پنجاب دے کوہ نور (کتاب)
پنجاب دے کوہ نور پروفیسر سورن سنگھ دی لکھی کتاب اے جس وچ اسنے پنجاب، بھارت دے اپنے اپنے میدان وچ مشہور شخصیتاں دا تذکرہ کیتا اے ۔
لکھاری:پروفیسر سورن سنگھ
سودھوسرون سنگھ نے شروعات کہانی لکھن نال کیتی تے کیتی وی ودھیا۔ 1965 وچ پہلی کہانی ‘نچار’ سدھی ‘آرسی’ وچ چھپی تاں ردعمل سی، “کسے نویں منڈے نے گل سرے لا دتی!” پر اوہدا اصل کمال بھاشائی سوجھ-سیانپ نال چھیتی ہی اس کرتاری مہارت تک پہنچ جانا سی، جتھے لکھاری واسطے بولی کسے اک ودھا دا وسیلہ نہیں رہندی سگوں وچار-پرگٹاوے دا زریعہ بن جاندی اے، ساکار ہون لئی اوہ وچار اپنے نال بھاویں اپنی کوئی وی ودھا لے کے آؤن۔ ایوں اوہ کہانی کار توں وارتک کار بن گیا جس دی قلم دے کلاوے وچ مکھ پکھ کھیڈ-دنیا دے نال نال ہور وی بہت کجھ آ جاندا اے۔ ایہہ کہنا بالکل واجب اے کہ اوہدی کرتاری گڈی دا اک پہیہ لگاتار کھیڈ-ساہت دی پٹڑی اتے چلدا رہندا اے جدوں کہ دوجے پہیئے ہیٹھ نالو-نالو کدی آتمکہانی تے کدی سفرنامے، کدی قلمی چتر تے کدی یاداں، کدی ہاس-وینگ تے کدی پینڈو جیون بارے لیکھ، آدی دی پٹڑی وی آ جاندی اے۔
اوہ تورے-پھیرے والا لکھاری اے۔ ایہہ تورا-پھیرا ودھاواں تک ہی محدود نہیں سگوں اوہدی جیون-جاچن تے جیون-سٹائل اے۔ ایہدا مڈھ اوہنے پرائمری توں یونیورسٹی تک ادھی درجن سکول-کالج بدل کے بنھ دتا سی۔ اس عمرے وی اوہ اک چھماہی بھارت تے دوجی چھماہی کینیڈا وچرن دے مکھ تورے-پھیرے دے اندر ہور تورے-پھیرے وی بنائی رکھدا اے۔ دیس آؤندا اے تاں شہراں-پنڈاں وچ ہندے ساہتی، تہذیبی اتے کھیڈ میلیاں وچ حاضر-ناظر رہندا اے، پردیس ہووے تاں دسیگا، امریکہ، انگلینڈ جاں امکے دیس کھیڈ-میلے والیاں نے سدیا سی، اتھے ہفتہ لا کے آیا ہاں۔ ایہہ لگاتار تورا-پھیرا اوہدے تجربہ دا بنیاد اے تے ایہہ وڈا تجربہ وہن لئی بے چین رہندی اوہدی قلم واسطے امکّ آدھار-سامان بندا اے۔
ایہ کتاب جتھے لکھاری دی پکی-رسیی قلم دا بھاشائی آنند دندی اے، اتھے اوہدیاں انسانی سانجھاں دی تھاہ وی پواؤندی اے۔ پاٹھک ضرور حیران ہووےگا کہ اوہ کہڑے کہڑے کھیتر دے کس کس مہانرتھی نال جا سانجھ پاؤندا اے! سانجھ وی ستہی جاں کم-چلاوُ نہیں، سگوں اینی گوڑھی کہ متعلق انسان دی تصویر ہی پیش نہیں کردا جس وچوں اوہدا صرف باہرلا روپ دکھائی دیوے، سگوں چتر پیش کردا اے جس دے ہاوبھاو وچوں اوہدا انتر-منتر وی صاف دسدا ہووے۔ ایوں اوہدے پاتر دی مکمل ہوند ساڈے ساہمنے روپمان ہو جاندی اے۔ اس توں وی اگے، اوہدے پاتر دے درشناں وچوں نالو-نالو پنجاب، پنجابی رہتل، پنجابی سبھاء دے وی فلسفہ ہندے جاندے ہن۔ اس کرکے ایہہ رچناواں اک طرحاں نال پچھلے دہاکیاں دے، پر ہن الوپ ہو راے، پنجاب دیاں تریخی دستاویزاں وی بن جاندیاں ہن۔
