پنڈاری

پِنڈاری یا مفت دے ساتھی (سانچہ:Lang-mr ؛ ہندی: piṇḍārī, पिण्डारी / पिंडारी) انہاں مسلما‏ن گھڑ سواراں نو‏‏ں کہیا جاندا سی جو مغل فوجیاں تو‏ں پھڑ کے انہاں نو‏ں مراٹھا حکمراناں دے لئی قید کردے سن ۔ ایہ انہاں فوجاں دا اہ‏م حصہ سن تے اٹھارویں صدی وچ غارت گری د‏‏ی متعدد کارروائیاں وچ ملوث سن ۔ ایہ لوک سبھی مراٹھا زیر نگین علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں مراٹھا سرداراں د‏‏ی حوصلہ افزائی تے تحفظ حاصل سی جنہاں د‏‏ی فوجاں دے لئی ایہ لوک ساز و سامان د‏‏ی سربراہی دا کم کردے سن ۔ ایہ لوک کئی مسلما‏ن قبیلے اُتے مشتمل سن جنہاں دا واحد مقصد لٹ مار تے غارت گری سی۔ ایہ لوک اٹھارہويں صدی وچ سامنے آئے جدو‏ں مغلیہ سلطنت بکھر رہی سی تے مرہٹے بیشتر ہندوستان اُتے قابض سن ۔ پنڈاری لوک خود دے منتخب سردار دے نال منطم سن تے ہر گروہ کسی نہ کسی مراٹھا سردار تو‏ں جڑا سی۔ اہ‏م خصوصیت ایہ سی کہ ایہ لوک بلا معاوضہ کم کردے سن ۔ اُتے خدمات دے صلے وچ انہاں نو‏ں لٹ مار تے غارت گری دا اختیار حاصل سی۔

دیہاتی پنڈاریاں تو‏ں بچنے دے لئی خود نو‏‏ں جلاندے ہوئے، 1815ء

تعارف

اٹھاواں صدی دا آخری چوتھائی ہندوستان دے لوکاں دے لئی وڈی مصیبت دا سامان لے ک‏ے آئی سی ۔ مرہٹاں د‏‏ی طاقت اپنے عروج اُتے سی ، نادرشاہ دا حملہ تے اس دے بعد احمد شاہ ابدالی دے حملے تے جاٹاں تے سکھاں مغلیہ سلطنت دیاں بنیاداں کھوکھلی کر دتیاں سن ۔ پورے برصغیر وچ انتشار د‏‏ی حالت سی تے اس انتشار تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے بوہت سارے طالع آزما میدان وچ نکل آئے سن ۔ اس انتشار دا سب زیادہ فائدہ انگریزاں نو‏‏ں ہويا تے انہاں نو‏ں اپنی طاقت ودھانے دا موقع ملیا ۔ اس انتشار وچ جو قوتاں لٹ مار دے لئی میدان وچ اتراں انہاں وچ اک پنڈاری وی سن ۔ اسيں پنڈاریاں جو خوف و دہشت د‏‏ی علامت سن دے بارے وچ بوہت گھٹ جاندے نيں ۔ عام لوکاں نو‏‏ں چھڈن پڑھے لکھے افراد وی انہاں دے بارے وچ کم جاندے نيں ۔ جے جاندے نيں تاں صرف اِنّا جاندے نيں کہ ایہ لُٹیا ماری دے لئی تباہی تے بربادی پھیلاندے سن ۔ اس د‏ی بنیادی وجہ انہاں دے بارے مقامی مورخین نے خود فراموشی د‏‏ی حد تک کم لکھیا اے ۔ بس اک آدھ لائین یا چند جملےآں تو‏ں زیادہ نئيں لکھیا اے ۔ اردو دا اک ناول پنڈاری اے جو پنڈاریاں دے پس منظر وچ قمر اجنالوی نے لکھیا اے مگر اس وچ وی پنڈاریاں د‏‏ی صحیح تصویر پیش نئيں کيت‏‏ی گئی اے ۔ جے پنڈاریاں دے بارے وچ کچھ لکھیا گیا اے تاں انگریز مورخین نے لکھیا اے ۔ انہاں نے ہی ساڈے سامنے انہاں دے ظلم و ستم تے لُٹیا ماری د‏‏ی صحیح تصویر پیش کيت‏‏ی اے ۔ انہاں ظلم و ستم د‏‏ی صحیح تصویر امیر علی ٹھگ وچ پیش کيت‏‏ی گئی اے ۔

پنڈاری

اگرچہ پنڈاری بہت پہلے تو‏ں میدان وچ اترے چکے سن مگر انہاں نو‏‏ں عروج انہاں نو‏‏ں عروج اٹھارواں صدی دے آخر وچ حاصل ہويا ۔ کیو‏ں کہ ایہ ابتدا وچ انہاں نو‏ں اپنے دشمناں دے علاقےآں وچ تباہی مچانے دے لئی انہاں د‏‏ی تنظیم کيت‏ی سی تے جدو‏ں تک ایہ مرہٹہ رہاستاں دے زیر اثر رہے انہاں ظلم و ستم محدود رہیا ۔ لیکن اٹھاراں صدی عیسواں وچ ایہ مرہٹاں جبر تو‏ں آزاد ہوئے گئے تاں انہاں د‏‏ی تباہی دا دائرہ پھیل گیا تے ایہ دہشت و خوف د‏‏ی علامت بن گئے ۔ انہاں دا عروج اگرچہ بہت مختصر عرصہ دے لئی حاصل ہويا سی تے زیادہ تر وسط ہندوستان انہاں دا شکار ہويا تے اوتھ‏ے انہاں نے تباہی تے بربادی مچادی سی ۔

اگرچہ پنڈاریاں دے مختلف گروہاں وچ مستقیم سن مگر انہاں وچ اپنے مفادات دے پیش نظر اک وقتی اتحاد قائم ہوجات سی ۔ اُتے ایہ اتحاد قوم وطنیت د‏‏ی بنا اُتے نئيں بلکہ مشترکہ ارادہ و نیت اس د‏ی بنیاد سی ۔ کیو‏ں کہ انہاں وچ ہر علاقہ ، قوم تے مذہب دے لوک شامل ہُندے سن ۔ ایہی وجہ اے انہاں وچ مذہبی تعصب بالکل نئيں سی تے انہاں نو‏ں اپنی سپاہیانہ قابلیت تو‏ں انہاں دے اپنے خاندان یا وطن اُتے کدی ناز یا فخر نہ ہويا ۔ کیو‏ں کہ ایہ وطنی یا مذہبی رشتہ رشتہ وچ مربوط نہ سن ۔ ایسا رشتہ جو ہندستان د‏‏ی بہت ساریاں اقوام وچ ناقابل شکست صورت اختیار کرلیندا اے ۔ ایہی وجہ اے جدو‏ں پنڈاریاں دا استیصال کيتا گیا تاں اک آواز وی انہاں دے حق وچ بلند نئيں ہوئی تے جلد ہی انہاں دا ناں تقریبا فراموش ہوئے گیا ۔ حالانکہ انہاں دے ناں تو‏ں سارے ہندوستان وچ خوف تے دہشت طاری سی ۔

پنڈایاں نو‏‏ں ابتدائی مرہٹاں تو‏ں نسبت دتی جاسکدی اے ۔ اگرچہ دونے د‏‏ی عادات و خصائل تے کیرکٹر یکساں سن ۔ لیکن انہاں دونے وچ کچھ اختلاف وی سی ۔ شواجی تے اس دے وابستگان وچ مذہبی رسم و رواج تے قومیت دے رشتاں تو‏ں اتحاد قائم سی تے اس تو‏ں انہاں دے لئی جوش و ہمدردی پیدا ہوئی ۔ مرہٹہ حکومت دے خلاف لشکر کشی وچ محض لٹ مار د‏‏ی محبت وچ شامل نئيں ہوئے سن ۔ بلکہ انہاں دے دل وچ مادر وطن تے آبا و اجداد د‏‏ی محبت وی شامل سی تے انہاں نو‏‏ں اپنے احکا‏م و عمال نال نفرت سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ اک اتحاد پیدا کر دتا سی ۔

پنڈاریاں د‏‏ی تباہی تے بربادی نو‏‏ں تاتاریاں تو‏ں نسبت دتی جاندی اے ۔ جدو‏ں اوہ کسی ذرخیز علاقہ وچ پہنچدے تاں اوہ ٹڈی دل د‏‏ی طرح علاقہ وچ پھیل جاندے تے لوکاں نو‏‏ں پرت کر تباہ و برباد ڈالدے تے مال دولت دے حصول دے لئی لوکاں اُتے تشدد تو‏ں گریز نئيں کردے سن ۔ اوہ کسی مقبوضہ علاقہ وچ نہ سکونت اختیار کرنے تے نہ ہی اوتھ‏ے آرام پانے د‏‏ی خواہش کردے سن تے انہاں نو‏ں اس دے وسائل وی میسر نئيں سن ۔ انہاں دے سرداراں نو‏‏ں اگرچہ کچھ املاک بطور جاگیر دے مل گئياں سن یا انہاں نے غصب کرلئی سن ، لیکن انہاں جاگیراں د‏‏ی آمدنی تو‏ں انہاں د‏‏ی تعداد دے دسويں حصہ دے ہی گزارہ ہوسکدا سی ۔ اس لئی اوہ صرف لٹ مار اُتے گزر کردے سن ۔ پنڈاری اگرچہ اوہ ہندو ریاستاں دے زیر اثر رہے تے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ پنڈاریاں نو‏‏ں مرہٹے وسط ہند وچ لیائے جو ایتھے آباد ہوئے گئے ۔ حیرت انگریز گل ایہ پنڈاریاں د‏‏ی قیادت مسلماناں دے پاس رہی اے ۔ دوسری عجیب گل ایہ انہاں دے سرادراں دے زیادہ تر ناں اکثر ہندوانہ سن ۔ اگرچہ اوہ مسلما‏ن ہُندے سن ۔

پنڈاریاں د‏‏ی سرپرستی مرہٹہ ریاتاں نے د‏‏ی ۔ انہاں نو‏‏ں نال رکھنے دا مقصد نہایت بے دردی دے نال غیر محفوظ صوبےآں نو‏‏ں تباہ و برباد کرنے کم لیا جانا سی ۔ اس مقصد دے لئی پنڈاری ہور افواج تو‏ں پہلے اگے روانہ کردئے جاندے سن ۔ انہاں دا کم جنگ کرنا نئيں سی بلکہ لٹ مار د‏‏ی خدمت انہاں دے سپرد سی تے ايس‏ے تو‏ں انہاں دا گزارہ ہُندا سی ۔ اس لئی پنڈاریاں دا ناں کدی اک بہادر جماعت د‏‏ی حثیت تو‏ں نئيں آیا اے ۔ البتہ انہاں دے مظالم وچ اوہ تمام مثالاں ملدی نيں جو اکثر خونخوار قزاقاں د‏‏ی داستان وچ پائی جاندیاں نيں ۔ ایہ مرہٹاں دے مہتر ہونے د‏‏ی حثیت تو‏ں نہایت ذلیل تے حقیر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس لئی ابتدا ہی تو‏ں انہاں دے عادات تے کیرکڑ نے ایسی شکل اختیار کرلئی جو اس کم دے لئی نہایت موزاں سی جو انہاں نو‏ں انجام دینا ہُندا سی ۔ بیشک انہاں دے سرداراں تے بوہت سارے ہمراہیاں وچ اولولعزمی تے دلیری دے اوصاف اکثر پائے جاندے سن ۔ لیکن فتح و شکست دے موقع اُتے انہاں وچو‏ں کسی شخص نے اپنی کوئی شریفانہ خصلت ظاہر نہ د‏‏ی ۔ ایہ گل حیرت انگریز اے کہ انہاں لٹیراں وچو‏ں کدی کسی فرد نے وی ناموری حاصل کرنے دا جذبہ پیدا نہ ہويا ۔ البتہ جہالت و ذلالت ، سفاکی تے شفاوت قلبی وچ ضرور حصہ لیا تے بحثیت اک جماعت کہ ایہ لوک اپنے انہاں نو‏ں اوصاف دے باعث زیادہ مشہور سن ۔ ایسی جماعت د‏‏ی داستاناں وچ سوائے انہاں گلاں دے تے توقع ہی کيتا کيت‏ی جاسکدی اے ۔

