پنجاب دیاں وراثتی کھیڈاں (کتاب)
| لکھاری | سکھدیو مادھپوری |
|---|---|
| تریخ چھپائی | 2014 |
| چھاپن آلے | چیتنا پرکاشن، پنجابی بھون، لدھیانہ |
| صفے | 142 |
اس کتاب وچ پنجاب دے پینڈو جیون وچوں الوپ ہو رہیاں 78 وراثتی کھیڈاں نوں سامبھن دا اہم اپرالا کیتا گیا ہے۔ سکھدیو مادھپوری نے کتاب وچ کھیڈاں دی ونڈ عمر تے صنف(جنس) دی بنیاد تے چار حصےآں وچ کیتی ہے، جو اس طرحاں ہے:-
- بابیاں دیاں کھیڈاں
- گبھروآں دیاں کھیڈاں
- کڑیاں دیاں کھیڈاں،
- آلے بھولیاں دیاں کھیڈاں
کتاب دی شروعات مڈھلے شبد بلبیر سنگھ کنول دے نال ہندی ہے۔ بعد وچ اس وچ آدکا شامل کیتی گئی ہے، جو سکھدیو مادھپوری نے ہی لکھی ہے۔ کھیڈاں جنم توں لیکے لوکپریا ہون اتے کھیڈ نوں کھیڈے جان دے طریقے نوں بڑے ہی دلچسپ طریقے نال پیش کیتا گیا ہے۔
بابیاں دیاں کھیڈاں
سودھوکتاب وچ بابیاں دیاں کھیڈاں پہلاں انکت ہن اتے اس وچ کلّ چار کھیڈاں رکھیاں گئیاں ہن۔ ایہناں کھیڈاں دی سمانتا ایہہ ہے کہ ایہہ بیٹھکے کھیڈن والیاں کھیڈاں ہن۔ ایہہ دماگ والیاں تے لماں ٹیم چلن والیاں کھیڈاں ہن۔
اس دے ہور نام چیرا اتے پور نکا ہن۔ کھڈاں بیٹھکے کھیڈن والیاں کھیڈاں وچوں بڑی روچک کھیڈ ہے۔ اس نوں دو توں لیکے چار کھڈاری کھیڈدے ہن۔
اسنوں نوں سوجھ وان تے بدھی مان گبھرو جاں وڈیری عمر دے آدمی کھیڈدے ہن، اس کھیڈ نوں دو جنے کھیڈدے ہن۔ ایہہ کھیڈ انند مئی تے روچک ہندی ہے جس دا لابھ درشک وی اٹھاؤندے ہن۔ اس کھیڈ وچ شطرنج وانگ سوچکے تے بوچ کے گوٹاں اتھوا بیٹیا چلیاں جاندیاں ہن۔
ایہہ بیٹھکے کھیڈن والی کھیڈ ہے جو گرمی دی رتّ وچ ودھیری کھیڈی جاندی ہے، اس وچ دے کھڈاری ہندے ہن۔ عمر تے لنگ دی کیئی نشچتتا نہیں ہندی۔
چوپڑ جاں سار پاسہ پکیری عمر دے ویکتیاں دی کھیڈ ہے۔ ای وچ بدھی تے کم توں لیکے کھیڈ دی بازی نوں لماں سماں چالو رکھیا جاندا ہے۔ اس کھیڈ نوں چار کھڈاری کھیڈدے ہن جیکر کھڈاری ودھ جان تا ٹولیاں دے روپ وچ چار ٹولیاں وچ ہی کھیڈی جاندی ہے۔ ایہہ کھیڈ بہتے پرانے سمیں توں پرچلت رہی ہے۔ اس کھیڈ دا مہابھارت وچ وی ذکر آؤندا ہے۔
گبھروآں دیاں کھیڈاں
سودھوکبڈی، لمبی کوڈی، بچیاں تے گبھروآں دیاں منپسسند کھیڈاں ہن۔ لیکھک نے دسیا ہے کہ کبڈی تے لمبی کوڈی زور ااجمائی والیاں کھیڈاں ہن جس وچ کھڈاری جوش تے گیان نال کھیڈدے ہن۔ کھدو کھنڈی تے ربّ دی کھنڈی ایہناں دوویں کھیڈاں نوں وی لیکھک نے اکو جہیاں کھیڈاں ہی دسیا ہے۔ ایہہ کھیڈاں پنڈاں وچ گیان دی رتّ وچ آتھن سمیں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ انھانں کھیڈاں دے نییم، کھڈاریاں دی گنتی آدی ہاکی دے کھیڈ وانگ ہی ہن۔ لیکھک نے کئی کھیڈاں دی تلنا اج دیاں پرچلت کھیڈاں جویں کہ ہاکی، بوکسنگ، کرکٹ آدی نال کیتی ہے۔ استوں بناں لیکھک کھیڈاں وچ رتاں دا ویروا وی دندا ہے کہ کس کھیڈ دا سنبندھ کس رتّ نال ہے۔