فارسی دی کہاوت مطابق ہمجنس پرندے ہی اکٹھے اڈدے ہن، جس کرکے کبوتر کبوتراں نال اڈدے ہن تے باج بازاں نال۔ لکھاری عامَ کرکے لکھاریاں دے قلمی چتر لکھدے ہن۔ سرون سنگھ نے لکھاری ہون کرکے کئی لکھاریاں دے تے کھیڈ-لکھاری ہون صدقہ کئی کھڈاریاں دے قلمی چتر لکھے ہن۔ پر اس کتاب دا میری گن اس وچ شامل پنجابیاں دا وکھ وکھ جیون-کھیتراں نال جڑے ہوئے ہونا اے۔ اوہ سانوں نوں اجہیاں شخصیتاں دے فلسفہ کرواؤندا اے جہو جہیاں اتے کسے وی بھائیچارے دا فخر محسوس کرنا قدرتی ہندا اے۔ اجیاے شخص اپنے لوکاں دا مان تاں ہندے ہی ہن، اوہناں دی پچھان وی ہندے ہن۔ زندگی کسے نوں جس کھیتر وچ وی لے پہنچی، اوہنے اسے کھیتر وچ اپنی کرنی اتے کیرتی دا جھنڈا گڈّ دتا۔ اسے بنیاد اتے میرا ایہہ کہنا پورا واجب اے کہ اس کتاب نال سرون سنگھ نے پنجاب دے نوں سرون پتراں دی سانوں پہلاں توں حاصل نیڑلی پچھان وچ ہور نگر وادھا کر دتا اے! ایہہ اجیاے کراماتی چراغ ہن کہ جس کسے دا ساہاں دا تیل مکّ وی گیا اے، اوہدی تیجسوی کرنی-کیرتی دی بتی پہلاں وانگ ہی پرکاشمان اے۔ جیون دے انت دے باو جود جسّ دی چاننی امرتا نصیب والیاں دے حصے ہی آؤندی اے! لکھاری جدوں اوہناں نوں پنجاب دے کوہ نور آکھدا اے، اوہ اسے تیجسوی کرنی-کیرتی اتے چاننی امرتا ول ہی اشارہ کر رہا اے۔
ہستیاں دی چون
سودھوسرون سنگھ نوں اس کتاب لئی ایہناں ہستیاں دی چون کرن ویلے اک سانجھے گن دا خیال آیا سی کہ نہیں، پر قدرت دی کرامات دیکھو، سارے دے سارے ساؤُ-سنمر! جنے متّ دے اچے، اونے ہی من دے نیویں! ساڈے وشوی پنجابی پرکھے، بابا نانک دے بھارے-گورے سچے سکھ جس نے ساڈے واسطے “دھرِ تاراجو تولیئے نوے سو گؤرا ہوئِ” دے وعدہ نال چلن-کردار دی کھری کسوٹی متھ دتی سی۔ کوئی اک وی اجیہا نہیں جس کول بیٹھ گلاں کردیاں اوہدی ہؤں دی ہمک تہانوں اہتوں تھوڑھا جیہا دور سرکن واسطے آکھے، سگوں ہریک دی تہاڈے اپنے وڈیرے والی میر دی مہک اوہدے ہور گوڈے-مڈھ لگ کے بیٹھن واسطے سینتاں کردی اے۔
اک گل ہور۔ دوجے دی نرملتا دیکھن واسطے اپنا من وی نرمل چاہیدا اے۔ اکھاں وچ گہر-گندھل ہووے تاں دسن والی اجلی چیز وی گندھلی لگدی اے۔ ساہت دا پڑ وی ہن خاصہ گندھل گیا اے۔ ایرکھا، ساڑا، کڑ، کھجھ ہن ساہتی کھیتر دے وی سادھارن ورتارے ہن۔ اپنی لکیر وڈی سدھ کرن واسطے دوجے دی لکیر نوں کٹیا جاندا اے۔ اسے کرکے ساہت ورگے کلیانکاری کھیتر دی حالت “پیر ہلائنِ پھیرنِ سر، اڈِ اڈِ راوا جھاٹے پائِ” والی بنی ہوئی اے اتے بہتے قلمکار مانتا اتے انعاماں-سنماناں دیاں “روٹیا کارنِ پورہِ تال”! “دعویٰ اگنِ بہتُ ترن جالے کوئی ہریا بوٹُ رہیو ری” والی اس آپادھاپی وچ “ورلے کیئی کیئ” لکھاری ہی مول انسانی کردار قایم رکھ سکے ہن۔ سرون سنگھ اوہناں وچوں اے۔ دہاکیاں لمے واہ وچ نہ میں کدی اوہدا صدق-سنتلن ڈولیا دیکھیا اے تے نہ کدی اوہدا سہج-سنتوکھ اکھڑیا محسوس کیتا اے۔ کسے دی نندیا-چگلیا اوہنوں کرنی ہی نہیں آؤندی!