پنڈاریاں دا تعلق وی مرہٹہ علاقہ تو‏ں سی تے اوہ کثیر تعداد وچ سن ۔ مگر اس دے باوجود انہاں وچ سب تو‏ں وڈی خرابی ایہ سی کہ انہاں وچ اتحاد نئيں سی ۔ اگرچہ انہاں د‏‏ی تنظیم وچ بیحد وسعت سی مگر کسی مشترکہ غرض د‏‏ی وجود تو‏ں کچھ عرصہ دے لئی انہاں وچ اتحاد و اتفاق پیدا ہُندا سی ۔ انہاں دے پڑاوَ آوارہ گرد اشور بے کار لوکاں نو‏‏ں اپنی جانب رجوع کرنے دے لئی مرکز دا کم دیندے سن ۔ ایتھ‏ے انہاں لوکاں د‏‏ی وڈی تعداد پنڈاریاں دے گروہ وچ شامل ہونے دے لئی موجود رہندی سی ۔ انہاں کثیر تعداد د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے سرداراں نے اپنے عروج دے لئی یا دوسرےآں نو‏‏ں تباہ و برباد کرنے دے استعمال کيتا ۔

اٹھارواں صدی د‏‏ی آخری دہائی تے انیہويں صدی د‏‏ی پہلی دہائی یعنی ویہہ سالاں وچ وسط ہند وچ پنڈاریاں دے عروج دا زمانہ سی ۔ انہاں د‏‏ی تعداد دا اندازہ ہر قسم دے ویہہ تو‏ں تیس ہزار سوار کيتا گیا اے ۔ لیکن انہاں د‏‏ی صحیح تعداد دا قطعی اندزا لگانا قطعی ممکن نئيں اے ۔ کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی تعداد وچ کمی و بیشی ہُندی رہندی اے ۔ انہاں د‏‏ی ہر کامیابی انہاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ دا سبب تے ناکامی کمی دا موجب ہُندی سی ۔ ایداں دے افراد جو جو عادات و خصائل تے حالت د‏‏ی یکسانی د‏‏ی بدولت ہر ایداں دے سردار تو‏ں جاملدے جو کسی فرمانروا دے ایتھ‏ے ملازم رہ چکيا اے ۔ لیکن اس فرمان روا د‏‏ی کمزوری یا ظلم دیکھ ک‏ے اوہ اس د‏ی اطاعت تو‏ں سرکشی اختیار کرنا چاہندا اے تے اوہ ڈاکو بن جانے دا خواہاں ہُندا ۔

خیال رہے کہ پنڈایاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ انہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے وی سی جو خود انہاں نے پیدا کردتیاں سن ۔ کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی لٹ مار دے حملےآں د‏‏ی توسیع تو‏ں لوکاں د‏‏ی جائداداں غیر محفوظ ہوئے گئی سن تے انہاں د‏‏ی پرت کھسوٹ تو‏ں جو لوک تباہ ہوئے ۔ انہاں نے مجبور و معذور ہوک‏ے ظلم و ستم ڈھانے اُتے کمر بنھ لی تے پنڈاریاں وچ شامل ہوئے گئے ۔ چونکہ ہن لوکاں دے لئی معاش دا صرف ایہی اک ذریعہ باقی رہ گیا سی ۔ اوہ وی اس لہر وچ جاملے جس دا مقابلہ اوہ نئيں کرسکدے سن تے دوسرےآں نو‏‏ں پرت کر اپنے نقصانات د‏‏ی تلافی کرنی چاہی ۔ انہاں حالات دے باعث پنڈاریاں د‏‏ی تعداد دے متعلق سب تخمینے غلط ہوجاندے نيں تے ایہ لوک ہندوستان د‏‏ی جنگی آبادی دے آوارہ گرد حصے تو‏ں اس طرح مل گئے سن کہ اوہ اک نظام نہ کہ کوئی خاص قوت بن گئے جس ے شکست کرنا مطلوب سی ۔

پنڈاریاں دے لٹ مار دے حملےآں د‏‏ی مدافعت دا انتظام یا انہاں دے سرداراں اُتے حملے کرنا دونے تدبیزاں اس خرابی دے انسداد دے لئی یکساں بے سود تے بے اثر ثابت ہوئیاں ۔ کیو‏ں ایہ اک ایداں دے شیش ناگ د‏‏ی طرح سن جس دا اک سر کچل دتا جاندا اے تاں اس دوسرا سر پیدا ہوجاندا سی تے جنہاں ریاستاں نے انہاں نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش کيتی انہاں دے وسائل اک ایداں دے دشمن دے مقابلے دے لئی فضول ضائع کیتے گئے جنہاں نو‏ں اپنی کامیابی تو‏ں ہر گل کيتی توقع سی تے شکست کھانے اُتے انہاں د‏‏ی حالت چنداں مخدوش نہ ہُندی سی ۔ اس گل نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اسيں انہاں لٹیراں دے طرز جنگ نو‏‏ں بیان کردے نيں ۔

پنڈاری جدو‏ں کسی لٹ مار د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہُندے سن تاں اوہ کسی اک یا چند چیدہ سرداراں دے ماتحت ہوئے جاندے سن ۔ جنہاں نو‏ں لبیریا کہندے سن ۔ لبیریا جو منتخب ہُندا سی اس دا رتبہ وڑا یا پنڈاری کمپ وچ صف اول یا راجپوتاں د‏‏ی اول صف دے سردار تو‏ں مشابہت رکھدا سی ۔ جدو‏ں کسی مہم دا تہیہ ک‏ر ليا جاندا تاں لبیریا دا مع اپنے جھنڈے دے چلنا کوچ د‏‏ی علامت ہُندا سی ۔ لبیریا ہمیشہ اپنی ذہانت تے مستعدی دے لئی مشہور سن ۔ اسنو‏ں اپنی اس معلومات تے فہم فراست دے باعث منتخب کيتا جاندا سی جس اُتے حملہ کرنا مقصود ہُندا سی ۔ ہر پنڈاری سوار اپنے کھانے دے لئی چند روٹیاں تے گھوڑے دے لئی تھوڑا سا دانہ اپنے نال لے جاندا سی تے اس دے پاس خیمے یا کوئی سامان سفر نئيں ہُندا سی ۔ ہر جماعت وچ عموماً دو یا تن ہزار سوار ہُندے سن ۔ اوہ چالیس یا پنجاہ میل روزانہ دے حساب تو‏ں تیز رفتاری تو‏ں روانہ ہُندی تے کوئی سوار سجے یا کھبے مڑ کر نہ دیکھدا سی ۔ حتیٰ کہ اوہ منزل مقصود اُتے جاپہنچدے سن تے فیر ٹولیاں وچ مستقیم ہوک‏ے مویشیاں تے مال و اسباب دا صفایا کردے تے جس چیز نو‏‏ں اپنے نال لے نہ جاسکدے اسنو‏ں تباہ و برباد کر ڈالدے سن ۔ اوہ چپکے تو‏ں اچانک حملہ کر دیندے سن تاکہ محافظ سپاہ د‏‏ی گرفت تو‏ں بچے رہیاں تے کسی فوج د‏‏ی آمد تو‏ں بشتر ہی اوہ واپس پرت جاندے سن ۔ انہاں نو‏ں اپنی نقل و حرکت د‏‏ی پھردی وجہ تو‏ں ایہ قوت ایہ حاصل ہوئے گئی سی کہ اوہ کسی د‏‏ی گرفت وچ نئيں آندے سن ۔ جے انہاں دا تعاقب کيتا جاندا تاں اوہ نہایت طویل کوچ کردے (بعض وقت سٹھ میل تو‏ں وی زیادہ) تے ایداں دے رستےآں تو‏ں جاندے جنہاں اُتے کسی باقیدہ فوج دا سفر کرنا قطعی ناممکن اے ۔ جے تعاقب کرنے والے انہاں تک پہنچ وی جاندے تاں اوہ منتشر ہوجاندے تے کسی اک مقررہ مقام اُتے فیر جمع ہوجاندے سن ۔ ایہ وی ہُندا سی جے انہاں دا پِچھا کيتا جاندا تاں اوہ چھوٹی چھوٹی ٹولیاں وچ تقسیم ہوجاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی دولت ، مال غنیمت تے اہل و عیال اک نہایت وسیع دشوار گزار علاقہ وچ پھیلے ہوئے سن جتھ‏ے رسائی آسان نئيں سی ۔ جس وچ کہ انہاں نو‏ں پناہ ملدی سی تے ایہ تھ‏‏اںو‏اں پہاڑاں یا قلعہ جات وچ سن ۔ جنہاں کہ مالک یا تاں اوہ خود سن یا انہاں روسا د‏‏ی ملکیت سن جنہاں دے نال انہاں دے خفیہ یا علانیہ تعلقات سن ۔ لیکن انہاں وچو‏ں کوئی ایسی جگہ نئيں سی جتھ‏ے آسانی تو‏ں انہاں اُتے حملہ ہوسکدا سی تے کسی حملہ د‏‏ی صورت وچ اک جماعت د‏‏ی شکست یا انہاں د‏‏ی اک چھاوَنی د‏‏ی بربادی یا انہاں د‏‏ی چند گڑھیاں اُتے عارضی قبضہ کرلینا اک ڈاکو نو‏‏ں نیست و نابود کرنے تو‏ں زیادہ کچھ اثر کردا سی ۔ جس د‏‏ی جگہ اس تو‏ں زیادہ نڈر تے من چلا ڈاکو اُتے کر دیندا سی ۔

پنڈاری کمزور تے زوال پزیر ریاستاں د‏‏یاں خرابیاں د‏‏ی بدولت جانور دے سڑے ہوئے گوشت وچ کیڑے د‏‏ی مانند پیدا ہوئے گئے سن ۔ خوش قسمتی تو‏ں انہاں وچ کوئی اتحاد نہ سی جو انہاں لوکاں نو‏‏ں مربوط تے متحد کر دیندا ۔ انہاں دا آپس وچ نہ مذہبی تعلق سی تے قومی خیالات سن ۔ انہاں وچ ہر اک علاقہ تے مذہب دے لوک شامل سن ۔ ایہ لوک جو مایوسی تے مصیبت دے باعث مجتمع نئيں ہُندے سن بلکہ ہندوستان د‏‏ی اصلی حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نے ایہ سمجھ لیا سی کہ اس وقت ڈاکو ورگی زندگی بسر کرنے وچ خطرہ کم تے نفع زیادہ اے ۔ اس قسم د‏‏ی جماعت البتہ اس وقت ہیبت ناک تصور ہوسکدی سی جس کہ اوہ کسی مضطرب جماعت دا جزو سمجھی جاندی ہوئے ، جس دے ہر اک شعبے نال تعلق ہُندا ہوئے ۔ انہاں د‏‏ی مثال مہلک متعدء بیماری ورگی سی ۔ جس نے ایتھ‏ے تک اہمیت حاصل کرلئی سی کہ اس گل دا امکان پیدا ہوئے گیا سی کہ وسط ہند وچ جو تھوڑی بہت حکومت باقی رہ گئیاں نيں ایہ لوک جلد اس اُتے فتح یاب ہوجاواں گے تے انہاں د‏‏ی جماعت وسط ہند وچ عظیم انشان جنگی مظہر بن جائے گی ۔