مالوے وچ کھیڈی جان والی ایہہ کھیڈ گبھروآں دی من پسند کھیڈ رہی ہے۔ سونچی پکی دی کھیڈ کسے حد تکّ بوکسنگ نال ملدی جلدی ہے۔
مادھپوری لکھدے ہن کہ کشتی شریرک بل وکھاؤن اتے ہنر دکھاؤندے ہوئے اک دوجے دی پٹھّ لگاؤندے ہن۔
رسا کسی توں رسا کھچن توں ہے۔ اس دا مقابلہ دو ٹیماں وچکار ہندا ہی ٹیم دے دس باراں میمبر ہو سکدے ہن۔ ایہہ کھیڈ بھائیچارک ایکتا اتے سانجھیوالتا دا پرتیک ہے۔
نون میانی جاں بلّ بچیاں دی ماں پنجابیاں دی بڑی حرمن پیاری کھیڈ رہی ہے۔ اس کھیڈ نوں بچیاں توں لیکے گبھروآں تکّ سبھ کھیڈدے رہے ہن۔ اس کھیڈ لئی کھڈاریاں دی گنتی وی نشچت نہیں ہندی پنج توں لیکے پندراں ویہہ کھڈاری اکٹھے کھیڈ سکدے ہن۔ گلی ڈنڈا اتے نون تیل للے پچھمی دیشاں دیاں پرسدھ کھیڈاں کرکٹ نال ملدیاں جلدیاں ہن۔ لیکھک نے ایہناں دوہاں کھیڈاں نوں منڈیاں دیاں دلچسپ کھیڈاں نال جوڑیا ہے جس نوں بڑی چستی تے چلاکی نال کھیڈیا جاندا ہے۔
ڈنڈ ڈکّ، کیڑ کڑانگا، جنڈ، کھڑنگ، ڈنڈ پراگا تے پیل پلینگن آدی اس کھیڈ دے ناں ہن۔ ایہہ گرمی دی رتّ دی کھیڈ ہے، جو پپلاں تے بروٹیاں دے درختاں اتے کھیڈی جاندی ہے۔ ایہہ بڑی روچک کھیڈ ہے۔
ایہہ کھیڈ ڈنڈ پڑانگڑ نال ملدی جلدی ہے۔ اس وچ فرق کیول ایہہ ہے کہ اس کھیڈ وچ بچے درخت تے نہیں چڑھدے سگوں ہیٹھاں ہی میدان وچ کھیڈدے ہن۔
باندر کیلا سیال رتّ وچ کھیڈی جان والی کھیڈ ہے۔ میدان وچ اک کیلا گڈّ کے اس نوں لمبی رسی بنہی جاندی ہے۔ جتیاں دے ڈھیر نوں کھڈاری چکدے ہن تے اک کھڈاری اس ڈھیر دی رکھیا کردا ہے۔ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی۔ کڑیاں تے منڈے اکٹھے اس کھیڈ نوں کھیڈدے ہن۔
اس کھیڈ نوں منڈے کڑیاں رلکے کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ راہیں جتھے لکاؤن اتے کھوجن دی روچی جگائی جاندی ہے۔ اتھے نال ہی گنتی دا ابھیاس وی ہندا ہے۔ ایہہ بڑی روچک کھیڈ ہے۔
اس کھیڈ نوں چھوٹی عمر توں لیکے وڈی عمر تکّ دے بچے کھیڈ سکدے ہن۔ اس کھیڈ راہیں سمچے پنڈ جاں اپنی گلی محلے دے ٹبر اتے اوہناں دے جیاں دا گیان کروایا جاندا ہے۔ ایہہ سیال رتّ دی کھیڈ ہے۔
ایہہ کھیڈ دو ٹولیاں وچ کھیڈی جاندی ہے جس وچ اک ٹولی دوجی دا لکّ پھڑکے کھڑی ہندی ہے تے اک دوجے دی پٹھّ تے بیٹھدے ہن تھکّ جانتے کھڈاری ہار جاندے ہن۔۔
اخروٹ
سودھواخروٹ پنجابیاں دی سیال رتّ دی کھیڈ ہے۔ اس وچ بچیاں توں لیکے گبھروآں تکّ بھاگ لیندے ہن۔ اس کھیڈ راہیں نشانہ لاؤن دا ابھیاس ہندا ہے۔ اج کلّ اخروٹاں دی تھاں ریٹھیاں اتے کچّ جے بانٹیاں نال کھیڈیا جاندا ہے۔ بچے تاں عامَ کرکے بانٹیاں نال کھیڈدے ہن۔