اس کتاب وچ شامل ہر انسان دی مکمل شخصیت وی اوہ اسے کرکے چتر سکیا اے کہ جے اوہ کسے نال آپا جوڑدا اے تاں تردا تردا، ستہی ناطہ نہیں جوڑدا۔ اوہ دوستی گنڈھدا اے تاں اگلے دے دل وچ آلھنا پاؤندا اے۔ دوست دا گھر اوہدا اپنا گھر تے پروار اپنا پروار ہو جاندا اے۔ اوہدا فون آؤندا اے تاں اوہ میرے لکھن-پڑھن دے نال نال اکلے اکلے جی دی سکھساند پچھدا اے۔ میرا یقین اے، جے میں دلی وچ مجھّ رکھی ہوئی ہووے، اوہ اج وی کینیڈا توں پچھے، “اپنی مجھّ بھلا کنھویں سوئے ہو گئی؟ دودھ کنا کو دیئی جاندی اے؟” تے پھیر ایہہ صلاحَ دینی وی نہ بھلے، “او بھائی، خل-وڑیویاں دا زمانہ تاں ہن گیا۔ ایہنوں منڈیؤں لیا کے فیڈ پایا کرو۔ اوہدے نال دھاراں ودھ جانگیاں۔ ”
جدوں ساڈیاں پیڑھیاں امتحان دین لئی کہانی بارے پڑھدیاں سن، اوہناں نوں آدی، مدھ تے انت بارے دسدیاں ایہہ درڑھ کروایا جاندا سی، کامیاب کہانی دی اک لازمی شرط ایہہ ہندی اے کہ اوہدا آدی پاٹھک واسطے کھچّ-بھرپور ہووے۔ سرون سنگھ، کہانی والا ایہہ گر چیتے رکھدیاں، اپنے پاتر دی شخصیت دی گل اجیاے سار-تتّ نال شروع کردا اے کہ پھیر اوہنوں پاٹھک دا ساتھ بنائی رکھن دی چنتا نہیں رہِ جاندی۔ قلم ڈھلوانی پانی وانگ وہندی جاندی اے تے پاٹھک رچنا دیاں خوشیاں-غمیانں، اداسیاں-مسکراہٹاں دا بھائیوال بن کے کیلیا ہویا اوہدے نال نال، پچھے پچھے وگیا تریا آؤندا اے۔
کسے وی پاٹھک نال اس کتاب دے نائکاں دی جان-پچھان کراؤنی اکا ہی بے لوڑی اے۔ کون ہووےگا جو ایہناں وچوں کسے توں انجان ہووے!
ڈاکٹر۔ سردارا سنگھ جوہل منیا-پرمنیا معاشیت دان ہون دے نال نال ساہت-سبھیاچار دا رسیا وی اے تے سرپرست وی۔ صلاحیت اینی کہ ساڈی کسے پنجاب سرکار نے وی اہدی اہلیت نوں پوری طرحاں ورتن دی صلاحیت نہیں دکھائی۔ قابلیت وڈی، سرکاراں دے بھانڈے چھوٹے!