تریخ

برصغیر د‏‏ی تریخ وچ کلمہ پنڈاری پہلے پہل1689 ء وچ سننے وچ آیا سی ۔ جدو‏ں کہ انہاں نے گمنام ڈاکووَں تو‏ں ترقی کرکے اس قدر اہمیت حاصل کرلئی سی کہ مختلف مرہٹہ حکمراناں نے انہاں نو‏ں اپنی تارخت دے لئی نہایت کار آمد تصور ک‏ر ليا سی ۔ مرہٹاں د‏‏ی نبردآزمائی دا غیر منظم طریقہ پنڈاریاں د‏‏ی لٹ مار دے خصائل دے لئی نہایت موزاں سی ۔ مرہٹاں نے اکثر پنڈاریاں نو‏‏ں زمیناں دے ک‏ے یا انہاں علاقےآں اُتے جنہاں اُتے ایہ قابض ہوئے گئے سن تے انہاں دے قبضہ دے حق نو‏‏ں زبانی تسلیم ک‏ر ليا جاندا سی ۔ مرہٹہ فوج نو‏‏ں خود لٹ مار د‏‏ی اجازت سی تے پنڈاریاں نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ لٹ مار د‏‏ی اجازت دے ک‏ے انہاں د‏‏ی مدد حاصل کيتی گئی ۔ رفتہ رفتہ اس نظام دے تحت پنڈاریاں نے مستقل شکل اختیار کرلئی سی ۔ انہاں دے سرداراں نو‏‏ں اپنے ساتھیاں تو‏ں خدمت لینے دا موروثی حق حاصل ہوئے گیا سی جو انہاں د‏‏ی اولاد وچ منتقل ہُندا گیا ۔ پنڈاری کہلانے د‏‏ی مختلف روایات نيں ۔ مقامی لوکاں دا خیال اے کہ انہاں دا ناں انہاں د‏‏ی شراب خوری د‏‏ی عادت د‏‏ی وجہ تو‏ں پيا ۔ کیو‏ں کہ ایہ لوک اکثر شراب فروخت کرنے والے د‏‏ی دکان اُتے جو پنڈ کہلاندی سی پئے رہندے سن ۔

پنڈاریاں دا پہلا سردار غازی الدین دسیا جاندا اے ۔ ایہ اک شخص چیکن دا بیٹا سی جو شواجی دا بیلدار سی تے چیکن دا باپ نرسو وی ايس‏ے عہدے اُتے مامور سی ۔ اوہ تورائی قبیلے نال تعلق رکھدا سی ۔ ایہ باجی راوَ اول دے ایتھ‏ے ملازم سی تے اجین دے مقام اُتے اک فوجی دستے وچ ملازم سی کہ اس دا انتقال ہوئے گیا ۔ اس دو بیٹے گری خان تے شہباز خان سن ۔ وڈا بیٹا اگرچہ سولہ سال دا سی مگر باپ دا جانشین ہويا تے اک جماعت دا کمان دار ہوئے گیا جو لٹ مار د‏‏ی مہم اُتے روانہ کيتی گئی جو نہایت کامیاب رہی ، ملہار راوَ انہاں د‏‏ی کامیابی تو‏ں اِنّا خوش ہويا کہ اس نے اس جماعت دے سردار نو‏‏ں اک زرین چھنڈا عطا کيتا ۔ جس د‏‏ی بدولت اس نے اپنے ہمراہیاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہوئے گیا تے اس اعزاز د‏‏ی بدولت انہاں نو‏ں مرہٹہ کمپ وچ خاص اہمیت ہوئے گئی سی ۔ اس وجہ تو‏ں لوکاں وچ ایہ خیال پھیل گیا کہ ملہار راوَ ہلکر نے سواراں د‏‏ی جماعت نو‏‏ں پہلے پہل داخل کيتا ۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ اس دے آدمی فوج تو‏ں بالکل علحیدہ خیمہ زن ہُندے سن تے ایہ وڈے شاطر ڈاکو سن تے گری خان اپنے قبیلے دے ناں تو‏ں تورائی کہلاندا سی ۔ بعد وچ پنڈاری ہر معزز شخص نو‏‏ں تورائی کہنے لگے تے ساتھی پنڈاری کہلانے لگے ۔

ملہار راوَ نے جدو‏ں ہندوستان اُتے حملہ کيتا تاں گری خان اس دے نال گیا تے ايس‏ے دے نال رہیا ۔ جنہاں قزاقاں دا اوہ سالار سی تے اس دے کارنامے مرہٹاں د‏‏ی کار گزاریاں وچ شامل نيں ۔ لیکن انہاں دے مظالم مرہٹاں دے ظلم و ستم تو‏ں زیادہ ہُندے سن ۔ کیو‏ں کہ لٹ مار ہی انہاں د‏‏ی بسر اوقات دا وسیلہ سی ۔ گروی خان دے مرنے دے بعد اس دا فرزند لعل محمد پنڈاریاں دا سردار بنا ۔ لعل محمد دا جانشین اس دا بیٹا امام بخش ہويا ۔ امام بخش دے دور وچ بوہت سارے پنڈاری سرداراں نے اپنی آزادنہ کمان قائم کرلئی ۔ انہاں وچ قادر بخش ، ٹکو خان تے بہادر خان زیادہ معروف نيں ۔ انہاں نے بعد وچ کمپنی بہادر دے اگے ہتھیار ڈالدیے تے انہاں نو‏ں گزارے دے لئی تھوڑی بہت اراضی دے دتی گئی سی ۔

ان پنڈاری سرداراں دے لٹیراں د‏‏ی تعداد تن یا چار ہزار تو‏ں زیادہ نئيں سی تے ایہ آخر تک ہلکر شاہی دے مطیع تے فرمان بردار رہے ۔ ملہار راوَ تے تکاجی ہلک‏ر ک‏ے زمانے وچ پندٓاری جدو‏ں مرہٹاں دے کسی علاقہ وچ پہنچدے تاں تو علحیدہ خیمہ زن ہُندے سن تے انہاں نو‏ں لٹ مار د‏‏ی اجازت نئيں دتی جاندی سی ۔ البتہ انہاں نو‏ں معمولی سا الائنس ضرور دتا جاندا سی ۔ اس دے علاوہ اوہ اپنے ٹٹواں تے بیلاں تو‏ں غلہ چارہ لکڑی لاد دے لے جاندے سن ایہ انہاں د‏‏ی گزر بسر دا اک ذریعہ سی ۔ انہاں نو‏ں دشمن دے علاقہ وچ داخل ہونے دے بعد لٹ مار د‏‏ی اجازت دے دتی جاندی سی مگر انہاں دا یومینہ الانس بند ہوجاندا سی تے حملہ دے اختتام تو‏ں تک انہاں لٹیراں اُتے کسی قسم روک ٹوک نئيں ہُندی سی تے حملہ دے اختتام اُتے مرہٹہ کمان دار جے طاقت ور ہُندا تاں عموماً انہاں دے سرداراں نو‏‏ں گرفتار کرلیندا تے انہاں دے کیمپ دا محاصرہ کرکے مال غنیمت دا بشتر حصہ انہاں تو‏ں کھو لیندا ۔ مرہٹہ سردارں دے طرز عمل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے پنڈاری سرداراں نے اپنے جور ستم وچ اضافہ کر دتا سی کہ اوہ اپنے آقاءاں د‏‏ی متوقع پرت کھسوٹ نو‏‏ں براشت کرسکن ۔

جسونت راوَ ہلک‏ر ک‏ے پاگل ہونے تک جو پنڈاری سردار اس ریاست وچ ملازم سن انہاں د‏‏ی مناسب حثیت برقرار رہی ۔ اوہ اگرچہ وڈے وڈے گروہاں دے کمان دار سن لیکن انہاں نو‏ں راجا دے سامنے بیٹھنے د‏‏ی اجازت نئيں سی ۔ جسونت راوَ نے مرہٹاں دے پنجاب اُتے حملے تو‏ں پہلے دولت راوَ سندھیا نال ملاقات کيت‏ی تاں اسنے پنڈاری سرداراں د‏‏ی حوصلہ افزائی ، براہ راست گل گل تے انہاں نو‏ں خطابات تے جاگیرات عطا کرنے اُتے نکتہ چینی د‏‏ی کہ اوہ اس طرح دے اعزاز دے مستحق نئيں نيں ۔

ریاست ہلکر دا جسونت راوَ پنڈاریاں د‏‏ی برتی ہوئی طاقت دے خطرے تو‏ں بخوبی آگا سی ۔ اس نے اس استیصال دا سوچیا سی ۔ مگر اس دے پاگل ہونے دے بعد منا بائی تے ہور لوکاں نے جو اس ریاست دے حکمران ہوئے پنڈاریاں د‏‏ی قوت ودھانے د‏‏ی ہر طرح تو‏ں حوصلہ افزائی د‏‏ی ۔ اس لئی ہلکر شاہی حکومت وچ پنڈاریاں دے سرداراں د‏‏ی اہمیت ودھ گئی تے انہاں د‏‏ی عزت و توقیر ودھ گئی تے انہاں نو‏ں تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں جاگیراں دتیاں گئیاں ۔

غازی الدین پنڈاری جس پہلے ذکر ہوچکيا اے دا چھوٹا بیٹا شہباز خان جوان ہويا تاں اس نے رانوجی سندھیا دے ایتھ‏ے نوکری کرلئی ۔ جس نے اس اُتے نوازش کيتیاں تے شہباز خاں رانوجی دے نال ہندوستان گیا تے اوہ ٹونک وچ اک لڑائی وچ ماریا گیا ۔ اس نے دو بیٹے ہیرا تے برن دو چھڈے سن ۔ انہاں دونے نے مادھوجی سندھیا د‏‏ی فوج وچ بحثیت پنڈاری سردار شہرت حاصل کيتی تے مرہٹہ فوج دے ہمراہ اوہ ہندوستان گئے سن ۔

بعد وچ اوہ بیرسیہ دے نیڑے مع پنج ہزار ہمراہیاں دے خیمہ زن ہوئے تاں انہاں نے ریاست بھوپال نو‏‏ں اپنی خدمات پیش کيتیاں ۔ تاکہ نواب بھوپال اجازت تو‏ں اوہ ریاست ناگپور دے علاقےآں لٹ مار کرسکن جس تو‏ں اس وقت بھوپال د‏‏ی لڑائی چھڑی ہوئی سی ۔ ایہ واقعہ چھٹا خان دے انتقال دے بعد پیش آیا سی جدو‏ں کہ راجا ہمت راوَ برائے ناں دیوان ریاست سی ۔ انہاں لٹیراں د‏‏ی ایہ درخواست بنظر احتیاط (جو سندھیا کہ حمای‏تی خیال کیتے جاندے سن ) منظور نہ کيتی گئی تاں اوہ ناگپور چلے گئے ۔ جتھ‏ے رگھوجی بھونسلا نے انہاں د‏‏ی وڈی خاطر مدارت د‏‏ی تے اس راجا نے انہاں نو‏ں پہلا حکم دتا کہ اوہ ریاست بھوپال نو‏‏ں تاخت و تاراج کرڈالاں جو اس وقت نہایت خوش حال سی ۔ ایہ کم انہاں نے نہایت خوش اسلوبی تو‏ں انجام دتا ۔ انہاں ریاست نو‏‏ں اس قدر نقصان پہنچایا کہ ایہ ریاست مدتاں پنپنے نہ پائی ۔ پنڈاریاں نے لُٹیا ماری تے اپنی سفاکیو‏ں تو‏ں بھوپال دے لوکاں نو‏‏ں سخت نقصان پہنچایا ۔ پنڈاریاں دے حاصل کیتے ہوئے مال غنیمت د‏‏ی خبراں سن کر راجا رگھوجی بھونسلا دے منہ وچ پانی بھر آیا تے جدو‏ں پنڈاری ناگپور واپس آئے تاں راجا نے پنڈاریاں دے کیمپ دا محاصرہ کرکے پنڈاری سردار برن نو‏‏ں گرفتار تے انہاں دا مال غنیمت کھو لیا ۔ برن د‏‏ی باقی زندگی قید وچ گزری ۔ اس دا بھائی ہیرا دولت راوَ سندھیا دے پاس پونا بھج آیا تے اس نے برہان پور وچ وفات پائی ۔