اس وچ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی تے کھڈاری ٹولی بناکے کھیڈدے ہن۔
کڑیاں دیاں کھیڈاں
سودھوتیجے حصے وچّ لیکھک نے کڑیاں دیاں کھیڈاں بارے دسیا ہے۔
تھال
سودھوتھال ستاں تیہاں والی لیراں دی دھاگیاں نال گندی ہوئی گیند نال کھیڈے جاندے ہن جس نوں کھدو جاں کھیڈ نوں وی کیہا جاندا ہے۔ اک توں ودھ کڑیاں ایہہ کھیڈ کھیڈدیاں ہن۔ اک کڑی اک ہتھ نال ہوا وچ کھدو نوں اچھالدی ہے تے پھر سجے ہتھ دی تلی تے بوچکے اس نوں اکہرے تال نال اپنی تلی تے بار بار بڑھکاؤندی ہوئی اسے تال نال تھال دے بول بولدی ہے۔
ککلی پنجابی کڑیاں دا پیارا لوکناچ وی ہے تے کھیڈ وی۔ ایہہ کھیڈ عامَ طور تے گرمیں دی رتے بروٹیاں ٹاہلیاں دیاں چھاواں ہیٹھ جاں گھراں دے موکلے وہڑیاں وچ کھیڈی جاندی ہے۔ کڑیاں جوٹے بناکے اک دوجی دے ہتھاں نوں کنگھیاں پاکے گھمن لگّ جاندیاں ہن۔
اڈی چھڑپا جاں اڈی ٹپا کڑیاں دی بڑا حرمن پیاری کھیڈ ہے۔ اس کھیڈ نوں دو ٹولیاں کھیڈدیاں ہن۔ ہر ٹولی وچ چار پنج کڑیاں ہندیاں ہن۔ اس کھیڈ راہیں کڑیاں دوڑن تے اچیاں چھالاں مارن اتے اپنے شریر نوں ضبط وچ رکھن دا ابھیاس کردیاں ہن۔
گیٹے بالڑیاں دی من پسند کھیڈ ہے، جس نوں اوہ بڑی گرمجوشی نال کھیڈدیاں ہن۔ اس کھیڈ وچ بڑی ہشیاری، صفائی، پھرتی تے اکاگر چتّ ہوکے کھیڈیا جاندا ہے۔
اس کھیڈ دے ہور نہ اڈی ٹپا اتے سمندر پٹڑا آدی ہن۔ آئتاکار خانے بناکے ٹھیکری نال ایہہ کھیڈ کھیڈی جاندی ہے۔
ہرا سمندر پنجابی کڑیاں دی حرمن پیاری لوک کھیڈ ہے۔ اس کھیڈ دا دوجا نام سمندر تے مچھی ہے۔ عامطور تے ایہہ کھیڈ گھراں توں باہر موکلیاں تھاواں تے کھیڈی جاندی ہے۔
چن چاننیاں راتاں وچ بچے اس کھیڈ نوں بڑے چاء نال کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ وچ چھوٹی عمر دے منڈے کڑیاں رلکے بھاگ لیندے ہن۔
لکن میٹی 2
سودھولکن میٹی بچیاں دی گرمی رتّ دی بڑی حرمن پیاری کھیڈ ہے، جہڑی رات سمیں کھیڈی جاندی ہے۔ اکو ہان دے منڈے کڑیاں ایہہ کھیڈ رلکے کھیڈدے ہن۔ ڈیٹی لکون، انگلا پلنگناں، میرے کوٹھے تے کون، پنگھوڑا، تیرا میرا میل نی، کرنیل جرنیل، ایہہ چھ کھیڈاں چھوٹیاں کڑیاں دوارا کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ لیکھک نے دسیا ہے کہ ایہہ کھیڈاں لکن اتے گھمن بھار چکن آدی نال سنبندھت ہن۔ ایہناں وچ کڑیاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی۔ ایہہ بڑیاں روچک، تے حرمن پیاریاں کھیڈاں ہن۔
آلے بھولیاں دیاں کھیڈاں