کرنیل سنگھ پارس کویشراں دا کرنیل تاں سی ہی، اندھیعقین، جہالت اتے سماجی پچھلکھرتا دا کٹڑ ورتکنیک جو ساری عمر بھوکھمکھی، لوک-مہربان، اگیودھو سوچ دا پارس بن کے کبیر جی دے وعدہ “پارسُ پرسِ لوہا کنچنُ سوئی” اتے پورا اتردیاں سروتیاں دی ہنیری سوچ وچ دیوے بال کے کنچنُ بنن دے راہ پاؤندا رہا۔
جسونت سنگھ کنول جو سرون سنگھ دی تے میری پیڑھی دے ساہتی سرت سنبھالن توں وی پہلاں توں شبد-بادشاہ بنیا ہویا اے۔ اسیں ساہت دا -ا سکھ راے سی تاں اوہدا کنول-پھلّ ساہت-سروور وچ پورا کھڑیا ہویا سی تے اوہدی پورنماشی دی چاننی نال پنجابی ساہت دا وہڑھا چاندی-رنگای ہویا پیا سی۔ اہتوں مگروں ترے کئی ساہت-یاتری ہف-ہمبھ گئے پر اوہدی پلانگھ پہلاں جنی ہی لمی اے۔
جگدیو سنگھ جسووال پنجابی ساہت-سبھیاچار دا بے مثال قدردان تے رکھوالا سی، سچے معنےآں وچ جتھیدار۔ سرون سنگھ دا اوہدے لئی ورتیا کتھن “تہذیبی میلیاں دا موہڑیگڈّ” اس بارے بہت کجھ دسدا اے۔ مست-ملنگ فقر سبھاء! دل وی کھلھا، جیب وی کھلھی! لدھیانے میں اک ساہتی سماگم وچ شامل ہونا سی۔ جسووال نوں میرے آؤن دا پتہ لگیا تاں اپنے چیلے-بالکے نندر گھگیانوی نوں کہندا، “بھلر، پتہ نہیں کویں، ہن تک اپنی مار توں پاسے ہی رہِ گیا۔ بندے اکٹھے کر لئیں، آپاں ‘موہن سنگھ پرسکار’ نال اوہدا آدر-مان ضرور کرنیں۔ ” موہن سنگھ دی شیشے-جڑیے تصویر، لوئی، مان-پتر تے اکونجا سو روپئے۔ میں اجے گل وچوں لاہ کے لوئی تہہ ہی کر رہا سی کہ بولیا، “تسیں آئے کویں ہو؟” میرے ٹیکسی دسیاں ہتھ پھیر جاگٹ دی اندرلی جیب وچ پا لیا، “ٹیکسی دے تاں دلیوں خاصے پیسے لگ جاندے نے!” میں بڑی مشکل نال اوہدا ہتھ جیب وچوں کڈھیا۔ اجیہا دلدار بندہ سی اپنا جسووال!
جرنیل سنگھ، جس دی فٹ بال دی دہاکا لمی جرنیلی دا کوئی جواب نہیں۔ ہن کانسی دا میڈل ملے توں ہی دھنّ دھنّ کرن والے بھارت دیس دی جھولی اوہ ایشیا دا گولڈ-میڈل پاؤندا رہا۔ اپنے پنڈ دی مٹی دا پتر جیہدے پیر دے ہلارے نال امبر ول اڈی بال نوں جگّ حیران ہو ہو ویکھدا پر جیہنے اپنی ہؤں بال دے پچھے پچھے عنبریں چاڑھن دی تھاں نمرتا دا پلہ گھٹ کے پھڑی رکھدیاں پیراں نوں مضبوطی نال دھرتی اتے جمائی رکھیا۔ المپک جاں ایشیائی میچ کھیڈ کے پنڈ مڑدا تاں پنڈ دی ٹیم وچ پانی وچ مچھی وانگ ایوں رل جاندا جویں کدی پنڈوں باہر نہ نکلیا سادھارن کھڈاری ہووے۔
جے روم روم رچے پنجابی دی مثال دینی ہووے، دارا سنگھ دا ناں لے دیؤ۔ اک-تہائی صدی توں کجھ ودھ ویلے وچ پنج سینکڑے کشتیاں لڑ کے اوہ مراتبا حاصل کیتا کہ اپنی طاقت دی گل کرن والے نوں لوک آکھدے، توں کدھرلا آ گیا دارا پہلوان! اوہدے ناں دا لاہا لین واسطے فلماں والیاں نے پلوس لیا تاں ادھی صدی توں کجھ ودھ ویلے وچ ڈیڈھ سو فلماں کر لین مگروں وی خوبصورتی دے چھلکدے ساگر وچکار اوہو جتی-ستی “دارا جی” رہا۔ روپنگری وچ شرافت دیاں جو اکا-دکا مثالاں سہں کھان لئی قایم رہیاں، اوہ اوہناں دا موہری سی۔ اوہدی پنجابیت دا تاں کہنا ہی کی۔ فلماں والیاں نے بینتیاں دے باو جود پنجابی وچ ہندی-اردوی بولدا دیکھ اوہنوں خالص ہندی-اردوی سکھاؤن واسطے استاد دا پربندھ کر دتا۔ سکھلائی دا سماں پورا ہویا تاں دارا سنگھ تاں ہندی-اردوی پہلاں وانگ ہی پنجابی وچ بول رہا سی پر غیر-پنجابی استاد ہندی-اردوی بھلّ کے خالص پنجابی بولن لگ پیا سی!