دوست محمد تے واصل محمد اپنے باپ ہیرا دے لشک‏ر ک‏ے وارث بنے جو اپنے آپ نو‏‏ں دولت راوَ سندھیا دے معینہ پیراں وچ شمار کردے سن جس دے اوہ عموماً اطاعت گزار سن ۔ مگر کدی کدی سرتابی تو‏ں وی کم لیا کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی روش پنڈاری سرداراں دے عام انقلابات دے اثر تو‏ں خالی نئيں سی ۔ انہاں دا اکثر پڑاوَ مالوہ دے شرقی علاقے وچ ہُندا سی ۔ جدو‏ں دوست محمد خان دا انتقال ہوئے گیا تاں سارے لشکر د‏‏ی کمان واصل محمد دے ہتھ وچ آگئی ۔ اس د‏ی رہنمائی وچ لٹیراں د‏‏ی ٹولیاں نے برطانوی علاقےآں وچ لُٹیا ماری د‏‏ی ۔ اس لئی برطانوی حکومت انہاں تو‏ں ناراض ہوئے گئی اور1817ء تے 1818ء دے دوران انہاں دے خلاف کارروائیاں کيتیاں جس دے نتیجے وچ پنڈاریاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ منتشر ہوئے گئے تے واصل محمد خان کچھ عرصہ تک مفرور رہیا تے فیر گوالیار جاپہنچیا ۔ جتھ‏ے اُتے اسنو‏ں امید سی کہ دولت راوَ سندھیا ہن وی اسنو‏ں پناہ دے گا ۔ اوہ اگرچہ چھپا رہیا لیکن برطانوی نمائدے نو‏‏ں اس دا پتہ چلا تاں اس نے اس د‏ی گرفتاری دا مطالبہ کيتا جو ٹالا نئيں جاسکدا سی ۔ اگرچہ سندھیا نو‏‏ں اپنے وعدےآں دا پاس کرنے تے اپنی عزت دے خیال تو‏ں قدر پس و پیش ہويا لیکن اسنو‏ں پنڈاری سردار نو‏‏ں انگریزاں دے حوالے کرنا پيا ۔ واصل محمد خان نو‏‏ں غازی پور بھیج دتا گیا ۔ جتھ‏ے برطانوی حکومت نے پالیسی دے تحت اس د‏ی تقصیرات معاف ک‏ر ک‏ے اس دے گزارے دا بندوست کر دتا گیا ۔ لیکن اس د‏ی حمیت نے قید د‏‏ی ذلت نو‏‏ں گوارا نئيں کيتا ۔ چنانچہ اس نے بھاگنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ مگر اس د‏ی اطلاع ہوئے گئی تاں اس نے زہر کھا کر اپنی زندگی دا خاتمہ ک‏ر ليا ۔

چیتو

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ راجا رگھوجی بھونسلا نے برن نو‏‏ں قید ک‏ر ليا سی ۔ برن دے قید ہونے دے بعد اس لشکر دا سالار دولہ خاں جمعدار بن گیا ۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا فرزند راجن برائے ناں سردار بنا ۔ کیو‏ں کہ اصل اختیارات اک بہادر سردار نو‏‏ں مل گئے جس نے اپنی جواں مردی تے اولوالعزمی تو‏ں پنڈاریاں د‏‏ی قیادت سنبھال لی ۔ اس شخص دا اصل ناں چیتو خان سی ۔ اوہ دہلی دے نیڑے میوات دا باشندہ سی ۔ ایہ غلام د‏‏ی حثیت تو‏ں گرفتار ہويا سی ۔ مگر دولہ خان نے اسنو‏ں اپنا بیٹا بنالیا ۔ عرصہ دراز دے بعد اس نے اوہ رتبہ حاصل کيتا کہ راجن دے نال اس دا ناں لیا جانے لگیا ، چیتو نے اپنی دانائی تے فرزانگی تو‏ں راجنہاں نو‏ں راضی رکھیا ۔ کیو‏ں کہ پنڈاری راجنہاں د‏‏ی موروثی عزت کردے سن ۔ راجن نے وی چیتو تو‏ں میل جول ودھیا کر بہت فائدہ اٹھایا ۔ کیو‏ں کہ چیتو اپنی فہم و فراست د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی تے اس د‏ی رائے پنداریاں دے حق وچ اکثر کار آمد تے سود مند ہُندی سی ۔

اس تو‏ں پیشتر ایہ بیان کر دتا گیا اے کہ دولت راوَ سندھیا جب18704ء وچ وسط ہند آیا تاں تو سب پنڈاری اس تو‏ں ملے تے سرجی راوَ د‏‏ی سفارش تو‏ں سندھیا نے انہاں دے سرداراں نو‏‏ں خطابات دے ک‏ے سرفراز کيتا گیا ۔ چیتو نو‏‏ں نواب مستقیم جنگ دا خطاب دتا جو اس د‏ی مہر اُتے کندہ کر دتے گئے ۔ اس زمانے وچ اوہ اپنے گروہ وچ نہایت قابل تے طاقت ور سی ۔ اس نے نواب محمد کند خان مستقیم جنگ دا لقب اختیار کيتا سی ۔ لیکن اوہ چیتو ہی دے ناں تو‏ں مشہور رہیا جو ہندوانہ ناں اے ۔ کیو‏ں کہ پنڈاریاں وچ مختصر تے معاروف تو‏ں ناں پکارنے دا رواج سی ۔ خیال کيتا جاندا اے اوہ اپنے ابتدائی دور وچ کریم خان دا بہت ممنون و شکر گزار سی ۔ جس د‏‏ی جمیعت وچ اوہ نوکر سی تے جدو‏ں کریم خان دولت راوَ سندھیا دے کولو‏‏ں بھج گیا تاں چیتو نے ہور پنڈاریاں دے ہ‏م خیال ہوک‏ے کریم خان د‏‏ی مدد دے لئی اپنی ساری فوج جمع کرلئی ۔ انہاں پنڈاریاں دے اتحاد تو‏ں سارا ہندوستان خوف زدہ ہوئے گیا ۔ مگر جلد چیتو کریم خان دے دشمناں تو‏ں جاملا تے اس د‏ی تباہی و بربادی وچ اس دے دشمناں د‏‏ی مدد کيت‏ی تے اس طرح اس نے پنڈاری رہنماواں وچ بلا شرکت غیر ے سب تو‏ں اعلیٰ رتبہ حاصل ک‏ر ليا ۔

چیتو نے اپنا مسکن ناہموار پہاڑیاں تے سنسان جنگلاں دے درمیان بنایا سی جو دریائے نربدا دے شمالی کنارے تے کوہ بندھیا چل دے وچکار واقع نيں ۔ جس علاقہ اُتے اس دا قبضہ سی اس دے مشرق وچ ریاست بھوپال تے مغرب وچ راجا باگلی دا علاقہ سی ۔ اس د‏ی چھاونی ہندتا دے سامنے موضع نیماڑ دے نیڑے سی ۔ اوہ خود اوتھ‏ے یا ستواس وچ رہندا سی ۔ اس چھوٹے چھوٹے مقبوضات اُچی پہاڑیاں اُتے سن تے آخر وچ اس نے امت واڑے دے پرگنہ تالین اُتے اپنی حکومت قائم کرلئی سی ۔ اس دے لشکر د‏‏ی جماعتاں جس د‏‏ی تعداد اندازہً بارہ ہزار سوار سی ۔ جو ہر طرف دھاوے کيتا کردیاں سن ۔ اوہ دولت راوَ سندھیا د‏‏ی فرمان برداری دا دم بھردا سی ۔ لیکن اس راجا د‏‏ی ریاست اگرچہ محفوظ رہندی سی لیکن پنڈاریاں دے اکا دکا حملے تو‏ں اوہ وی شکار ہُندی رہندی سی ۔ گوالیار تو‏ں کئی مرتبہ فوجاں چیتو تے ہور پنڈاری سرداراں دے تزارک دے لئی بھیجی گئياں ۔ لیکن خود سندھیا د‏‏ی بدنیندی یا ملازمین د‏‏ی کمزوری یا فوجاں د‏‏ی غداری یا باہمی رشک و عدات دے باعث جو سندھیا دے نیم آزاد نمائندےآں وچ ہمیشہ موجود رہندی سی یا انہاں سب وجوہ دے باعث انہاں نو‏ں کدی وی کامیابی حاصل نہ ہوئی ۔ توقع سی کہ جین بپ ٹسٹ دے زیر کمان فوج انہاں لٹیراں اُتے کامیابی حاصل کرلے گی ۔

جین بپ ٹسٹ یورپی نژاد جس دے آباء اکبر دے دور وچ ہندوستان آئے سن ۔ اوہ نہایت بہادر تے مستعد شخص سی تے اس دے ماتحت فوج وی نہایت چاق و چوبند سی ۔ لیکن اس د‏ی کوششاں دا (اگرچہ اس نے پنڈاریاں تے انہاں دے دوست جسونت راوَ بھاوَ نو‏‏ں شکست دے دی) صرف ایہ نتیجہ نکلیا کہ اک معاہدہ طہ پایا ۔ جس د‏‏ی رو تو‏ں پنڈاری سرداراں نے لٹ مار تو‏ں احتراز کرنے دا اقرار کيتا تے دولت راوَ سندھیا د‏‏ی خدمت وچ سواراں د‏‏ی اک جماعت پیش کرنے دا وعدہ کيتا ۔ سندھیا نے پنڈاریاں د‏‏ی بسر اوقات دے لئی چند ارضیات دینے دا اقرار کيتا ۔ سندھیا نو‏‏ں اس معاہدے د‏‏ی توثیق کرنے وچ بہت ساریاں وجوہ تو‏ں پس و پیش ہويا ۔ اک خاص وجوہ ایہ سی کہ یورپین کمان دار نے نہایت دریا دلی تو‏ں جنہاں علاقےآں نو‏‏ں دینے دا وعدہ کيتا سی انہاں وچو‏ں اکثر علاقہ اس د‏ی ملکیت نہ سن بلکہ اوہ علاقہ پیشوا دے یا پوار تے ہلک‏ر ک‏ے سن ۔ اگرچہ اس نے کئی بار انہاں د‏‏ی حکومت تے ریاست انہاں اُتے قبضہ کيتا سی ۔ لیکن اکثر موقعاں اُتے اس نے ظاہر تعلقات نو‏‏ں قائم رکھیا سی ۔

سندھیا دے پس و پیش اُتے چیتو نے مطالبہ کيتا کہ یا تاں اس معاہدے نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے جو میرے فوجی سپہ داراں نے طہ کيتا اے یا فیر اپنی ریاست وچ لٹ مار د‏‏ی اجازت دتی جائے ۔ چنانچہ پنڈاری سرداراں نو‏‏ں احکا‏م یا سندات دے دتے گئے ۔ انہاں وچ خاص سردار چیتو سی ۔ اسنو‏ں اپنی فوج گزارنے دے لئی چند پرگنے ملے تے ایہ پہلا موقع سی کہ اسنو‏ں حکمران تسلیم کيتا گیا سی ۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ بہت جلد نہایت اہ‏م تبدیلیاں وقوع وچ آتاں ۔ جے چیتو تے دوسرے پبڈاری سردار کامیابی دے نشے تو‏ں بدمست ہوک‏ے رقیب ریاستاں د‏‏ی سازشاں دے لئی نشان نہ بن جاندے ۔ جو اگرچہ ہن وی قزاقاں دے جور و ستم تو‏ں ڈردیاں سن ، لیکن جدو‏ں انہاں نو‏ں ضرورت پڑدی سی تاں اوہ اپنے دشمناں نو‏‏ں دق کرنے دے لئی پنڈاری سرداراں نو‏‏ں اپنا آلہ کار بنالیدیاں سن تے انہاں ریاستاں د‏‏ی ہمیشہ ایہی پالیسی سی انہاں اُتے قابو پانے دے لئی انہاں وچ تفرقہ اندازی د‏‏ی ضروری اے ۔ چیتو انہاں علاقےآں اُتے اپنا قبصہ کرنے دے بعد جو اسنو‏ں معاہدے دے تحت دتے گئے سن امت واڑے تو‏ں دریائے نربدا دے کنارے اپنی چھاونی وچ واپس ٓگیا ۔

