے ہيں۔
مشرقی تے مغربی ھُوِئی سودھو
حالیہ دور وچ چین دے ھُوِئی لوکاں نوں دو خاص حصےآں وچ تقسیم کیتا جاندا اے۔ مغربی ھُوِئی لوکاں دا مرکز ننگزیا اے۔ ایہ لوک گانسو (امدو حصےآں دے اندر وی تے باہر بھی) چنگھائی، اندرون منگولیا دے مغربی نصف حصّے تے شمالی چین دیاں ریاستاں مثلاً شانشی، شنشی، ہنان تے ہبئی وچ رہندے ہيں۔ ایہ مسلمان لوک اج کل کافی تعداد وچ مرکزی تبت دی طرف منتقل ہورہے ہيں تے اس وقت لہاسا دی اک تہائی دوکاناں دے مالک نيں۔ انہاں دا روحانی تے ثقافتی مرکز لینگشِیا اے جو گانسو دے لبرانگ خانقاہ تے لانجؤو دے درمیان واقع اے۔ مشرقی ھُوِئی لوک بالخصوص اندرون منگولیا دے مشرقی نصف حصے وچ رہندے ہيں۔