فوجا سنگھ اک صدی پہلاں دی پنجابی پیڑھی دے فلسفہ کرواؤن والا بھولا-بھالا، جذباتی، ول-چھل توں مکت، پھکر-فقیر بزرگ اے جو بزرگ بننوں انکاری اے۔ پوری صدی نوں پچھے چھڈّ کے جو میراتھنی دوڑاک ہووے تے روز ستّ-اٹھ میل تردا ہووے، اوہنوں بزرگ کہن دا جیرا کون کرے! اس دی کراماتی کرنی اہتوں ادھی عمر دے دلدریاں نوں کجھ کرن لئی پریردی اے۔
ہاکی دا کراماتی بلبیر سنگھ لوکاں دے دلاں دا بھارت رتن اے۔ کجھ سماں پہلاں جدوں اک کرکٹیئے کھڈاری نوں بھارت سرکار نے بھارت رتن دتا، اہتوں پہلاں اس اعزاز دے صحیح حقدار وجوں عامَ لوکاں دی زبان اتے جے کسے دا ناں سی، اوہ سی بلبیر سنگھ۔ ہن ٹیماں اک گول مار لین نوں حصول سمجھدیاں ہن۔ 1952 دیاں المپک کھیڈاں دے سیمیفائینل تے فائینل دے 9 وچوں 8 اتے فائینل دے 6 وچوں 5 گول جس اکلے دی ہاکی نال ہوئے، اوہ اے مانمتا پنجابی بلبیر سنگھ۔
ملکھا سنگھ، زیرو توں ہیرو تک دی سفر دی گورو-گاتھا اے۔ اوہدے ناں نال جڑے کئی قصے تے ٹوٹکے اوہدی سادگی دے وی گواہ ہن اتے اوہدی گھالنا تے حصول دے وی۔ اکھے، کسے نے لال بتی دکھا کے کیہا، ملکھا سیاں، جے اوہ بتی نوں ہتھ لا کے چھیتی مڑ آویں، سیر دودھ انعام۔ بتی ٹرکّ دی سی۔ جتھے کتے ڈرائیور رکیا، بتی نوں ہتھ لا کے ملکھا سیوں کئی گھنٹیاں مگروں مڑیا تے بھولے-بھائے بولیا، لیا میری شرط! فلم ‘حصہ ملکھا بھاگ’ دے ناں وانگ اوہدا جیون لگاتار اگے ہی اگے ودھدے جان دی کہانی اے تے ناظرین وچ اوہدی بے حدّ ہرمنپیارتا اوہدی سفلتا دی شاہدی بھردی اے۔
پنجاب دے ایہناں نوں کوہ نور ہیریاں وچوں کوئی وی اجیہا نہیں جو کسے پاٹھک واسطے اوپرا ہووے۔ تاں وی ایہہ کتاب ایہناں آپنیاں نال ساڈی اپنتّ نوں یقیناً ہور گوڑھی کریگی۔ پنجاب تاں کوہینوراں دی کھان اے۔ آس اے سرون سنگھ ہورناں ہیریاں دا جل-جلوء وی ساڈے نال سانجھا کردا راے گا!
پنجاب دے کوہ نور’ سنگم پبلیکیشنز پٹیالہ نے شائع کیتی اے جس وچ لکھاری نے کوہینوراں ورگے نوں پنجابی ہیریاں دے درشن کروائے ہن۔