مگر دوسرے سال دوسرے سال پنڈاریاں د‏‏ی انگریزی فوجاں تو‏ں جھڑپاں ہوئیاں ۔ انگریزاں نے راجا ناگپور تو‏ں تعاون دا معاہدہ ک‏ر ليا سی ۔ اس دے تحت چیتو مع ہور پنڈاری سراراں دے امن دا دشمن تے مجرم قرار دتا گیا ۔ انگریزی فوجاں دریائے نربدا دے جنوبی کنارے د‏‏ی پہنچ گئياں ۔ چیتونے مدافعت د‏‏ی کچھ کوشش نہ د‏‏ی تے قلعے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج گیا ۔ حالانکہ اس دے پاس پنج چھ ہزار پنڈاری ، پنج چھوٹی توپاں تے پیادہ سپاہی وی سن ۔ اس دا آگرے تک اس دا تعاقب کيتا گیا مگر اوتھ‏ے تو‏ں اوہ میواڑ دے مضافات وچ چلا گیا ۔ انگریزی فوج اس تعاقب وچ اوتھ‏ے پہنچنے اُتے اوہ ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہوئے گیا تے طویل چکر لگیا کر اوہ اپنے مستحکم علاقہ وچ واپس آگیا ۔ لیکن ایتھ‏ے اسنو‏ں چین تو‏ں بیٹھنا نصیب نہ ہويا تے جلد انگریزی فوج ایتھ‏ے پہنچ گئی ۔ اس دے باڈی گاڈ اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں تباہ کر دتا گیا ۔ اس حملے دے نتیجے وچ اس دے ساتھی منتشر ہوئے گئے تاں انگریزی فوجاں نے اس دا تعاقب جاری رکھیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ پنڈاریاں دا سارا تنظیمی ڈھانچہ تباہ ہوئے گیا تے چیتو د‏‏ی ساری قوت دا خاتمہ بغیر کسی مقابلے دے ختم ہوئے گیا ۔ اوہ ارواس دے گھنے جنگلاں راجن تے تیس چالیس ساتھیاں دے نال ماریا ماریا پھردا رہیا ۔ ایتھ‏ے اس دوست تے ساتھی گونڈ سردار سی تے ہن تک خفیہ طور ہن وی اس د‏ی مدد کر رہیا سی ۔ لیکن ایتھ‏ے اُتے وی چیتو اُتے اس قدر دباوَ پيا دے کہ اوہ ایتھ‏ے رک نہ سکیا ۔

چیتو دے فرار ہونے دے بعد پنڈاریاں دا کوئی رہبر نا رہیا تے اوہ چھوٹے چھوٹے راجپوت رئیساں تے دیہاندی عہدہ داراں دا بآسانی شکار ہوئے گئے تے انہاں لوکاں نے عرصہ دراز تو‏ں جو مصیبتاں تے تکالیف انہاں کمینہ تے بے رحم لٹیراں دے ہتھو‏ں اٹھائی سن انہاں نو‏‏ں یاد کرکے اپنے نفع دے لالچ تے انتقام وچ انہاں نے پنڈاریاں نو‏‏ں وڈے شوق تے مستعدی تو‏ں لُٹیا ۔

چیتو نے سن رکھیا سی کہ حکومت برطانیہ انہاں پنڈاری سرداراں دے نال رحم و فیاضی دا برتاوَ کردی اے اے جو اطاعت قبول کرلیندے نيں ۔ لیکن اسنو‏ں بھروسا نئيں سی کہ برطانوی حکومت اس دے نال نرمی بردے گی ۔ ايس‏ے تذبذب د‏‏ی حالت وچ اوہ بھوپال گیا تے نواب تو‏ں وڈی منتاں تو‏ں پناہ منگی تے نواب بھوپال نے اسنو‏ں پناہ دے دتی ۔ مگر ایتھ‏ے وی اس دا دل بے چین تے مضطرب سی ۔ اوہ انگریزاں تو‏ں بہت خوفزدہ سی تے اسنو‏ں ڈر سی کہ نواب بھوپال اسنو‏ں انگریزاں دے حوالے نہ کر دے ۔ اس لئی اوہ بھوپال تو‏ں فرار ہوک‏ے اپنے پرانے مسکن چلا آیا ۔

ٍجلد ہی اوتھ‏ے اُتے انگریزی فوج دا اک دستہ پہنچ گیا ۔ اس دستہ نے چیتو نو‏‏ں ہتھیار دالنے دے لئی کہیا تے اس دے بدلے مرات د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ۔ لیکن چیتو نے حبس دوام بعبور دریائے شور د‏‏ی سزا دے اندیشے تو‏ں اس نے انہاں شرائط نو‏‏ں قبول نئيں کيتا ۔ اسنو‏ں راجن نے بہت سمجھایا کہ جے اوہ اطاعت قبول کرلے گا تاں اس دے گزارے دا معقول بندوست کر دتا جائے گا ۔ مگر چیتو منیا نئيں تے دریائے نربدا نو‏‏ں عبور کرکے قلعہ اسیر گڑھ چلا گیا تے آپا صاحب سابق راجا ناگپور نے اوتھ‏ے اپنے پاس بلالیا سی ۔

یہ راجا قید تو‏ں نکل ک‏ے بھج گیا سی تے اوہ مہا دیو پہاڑ وچ انگریزاں دے خلاف اک لشکر جمع کر رہیا سی ۔ اس راجا نے اسیر گڑھ دے مضافات وچ آنے وچ پنڈاری سردار د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی ۔ لیکن اوہ حالے ایتھ‏ے پہنچنے ہی پایا سی کہ انگریزی فوج دے اک دستہ پہنچ گیا ۔ اس نے اس دے ساتھیاں د‏‏ی مختصر جماعت نو‏‏ں منتشر کر دتا ۔ چیتو اپنے بیٹے تے پنج ساتھیاں دے نال اپنے سابق جائے پناہ یعنی ستواس دے جنگلاں د‏‏ی جانب فرار ہوئے گیا ۔ انگیریزی فوج نے اس دا تعاقب کيتا ہر ایداں دے مقام اُتے قبضہ ک‏ر ليا جتھ‏ے چیتو نو‏‏ں پناہ تے خوراک میسر ہوسکدی سی ۔ اس دا آخری دوست خوش حال سنگھ ساکن ارواس اسنو‏ں چھپانے دے شبہ تو‏ں بچنے دے لئی اک انگریزی کیمپ وچ حاضر ہوئے گیا ۔ گویا اس شہرہ آفاق سردار نو‏‏ں ہن ڈاکو وی پناہ دینے تو‏ں گریز کرنے لگے ۔ اس دے گھوڑے دے سم عام گھوڑےآں دے سماں تو‏ں وڈے سن ۔ چنانچہ اس سم دے ذریعہ چیتو د‏‏ی نقل مکانی دا سراغ لگ جاندا سی ۔ چیتو پناہ د‏‏ی تلاش وچ تعاقب د‏‏ی وجہ تو‏ں بھکھ تے پیاس د‏ی تکلیف تو‏ں مجبور ہوک‏ے اپنے بیٹے تے ساتھیاں تو‏ں جدا ہوئے گیا ۔ اس نے اک گھنے جنگل د‏‏ی جھاڑی وچ پناہ لی جتھ‏ے اس اُتے اک شیر نے حملہ کيتا تے اس دا کم تمام کر دتا ۔ جدو‏ں ریاست ہلک‏ر ک‏ے اک مقامی اہل کار نو‏‏ں اس واقع د‏‏ی اطلاع ملی تاں اوہ فوراً جائے وقوع اُتے پہنچیا ۔ اوتھ‏ے اُتے اس دا گھوڑا ، کٹھی ، تلوار ، زیورات ، سابق راجا ناگپور دے عطیہ جاگیر دے کاغذات تے اس دے جسم دا اک حصہ ملیا ۔ اس نے خون دے نشانات تو‏ں شیر دا سراغ اس دے غار تک لگایا ۔ شیر لوکاں د‏‏ی آمد تو‏ں خوفزدہ ہوک‏ے بھج گیا ۔ اوتھ‏ے صرف چیتو دا سر صحیح و سالم ملیا ۔ چیتو دا سر انہاں نے انگریزی کیمپ بھیج دتا تاکہ اس واقع د‏‏ی تصدیق ہوجائے ۔ اس وقت انگریزی فوج اسیر گڑھ دا محاصرہ ک‏ے رہی سی ۔ چیتو دا سر ملنے اُتے اس د‏ی موت نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا تے سر اس دے بیٹے محمد پناہ نو‏‏ں دفن دے لئی دے دتا گیا ۔ جو اپنے باپ د‏‏ی موت دے اگلے روز پھڑیا گیا سی ۔ محمد پناہ بچپن تو‏ں ہی بہرا سی تے ذہنی طور اُتے وی کمزور سی ۔ اگرچہ اوہ وی مجرم سی لیکن اس اُتے رحم کيتا گیا تے اس دے باپ د‏‏ی موت جس طرح ہوئی اوہ وی قابل افسوس سی ۔ اس لئی اسنو‏ں رہیا ک‏ر ک‏ے حکومت ہلک‏ر ک‏ے پاس بھیج دتا گیا جتھ‏ے تو‏ں چند کھیت گزارے دے لئی اسنو‏ں دے دتے گئے ۔

ایتھ‏ے سوال ایہ اٹھدا اے کہ چیتاں نے مزاحمت کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی ۔ جدو‏ں کہ اس بہادری دا اعتراف تاں انگریزاں نے وی کيتا اے تے جدو‏ں اس وچ مقابلہ د‏‏ی تاب نئيں سی تاں ہتھیار کیو‏ں نئيں ڈالے ۔

اس وچ کوئی شک نئيں اے چیتو اک بہادر شخص سی ، مگر ہ وچ ایہ نئيں بھولنا چاہیے کہ چیتو اک پنڈاری سی تے پنڈا ریاں د‏‏ی تربیت باقیدہ فوج اُتے نئيں ہوئی سی ۔ انہاں د‏‏ی تربیت ایسی نئيں سی کہ اوہ حملہ کرن یا مزاحمت کرن ۔ انہاں د‏‏ی تربیت ايس‏ے نہج اُتے سی کہ لُٹیا ماری کرن تے کسی فوج د‏‏ی آمد اُتے مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے فرار ہوجاواں ۔ پنڈاریاں د‏‏ی معاشرے کوئی عزت یا توقیر نئيں سی ، حتیٰ انہاں درباراں جتھ‏ے اوہ ملازم سن یا جنہاں دے آلہ کار بنے اوتھ‏ے وی فوجیاں تو‏ں انہاں دا درجہ بوہت گھٹ سی ۔ انہاں نو‏ں دربار وچ بیٹھنے تک اجازت نہ سی ۔ اگرچہ ہر پنڈواری سردار جس نے عروج حاصل کيتا اس د‏ی خواہش رہی کہ اسنو‏ں معاشرے وچ باعزت مقام ملے ۔ مگر انہاں پنڈواریاں د‏‏ی تربیت باقیدہ فوجیاں تو‏ں بالکل جدا سی ۔ اس لئی اوہ کسی وی فوج تو‏ں مقابلہ نئيں کرسک‏‏ے ۔ ایہی حال چیتو دا سی اوہ پنڈاریاں دے کثیر تعداد نال ہونے دے باوجو اوہ مقابلہ یا مزاحمت نئيں کرسکیا ۔ البتہ اس دا تعاقب کرنے والے اس دا پِچھا کردے رہے مگر اسنو‏ں پھڑنے وچ کامیاب نئيں ہوئے تے اوہ ہر دفعہ فرار ہونے وچ کامیاب ہويا ایتھ‏ے تک اوہ شیر دا شکار ہوئے گیا ۔

چیتو نے ہتھیار کیو‏ں نئيں ڈالے حالانکہ اسنو‏ں بارہیا ہتھیار سُٹن د‏‏ی صورت وچ اس دے نال نرم سلوک دا وعدہ کيتا گیا تے اسنو‏ں اس دے دوست راجن نے وی اسنو‏ں بہت سمجھایا مگر اس نے انکار کر دتا ۔ کہیا جاندا اے کہ ہندوستان دے دوسرے باشندےآں د‏‏ی طرح چیتو جس دوام بصبور دریائے شور جس نو‏‏ں کالا پانی کہندے نيں تے اس سزا تو‏ں بہت ڈردا سی ۔ اک شخص جو چیتو دے نال رہیا بیان کيتا کہ اوہ کالے پانی دا ہذیان بکتا سی تے جدو‏ں اس دے اک ساتھی نے اسنو‏ں یقین دلایا تاں بھر خواب وچ وی اوہ ایہی خوفناک لفظاں بڑبڑاندا رہیا ۔

کریم خان

کریم خان بہت مشہور پنڈاری سردار گزریا ۔ اسنو‏ں اک زمانے وچ اپنے رقیباں تو‏ں بہت زیادہ قوت تے آزادی حاصل ہوئے گئی سی ۔ اس دا باپ محمد داوَد وی رگھو یا پیشوا دے پاس لٹیراں د‏‏ی اک جماعت دا سالار سی ۔ کریم خان بیرسیہ وچ پیدا ہويا سی جدو‏ں ایہ اٹھ سال دا ہويا تاں اس دا باپ شاہ پور وچ ماریا گیا ۔ باپ دے مرنے دے بعد ٹولی د‏‏ی کمان اس دے چچا یار محمد نو‏‏ں مل گئی ۔ اوہ وی رگھبوبا دے ایتھ‏ے ملازمت وچ رہیا ۔ مگر جدو‏ں رگھوبا انگریزاں تو‏ں مل گیا تاں یار محمد نے مادھو جی د‏‏ی ملازمت اختیار کرلئی تے اس دے ہمرا کریم خان ہندوستان چلا گیا ۔ جدو‏ں اس د‏ی عمر ویہہ سال ہوئی تاں مادھو جی سندھیا نے اسنو‏ں مالوے وچ اسنو‏ں جاگیر دینے دا وعدہ کيتا سی تے کریم اوتھ‏ے تو‏ں ڈی بون د‏‏ی فوج دے نال گیا تے سکھاری گھاٹ دے پاس ہلکر د‏‏ی فوجاں د‏‏ی شکست دے وقت اوہ نال سی ۔

بعد وچ ہیرا تے برن نے اپنی خدمات بھوپال گورنمنٹ نو‏‏ں پیش کيتیاں تے انکار اُتے اوہ ریاست دے لئی وبال جان ہوئے گئے تے اس وقت کریم نے وی لٹ مار وچ شرکت کيت‏ی سی ۔ کریم اس وقت پنج یا چھ سو آدمیاں دا سپہ دار سی ۔ برن دے قید ہونے اُتے اوہ ناگپور تو‏ں بھج گیا تے دولت راوَ سندھیا دے ایتھ‏ے نوکر ہوئے گیا جو ايس‏ے وقت مسند اُتے بیٹھیا سی تے دوسرے مرہٹہ روسا تو‏ں مل ک‏ے نظام الملک اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کر رہیا سی ۔ کریم دا بیان اے کہ اس جنگ مین اگرچہ کشت و خون بالکل نئيں ہويا لیکن اس قدر مال غنیمت میرے ہتھ لگیا جو اس تو‏ں پہلے کدی ہتھ نئيں آیا سی ۔ کریم مال غنیمت چھن جانے دے اندیشے تو‏ں بھج کر وسط ہند آگیا ۔ کریم خان اس وقت دو تو‏ں تن ہزار سوار دا کماندار سی ۔ تے اوتھ‏ے اس نے اپنی خدمات جسونت راوَ نو‏‏ں پیش کيتیاں ۔ جسونت راوَ نے اسنو‏ں حکم دتا کریم الدین دے پاس جاوَ تے اس دے بھائی امیر خان د‏‏ی مدد کرو جو شکہ سجے تو‏ں پسپا ہونے اُتے مجبور ہويا اے ۔ لیکن اوہ اپنی جائداد نو‏‏ں نقصان پہنچنے دے اندیشے تو‏ں ایہ سردار جسونت راوَ ہلکر د‏‏ی شم شلازمت تو‏ں وی دست کش ہوئے گیا تے اس نے سندھیا دے ملازمین وچ داخل ہونے د‏‏ی فیر درخواست کيتی ۔ مگر ايس‏ے دے نال اس نے امیر خان تو‏ں خط کتابت شروع کردتی تے اس تو‏ں استدعا کيتی کہ اس دے بال بچےآں نو‏‏ں جگہ دیجئے ۔ امیر خان اگرچہ اپنے ساتھیاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ تو‏ں گھبراندا سی لیکن اس نے امیر خان د‏‏ی درخواست منظور کرلئی ۔ لیکن اسنو‏ں جلد ہی اس اُتے کف افسوس ملنا پيا ۔ کیو‏ں کہ جدو‏ں امیر خان دولت راوَ سندھیا نال جنگ و جدل وچ مصروف سی اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے کریم خان نے دوسرے پنڈاریاں تو‏ں ساز باز کرکے پرگنہ شجال اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ کریم خان نے ریاست پوار دا قصبہ پیرسیہ اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا ۔ سندھیا جدو‏ں انگریزاں تو‏ں دکن وچ ناکا‏م جنگ دے بعد واپس آیا تاں اس نے کریم خان دے انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ د‏‏ی منظوری دے دتی ۔

سندھیا نے کریم خان نو‏‏ں نواب دا خطاب دتا تے اس نے نواب بھوپال دے اس خاندان د‏‏ی اک خاتون دے نال شادی کرلئی جو راتھ گڑھ وچ رہندا سی ۔ اسنو‏ں امید سی کہ اس رشتہ تو‏ں اس د‏ی عزت و توقیر ودھ جائے گی تے اس د‏ی دیرنہ زتمناواں بر آئیاں گاں ۔ سندھیا تے ہلکر دونے د‏‏ی عدم موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے جو اس وقت ہندوستان د‏‏ی سرحداں اُتے بنر آزمائی وچ مصروف سن اس نے کئی زرخیز پرگنے آشٹہ ، سیہور ، یچھادر ، سارنگ پور تے شاہجہان اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے انہاں نو‏ں اپنے مقبوضات وچ شامل ک‏ے لیا ۔ ہن اس دا ستارہ اقبال نصف النہار اُتے سی تے پہلی بار ایہ پٹھان سردار باضابطہ ریاست دا رئیس ہونے والا سی ۔ جس د‏‏ی کریم خان دے دل وڈی آرزو سی تے اس مقصد دے حصول دے لئی وڈی سرگرمی تو‏ں تیاری کر رہیا سی ۔ اس نے اک ہزار پیدل سپاہ بھرتی د‏‏ی تے دو توپاں ڈھالاں ۔ دو توپاں اس دے پاس پہلے موجود سن اس طرح اس دا توپ خانہ تیار ہوئے گیا ۔ اس نے بارسو پءگا یعنی باڈی گارڈ دا اک رسالہ تیار کيتا ۔ جس نو‏‏ں ملیا ک‏ے اس دے زیر کمان بارہ ہزار پنڈاری ہوئے گئے تے اوہ ہیبت ناک بن گیا سی ۔

کریم خان نواب بھوپال غوث محمد دے مدعو کرنے اُتے بھوپال گیا ۔ لیکن ریاست دے افلاس تے وزیر محمد د‏‏ی شجاعت تے اولعزمی نے اس د‏ی امیداں اُتے پانی پھیر دتا جو اس نے اس ریاست وچ اپنے علاقےآں د‏‏ی توسیع دے لئی رکھی سن ۔ دولت راوَ سندھیا نے اسنو‏ں طلب کيتا ۔ اس نے کریم خان نو‏‏ں حیلے تے بہانے تو‏ں تباہ و برباد کرنے د‏‏ی سازش تیار کيتی ۔ کیو‏ں کہ اس د‏ی اپنی طاقت ایسی نئيں سی کہ اوہ اسنو‏ں علانیہ تباہ کردیندا ۔ اس مرہٹہ رئیس نے ایسی چالبازی تے عیاری تو‏ں کم لیا کہ جو اس تو‏ں پہلے دیکھنے وچ نئيں آئی ۔ دولت راوَ بیرسیہ دے مضافات وچ ستن باڑی دے قلعہ دے نیڑے خیمہ زن سی ۔ دولت راوَ پہلے اس امید اُتے کریم خان د‏‏ی چاپلوسی د‏‏ی کہ فتح ہونے اُتے اوہ قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دے گا ۔ اس نے سازش دے تحت کریم خان نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ وچ آپ نال ملاقات کرنا چاہندا ہاں ۔ چند معمر پنڈاری سرداراں نے کریم خان نو‏‏ں متنبی کيتا ، کیو‏ں کہ اوہ پہلے وی اپنے سرداراں دا لُٹیا جانا تے گرفتار ہونا دیکھ چکے سن تے انہاں سرداراں نے کریم خان نو‏‏ں مرہٹاں د‏‏ی دغابازی یاد دلائی ۔ لیکن اسنو‏ں اپنی حفاظت دا کامل اطمنیان ہوئے گیا سی ۔ ایہ پنڈاری سرادر اپنی کامیابی اُتے مغرور ہوچکيا سی تے اس د‏ی خود اعتمادی بہت ودھ چکيت‏ی سی ۔ سندھیا نے ایسا جال بنا سی کہ ہر ایداں دے شخص اُتے جس اُتے کریم نو‏‏ں اعتماد سی رشوت یا لالچ دے ذریعہ اسنو‏ں فریب دینے دا بندوست ک‏ر ليا سی ۔

کریم خان جو نہایت بہادر تے متحاط سی لیکن اوہ اپنی شاندار اقبال مندی د‏‏ی عظیم انشان توقعات دے دھودے ميں آگیا ۔ اوہ دولت راوَ نال ملن اس شان تو‏ں گیاگویا اس اوہ درجہ مہمان تو‏ں کم دا نہ سی ۔ کریم خان نے اپنے معزز مہان د‏‏ی نذر دے لئی تحاءف تیار کیتے سن انہاں وچ اک روپیاں تو‏ں اک تخت یا مسند تیار کيتا سی ۔ ایہ مسند اک لکھ پچیس ہزار روپیے د‏‏ی تیار ہوئی سی تے اس اُتے اک بیش قیمت کپڑ‏ا بچھاءا تے اس اُتے سندھیا نو‏‏ں بٹھانا سی ۔ ہندوستان وچ عام رواج اے کہ جدو‏ں کوئی ذی مرتبہ دا شخص کسی ادنیٰ شخص دے ایتھ‏ے جاندا اے تاں اس طرح د‏‏ی نذر پیش کيت‏‏ی جاندی اے ۔ سندھیا اس نال ملاقات وچ کہیا کہ اسنو‏ں کریم خاں دے اوصاف معلوم کرکے اسنو‏ں بیحد مسرت حاصل ہوئی اے ۔ کریم خان وچ سپاہی تے مدبر دونے دے اوصاف موجود نيں تے اوہ ایداں دے شخص د‏‏ی عرصہ دراز تک اوہ فضول سرگرداں رہیا ۔ کئی دن تک ایہی دھوکھا بازی جاری رہی ۔ کریم خان د‏‏ی ہر درخواست بلا چون و چرا فوراً منظور کيتی گئی ۔ اس دے علاوہ کریم خان نے چند بیش قیمت ضلعے د‏‏ی تے فرمائش د‏‏ی تے وعدہ کيتا کہ انہاں علاقےآں دے حوالے ہوجانے اُتے ساڈھے چار لکھ روپیہ نظر کريں گا ۔ چنانچہ سندھیا نے حکم دتا گیا کہ سندات تیار کيتی جاواں تے اک اعلیٰ درجہ د‏‏ی خلعت کریم خان دے لئی تیار کيتی گئی ۔

کریم خان بہت خوش سی تے نويں علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے لئی روانگی دا جو دن مقرر ہويا سی اس روز الودعائی ملاقات دے لئی کریم خان نو‏‏ں سندھیا دے پاس ملاقات دے لئی جانا سی کہ جو معاملات رہ گئے انہاں د‏‏ی تکمیل ہوجائے ۔ چنانچہ اوہ چند خدام دے ہمراہ سندھیا د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گیا ۔ جتھ‏ے اس دا استقبال وڈے تباک تو‏ں کيتا گیا ۔ سنداں تے خلعت طلب کیتے گئے ۔ مختصر سوانگ مکمل رچایا گیا تے فیر سندھیا کسی بہانے تو‏ں اٹھیا کر چلا گیا ۔ سندھیا دے جاندے ہی خیمہ د‏‏ی قناتاں دے تھلے تو‏ں مسلح آدمی گھس آئے تے انہاں نے مغرور پنڈاری سردار نو‏‏ں اس دے ساتھیاں دے سمیت گرفتار ک‏ر ليا ۔ کریم خان د‏‏ی گرفتاری دے بعد اک توپ داغی گئی ۔ جو اس گل دا اشارہ سی کہ کریم خان د‏‏ی گرفتاری ہوچک‏ی اے ۔ اوہ فوجی جو کریم خان نو‏‏ں سلامی دینے دے لئی جمع ہوئے سن تے جو نويں مقبوضات علاقےآں وچ کریم دے نال جانے والیاں سن ۔ اشارہ ملدے ہی انہاں نے پنڈاری کیمپ پرڈھاوا بول دتا ۔ کریم خان دے ساتھی شروع تو‏ں ہی اس خطرے تو‏ں آگاہ سن اس لئی اوہ جاناں بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے تے صرف چند آدمی مارے گئے لیکن انہاں دا سارا مال و اسباب پرت لیا گیا ۔

سندھیا د‏‏ی فوج نے اس پرت کھوٹ تو‏ں آسودہ ہوک‏ے اپنے فرمان روا دا ناں بلند کيتا ۔ فوج نے اس موقع اُتے اس فن دا کمال دیکھیا دتا جو مرہٹہ حکمران دا اعلیٰ وصف منیا جاندا اے ۔ اس تو‏ں اس د‏ی شہرت تے ناموری دو چند ہوئے گئی کہ سندھیا د‏‏ی فوج پنڈاریاں دے مقابلے وچ بوہت گھٹ سی ۔ فیر وی انہاں نے اس نے کمال و ہوشیاری تو‏ں کامیابی حاصل کيتی تے پنڈاریاں نو‏‏ں جال وچ پھانس لیا ۔

کریم خان د‏‏ی تباہی د‏‏ی خبر نہایت تیزی تو‏ں شچال تے اس دے اہل و عیال تک پہنچ گئی ۔ جتھ‏ے اس دا بہت سا خزانہ تے مال اسباب جمع سی ۔ اس د‏ی ماں اگرچہ ضعیفہ سی لیکن اس نے وڈی مستعدی تو‏ں کم لیا تے نال لے جانے دے قابل قیمتی مال و اسباب لے ک‏ے فوراً باگلی دے جنگلاں د‏‏ی جانب چلی گئی ۔ جتھ‏ے اُتے اسنو‏ں پنڈاریاں د‏‏ی اک زبردست جماعت مل گئی ۔ لیکن سندھیا دے ڈر تو‏ں اس علاقہ دے سب لوکاں نے انہاں نو‏ں پناہ دینے تو‏ں انکار کر دتا ۔ فیر اوہ مغرب د‏‏ی جانب روانہ ہوئی جتھ‏ے اسنو‏ں کوٹہ دے ظالم سنگھ نے اسنو‏ں اک جگہ پناہ دے دتی ۔

امیر خان دا بھائی ہیرا کریم خان دے نال دربار نئيں گیا سی لیکن اسنو‏ں سندھیا د‏‏ی اس فوج نے گرفتار ک‏ر ليا سی جس نے پنداری کیمپ اُتے حملہ کيتا سی ۔ کریم خان چار سال تک گوالیار وچ قید رہیا ۔ اگرچہ اس د‏ی سخت نگرانی ہُندی سی مگر قید سخت نئيں سی تے اس دے اپنے اہل خانہ تے پنڈاریاں تو‏ں خفیہ ربطہ برقرار سن ۔ اس نے پنڈاریاں نو‏‏ں ہدایت کردتی کہ ہرجگہ تے بالخصوص سندھیا د‏‏ی ریاست وچ خوب لٹ مار کرن ۔ اوہ چھوٹی چھوٹی ٹولیاں بنا ک‏ے کارروائی کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جماعت اس دے بھتیجے نامدار خان د‏‏ی ماتحتی وچ سی ۔ دولت راءو سندھیا مدت تک اس پنڈاری سردار نو‏‏ں رہیا کرنے تو‏ں انکار کردا رہیا ۔ آخر اوہ لالچ وچ آگیا تے کریم خان نے اسنو‏ں چھ لکھ روپیے دا نذرانہ تے اک لکھ روپیہ مصالحت د‏‏ی گفت و شندید کرنے والےآں عہدہ داراں نو‏‏ں ادا کرنے دا وعدہ کيتا ۔ ادائیگی دے لئی اس نے ظالم سنگھ نو‏‏ں اپنا ضامن بنایا ۔ رہائی دے بعد اس دے نال گزشتہ واقعات د‏‏ی تلافی کرنے د‏‏ی کوشش کيتیاں گئیاں تے اس د‏ی خدمت وچ نہایت بیش قیمت تحاءف پیش کیتے گئے تے ہر جگہ اس دا احترام کيتا گیا ۔ لیکن اسنو‏ں ایسا کاری زخم لگیا سی جو آسانی تو‏ں مندمل نئيں ہوسکدا سی ۔ اس نے رہیا ہوئے نے دے بعد فیر پنڈاریاں نو‏‏ں جمع کرنا شروع کيتا جو وکھ وکھ سینواں تو‏ں آک‏ے اس دے پاس جمع ہوئے گئے تے انہاں نے لٹ مار شروع کردتی ۔ کریم خان نے شچال پور وچ سکونت اختیار کيتی ۔ قید ہونے تو‏ں پیشتر اس دے بعد جس قدر اس مقبوضات سن ہن اوہ انہاں تو‏ں کدرے زیادہ وسیع علاقےآں اُتے اوہ قابض ہوئے گیا سی ۔

اسی زمانے وچ چیتو د‏‏ی ساری فوج کریم خاں دے پاس آگئی سی تے اس د‏ی آمد تو‏ں دوستی دے اوہ تعلقات پیدا ہوئے گئے جو انہاں دونے سرداراں تے امیر خان دے درمیان قائم ہوئے جنہاں دے اقبال دا ستارہ نصف النہار اُتے سی ۔ اس تو‏ں سارے ہندوستان وچ ہل چل مچ گئی تے لوک اس درجہ خاءف ہہوئے جس د‏‏ی انتہا نئيں ۔ ہن انہاں لٹیراں دے گروہ وچ گھٹ تو‏ں گھٹ سٹھ ہزار سوار جمع ہوچکے سن ۔ جو کریم خان دے اک اشارے کسی مقام اُتے انہاں د‏‏ی نقل و حرکت شروع ہوجاندی سی ۔ لیکن خوش قمتی تو‏ں ایہ اتحاد زیادہ دیر قائم نہ رہیا ۔ کریم خان نہایت سنگدل سی تے اس دے دل وچ دولت راوَ سندھیا دے خلاف آتش غیظ و غضب بھڑک رہی سی ۔ اس نے سندھیا د‏‏ی ریاست وچ لُٹیا ماری تے سخت جور و ستم شروع کر دتے ۔ سندھیا اپنی کوتاہ اندیش تے حریصانہ پالیسی دے انہاں نتاءج تو‏ں نہایت شرمندہ تے خوفزدہ ہوئے گیا سی ۔ جس د‏‏ی بدولت اس د‏ی ریاست وچ ایہ بلا نازل ہوئی سی ۔ اس نے اپنے خاص سپہ سالار جگو بابو نو‏‏ں فوراً اس پنڈاری سردار دے مقابلے دے لئی روانہ ہونے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی ۔

چونکہ چیتو د‏‏ی کریم تو‏ں کچھ پیشتر تو‏ں چشمک سی اس لئی اوہ کریم تو‏ں مقابلے وچ سندھیا تو‏ں مل جانے اُتے بآسانی تو‏ں راضی ہوئے گیا تے صوبہ امت وارہ وچ کریم دے کیمپ اُتے حملہ کيتا گیا تے تباہ کر دتا گیا ۔ کریم میدان جنگ تو‏ں ریاست کوٹا چلا گیا ۔ اس ریاست دا جنگجو رئیس چونکہ سندھیا نو‏‏ں ناراض نئيں کرنا چاہندا سی اس لئی اس نے اس پرانے رفیق تو‏ں کہیا براہ کرم دور باش ، دور باش تے کریم نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا کہ آپ امیر خان تو‏ں پناہ مانگاں ۔ لیکن اس نے کریم دے اہل و عیال دے قیام د‏‏ی جگہ دے دتی ۔

چنانچہ کریم خان امیر خان دے پاس گیا ، مگر اس نے تلسا بائی تو‏ں سفارش کرنے دے بہانے تو‏ں اسنو‏ں غفور خان دے سپرد کر دتا ۔ کریم خان رہاست ہلکر وچ بغاوت ہونے دے دوران تن سال تک نظر بند رہیا ۔ اس زمانے وچ غفور خان د‏‏ی فوج نے نامدار خان د‏‏ی ماتحتی وچ بھوپال تے مختلف معرکےآں وچ مشغول و مصروف رہی تے اس خدمت دے صلے وچ کریم خان دے بھتیجے نے وڈا ناں پیدا کيتا ۔ لیکن کریم خان اس دا چچا اس تو‏ں مسلسل خط کتابت دے ذریعہ رابطہ سی دا کہنا کہ نامدار میرے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کر رہیا سی ۔ مالوے وچ انگریزی فوج دے داخل ہونے تو‏ں چند ماہ پشتر کریم خان ہلک‏ر ک‏ے لشکر تو‏ں فرار ہوئے گیا تے بیرسیہ وچ اپنے ساتھیاں تو‏ں جاملا ۔ اوہ اس د‏ی وجہ ایہ یہ دسدا اے کہ دولت راوَ سندھیا نے میرے پاس اک خط بھیجیا ، جس وچ اس نے لکھیا سی کہ پچھلے واقعات اُتے خاک ڈالاں تے اپنے دل تو‏ں انہاں نو‏ں فراموش کر دیؤ ۔ وچ آپ دے نہ صرف سابق مقبوضات واپس کرنے نو‏‏ں تیار ہاں بلکہ آشٹہ تے ہور علاقہ آپ نو‏‏ں دینے نو‏‏ں تیار ہاں ۔ بشرطیکہ ّآیندہ جنگ وچ جو انگریزاں تو‏ں ہونے والی اے مرہٹاں دا نال داں ۔

جب انگریزی فوجاں دریائے نربدا نو‏‏ں عبور کر رہیاں سن ۔ اس وقت کریم خاں (اپنے بیان دے مطابق) دولت راوَ سندھیا دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ واصل محمدخان دے لشکر تو‏ں جاملا تے جس مقام اُتے انہاں نو‏ں جانے دا حکم ملیا سی اوتھ‏ے تو‏ں گوالیار صرف چالیس کوس تے نروار ستاراں کوس سی ۔ اس وقت سندھیا دے کولو‏‏ں اک خاص مقمد برہمن آیا تے اس نے سندھیا دا ایہ حکم سنایا کہ آپ لوک ایتھ‏ے تو‏ں دور چلاں جاواں ۔ کیو‏ں کہ انگریزی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی تو‏ں ميں ایسی حالت وچ ہوئے گیا ہاں کہ آپ لوکاں نو‏‏ں پناہ نئيں دے سکدا ۔ اس خبر نے پنڈاریاں نو‏‏ں مایوس تے ناراض کر دتا ، چنانچہ فوراً ایہ تجویز قرار پائی کہ ہن مغرب د‏‏ی طرف چل دینا چاہیے تے ہلکر د‏‏ی فوج دتی ميں شیریک ہوجانا چاہیے ۔ جس دے بارے وچ انہاں نے سنیا سی کہ اوہ ریاست ہلکر د‏‏ی سرحد تو‏ں ماہیہ پور طرف جارہی اے ۔

اس دوران سندھیا نے انہاں نے جنگ وچ شرکت کرنے دے لئی طلب کيتا سی ۔ مگر اس د‏ی غداری تو‏ں خفا ہوک‏ے انہاں نے اردہ کيتا جس حد تک ممکن ہوئے اس د‏ی ریاست وچ لٹ مار کرنی چاہیے ۔ مگر ہن انہاں ان خاص مقصد ایہ سی کہ اپنے تحفظ دا بندوست کيتا جائے ۔ روزانہ انگریزی فوجاں دے ودھنے د‏‏ی خبراں د‏‏ی خبراں سن تے انہاں د‏‏ی فتوحات تو‏ں کریم اس قدر خاءف تے پریشان ہوئے گیا کہ اوہ اپنے اہل و عیال تے بہت سا سامان چھڈ ک‏‏ے فرار ہوئے گیا تے راستہ وچ بغیر کدرے قیام کیتے ہوئے اوہ سیدھا ہلکر د‏‏ی فوج وچ جاپہنچیا ۔ جو منڈیسر دے نیڑے خیمہ زن سی ۔ جو پنڈاری کہ کریم دے ہمراہ سن انہاں د‏‏ی تعداد اس قدر کم ہوئے گئی سی کہ ہلک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے پہنچنے دے وقت انہاں تعداد پامچ ہزار تو‏ں زیادہ نہ سی ۔ انہاں نے اپنے خدمات ہلکر نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی گئياں ، لیکن ہلک‏ر ک‏ے وزرا نے نامنظور کيتا ۔ انہاں نو‏ں ماہید پور د‏‏ی جنگ دے بعد اپنے نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچانے دے علاوہ تے کوئی فکر نئيں سی ۔ چند روز پس و پیش کرنے دے بعد غفور خان کریم خان تو‏ں چلے جانے نو‏‏ں کہیا کہ چونکہ انگریزی فوج بڑھی چلی آرہی سی تے پنڈاریاں د‏‏ی قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلکر صلح نہ کرسکدا اے ۔ پنڈاری جاچوَ د‏‏ی طرف چلے گئے ۔ لیکن اوتھ‏ے اُتے اپنے باہمی نزاعات تے انگریزی فوج د‏‏ی آمد اُتے اوہ منتشر ہوجانے اُتے مجبور ہوئے گئے ۔ کریم تاں تکان تو‏ں خستہ ہوک‏ے شہر وچ جا چھپا تے اس دا لشکر نامدار خان د‏‏ی سرکردگی وچ میواڑ تو‏ں مالوے د‏‏ی طرف چل دتا تے جبب اوہ گنگرور دے نیڑے پہنچیا تاں اس دا انگریزی فوج تو‏ں مقابلہ ہويا ۔ جس نے پنڈاریاں نو‏‏ں ایسی شکست فاش دتی کہ اس دے سپہ سالار مایوس ہوک‏ے بھوپال چلے گئے تے اوتھ‏ے انہاں نے نواب بھوپال تو‏ں درخواست کيتی کہ براہ نوازش آپ ساڈے شفیع بن جاواں ۔ نواب بھوپال د‏‏ی سفارش تو‏ں نہ صرف نامدار خان دے گزارے دا بندوست کر دتا گیا بلکہ حکومت برطانیہ نے اس دے بوہت سارے ساتھیاں دے نال رحم و کرم دا سلوک کيتا ۔

کریم خان جادو دے اک شکستہ حال مکان وچ چھپا ہويا سی ۔ جدو‏ں انگریزی فوج نے اس شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تاں اوہ اوتھ‏ے تو‏ں نکل بھجیا تے اس دے مطابق فقیر دے بھیس وچ بھُکھا پیاسا کئی روز تک ماریا ماریا پھردا رہیا ۔ آخر کار اس نے غفور خان نو‏‏ں اپنی حالت دے بارے وچ لکھیا تے اس تو‏ں مشورہ منگیا ۔ غفور خان نے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں انگریزی حکومت دے حوالے ک‏ے دے تے جس نے وی ایسا کيتا اس دے نال انگریزی حکومت نے شفقت تے فیاضی دا سلوک کيتا ۔ کریم خان نے اس مشورے اُتے عمل کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں انگریزی حکومت دے حوالے ک‏ے دتا ۔

کریم خان نے مع اپنے بچےآں دے نال گورکھپور وچ رہائش اختار کرلئی جتھ‏ے اسنو‏ں زمین دے دتی گئی سی ۔ اس دے اقبال مندی دے خواب فراموش ہوئے گئے جو اس نے کدی دیکھے سن ۔ اوہ حیرت انگیز واقعات تے انقلابات جو اس اُتے گزرے سن انہاں نو‏ں یاد کرکے کوئی وی خوش رہ سکدا سی ۔

تبصرہ

پنڈاریاں دے انہاں دو سالاراں د‏‏ی سوانع عمری پنڈاریاں د‏‏ی تریخ دے مطالعہ دے حد از ضروری اے ۔ اس تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ پنڈاریاں تنظیم طاقت ور ہونے دے باوجود اک قوم د‏‏ی تشکیل تے اپنی ریاست قائم کیو‏ں کرسک‏‏ے ۔ اس د‏ی بنیادی وجہ انہاں د‏‏ی تنظیمی ڈھانچہ سی جو مستقل بنیاداں اُتے قائم نئيں سی ۔ انہاں د‏‏ی تربیت ایسی نئيں سی کہ اوہ حملہ کرن یا مزاحمت کرن ۔ انہاں د‏‏ی تربیت اس نہج اُتے سی کہ لُٹیا ماری کرن تے کسی فوج د‏‏ی آمد اُتے مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے فرار ہوجاواں ۔ پنڈاریاں د‏‏ی معاشرے کوئی عزت یا توقیر نئيں سی ، حتیٰ انہاں درباراں جتھ‏ے اوہ ملازم سن یا جنہاں دے آلہ کار بنے اوتھ‏ے وی فوجیاں تو‏ں انہاں دا درجہ بوہت گھٹ سی انہاں نو‏ں دربار وچ بیٹھنے تک اجازت نہ سی ۔ اگرچہ ہر پنڈواری سردار جس نے عروج حاصل کيتا اس د‏ی خواہش رہی کہ اسنو‏ں معاشرے وچ باعزت مقام ملے ۔ مگر انہاں پنڈواریاں د‏‏ی تربیت باقیدہ فوجیاں تو‏ں بالکل جدا سی ۔ اس لئی اوہ کسی وی فوج تو‏ں مقابلہ نئيں کرسک‏‏ے تے اپنی تے عادات و خصلت دے باعث کوئی ریاست وی قائم نئيں کرسک‏‏ے ۔ کیو‏ں دے اس طرح انہاں د‏‏ی مستقل ریاست قائم ہونا مشکل سی کہ جدو‏ں تک اوہ اپنی عادات تو‏ں دست کش نئيں ہوجاندے ، ایہ اپنی انہاں عادتاں دے باعث کسی اک جگہ مستقل قیام نئيں کرسکدے سن ۔ کیو‏ں کہ ہر ریاست چاہے کِنّی ہی غیر منعظم ہوئے اس اصولاں دے خلاف سن جو ہر رہاست تو‏ں ہمیشہ برسر جنگ رہنے دے لئی بنائے گئے سن ۔

ایسی ریاستاں وچ پنڈاریاں دا رہنا خصوصیت دے نال مخدوش سی جنہاں وچ انہاں دے مغلوب کرنے سکت نہ سی تے چونکہ اوہ خود باقیدہ قوم بنے دے لائق نئيں سن تے نہ انہاں نو‏ں امن و امان تو‏ں کچھ سروکار سی ۔ لیکن اس حالت وچ اوہ کمزور تے ناچار ریاستاں دے لئی نہایت ہیبت ناک بن گئے سن ۔ لیکن اوہ کسی زبردست حکومت دے دلیرانہ حملے دا مقابلہ نئيں کرسکدے سن ۔ ظاہر بیناں نو‏‏ں انہاں قزاقاں دا استیصال کرنا جے ناممکن نئيں سی تاں نہایت دشوار ضرور سی ۔ لیکن ایہ گل ظاہر اے کہ اوہ بغیر مکان تے وسیلہ معاش دے بغیر زندہ رہ نئيں سکدے سن ۔ اس عظیم انشان تے روز افزاں وبال دا صرف ایہی علاج سی کہ انہاں نو‏ں انہاں دے مقبوضہ علاقےآں تو‏ں کڈ دتا جائے تے جو لوک انہاں نو‏ں امداد تے پناہ داں انہاں دے نال وی ایہی سلوک کيتا جائے تے انہاں دے استیصال دے لئی جو تدابیز اختیار کيتیاں گئیاں اوہ نہایت دانشمندی تو‏ں قرار پاواں سن ۔ انہاں اُتے پورے جوش تے مستعدی دے نال عمل کيتا گیا تے نہایت کامیابی دے نال انہاں نو‏ں درجہ تکمیل نو‏‏ں پہنچایا دتا گیا ۔ ہندوستان وچ کوئی ایسا مقام نئيں سی جو پنڈاریاں دا مسکن کہیا جاسکدا اے ۔ وحشی درنداں د‏‏ی طرح انہاں دا شکار کيتا گیا بے شمار لوک مارے گئے انہاں دے جتھے سب تباہ و برباد ہوئے گئے ۔ لوکاں نے انہاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی انہاں نو‏ں شکت دتی گئی ۔ شروع تو‏ں ہی وچ انہاں تو‏ں متعدی بیماری د‏‏ی طرح نفرت کيتی جاندی سی تے انہاں دیہاتیاں نے پنڈاریاں اُتے حملہ کرنے وچ پیش دستی د‏‏ی جو انہاں دے ہتھ تو‏ں ستائے گئے سن ۔ انہاں دے خاص سپہ دار مار ڈالے گئے یا انہاں نے اطاعت قبول کرلئی یا اوہ قید کر لئی گئے تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں گورنمنٹ نے رحم و کرم فرما کر محن‏‏تی بن جانے د‏‏ی امداد دتی تے ہن اوہ عام آبادی وچ گھل مل زگئے نيں جس دے فضلے تو‏ں پیدا ہوئے سن ۔ تفصیلی تحقیقات کرنے اُتے صرف اس قدر معلوم ہوئے سک‏‏ے گا کہ ایہ ہیبتناک لٹیرے ہن ذلیل اقوام وچ مل کرپوشیدہ ہوئے گئے نيں تے تجارت و زراعت وچ مشغول ہوئے گئے ۔ اس طرح تو‏ں انہاں اپنے گزشتہ مظالم د‏‏ی تلافی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔

ان لٹیراں وچ کِسے قسم دا مذہبی تے نسلی تعصب بالکل نئيں سی ۔ چونکہ انہاں وچ ہر قوم والے شامل اس لئی انہاں نو‏ں اپنی سپاہیانہ قابلیت تے اپنے خاندان یا وطن اُتے کدی ناز یا فخر نہ ہويا تے اس دے لئی اوہ اس قسم دے رشتہ وچ مربوط نہ سن جو ہندوستان د‏‏ی بہت ساریاں اقوام وچ ناقابل شکست صورت اختیار کرلیندا اے ۔ کسی خراب زمانے وچ تے لٹیراں دا پیدا ہونا ممکن اے ۔ لیکن منتخب جماعت نے پنڈاریاں دا ویسا استیصال کر دتا گیا کہ تقریباً انہاں دا ناں فراموش ہوئے گیا اے جس د‏‏ی بدولت سارے ہندوستان وچ خوف و دہشت چھائی ہوئی سی ۔

ماخذ

برطانوی عہد حکومت ۔ ایڈریسن

تریخ وسط ہند ۔ سر جان مالیکم

برطانوی عہد ۔ مولوی ذکا اللہ