سودھواس وچ مادپری نے 41 کھیڈاں شامل کیتیاں ہن۔ امرت برچھ، انھا جھوٹا، الیئے پٹلیئے، اوچ نیچ، اوٹھک بیٹھک، اوٹھک بیٹھک 2، ست تاڑی، پوچھ پوچھ، بچھو کٹا، لکڑ کاٹھ، ایہہ ساریاں کھیڈاں نوں مادپری نے تھوڑے بہتے فرق نال چھوہن والیاں کھیڈاں دے روپ وچ پیش کیتا ہے۔ جنہاں وچ سارے بچے پگدے ہن تے مگروں جو بچہ رہِ جاندا ہے تے اس سر دائی آ جاندی ہے تے اوہ کھیڈ دے نییماں انوسار دوسرے بچیاں نوں چھونہدا ہے۔ ایہناں کھیڈاں وچ بچیاں دی گنتی تے سماں نشچت نہیں ہندا۔ ایکسپریس جاں چھوہن چھہائی تے داعیاں دوہکڑے وی چھوہن والیاں ای کھیڈاں ہن ایہناں وچ دائی والا بچہ کندھ ولّ منہ کرکے کھڑا ہندا ہے تے باقی سارے لک جاندے ہن تے دائی والے بچے دوارا دوسرے بچیاں نوں لبھکے چھونہدا ہے۔
کاں گھوڑی، خان گھوڑی، کاہنا کاہنا شیر جوانا، آن چلے مان چلے، کاٹو، لیلی دا سوار، ایہہ ساریاں ملدیاں جلدیاں کھیڈاں ہن، جنہاں وچ چھوٹے بچیاں توں لیکے اٹھ توں دس سال تکّ دے بچے کھیڈدے ہن۔ مادپری نے دسیا ہے کہ ایہناں کھیڈاں وچ اک بچہ گھوڑا بندا ہے، گھوڑا تے سوار دیاں کھیڈاں ہن، جس وچ بچے گھوڑے دی سواری کردے ہن۔ ایہہ بھار چکن والیاں کھیڈاں ہن۔ جس وچ بچے اک دوجے نوں پٹھّ تے چکدے ہن۔ اوٹھک بیٹھک، ندی کنارہ، ایہہ دوویں کھیڈاں اک قطار بنا کے کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ مادپری نے اک کھیڈ نوں اوٹھک بیٹھک تے دوسری نوں ٹپن نال جوڑیا ہے۔ بچے بڑی دلچسپی نال ایہہ کھیڈاں کھیڈدے ہن۔ کن من کانی کون کنیاں، پری، بڈھی مائی، بڈھی مائی 2، لیڈر لبھنا ایہہ کھیڈاں چھوٹے بچیاں دیاں ہن۔ جس وچ پھرولن تے بجھن دیاں کریاواں کیتیاں جاندیاں ہن، ایہناں کھیڈاں دے بچیاں دی گنتی تے سماں نشچت نہیں ہندا اتے ہور کھیڈاں وانگ منگن تے دائی وی ایہناں کھیڈاں دا حصہ ہن۔
اس وچ دو بچے اکھاں تے پٹی بنکے اک دوجے نوں لبھدے ہن۔ ایہہ دو بچیاں دے وچکار کھیڈی جان والی کھیڈ ہے تے باقی بچے اس دا آنند ماندے ہن۔
ایہہ کھیڈ منڈے کڑیاں دی سانجھی کھیڈ ہے، جس وچ زور ازمائی کیتی جاندی ہے۔
قاضی کوٹلے جی مار چھوٹے بچیاں دی حرمن پیاری کھیڈ ہے، جس وچ بچے گول چکر بناکے ایہہ دائی والا بچہ کوٹلہ بناکے چکر تے گھنمدا ہے۔ ایہہ بہت سارے بچیاں وچ کھیڈی جاندی ہے۔
ایہہ دوویں کھیڈاں وچ بچے جانور بندے ہن۔ دائی دین والا باندر(کاہنا کرنا) تے دوجی وچ چوہے بندے ہن۔ چھوٹے بچے جانوراں دیاں ریساں کردے ہن تے اس نال اوہ منورنجن کردے ہن۔
ایہہ کھیڈ منڈے کڑیاں دی سانجھی کھیڈ ہے، اس نوں باراں سال تکّ دی عمر دے بچے عامَ کھیڈدے ہن۔
اس کھیڈ وچ بچے مکھیاں دا چھتہ بناؤندے ہن تے چھیڑن والے مگر دوڑدے ہن۔
ایہہ کھیڈ لیراں دی کھدو نال کھیڈی جاندی ہے۔ اس وچ پھرتی نال کھیدو نوں پھڑن تے مارن کریا دوارا کھیڈدے ہن۔
اس کھیڈ نوں بچے بڑے چاء نال کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ وچ وی کھدو نال نشانہ لاؤن، کھدو نوں بوچن اتے نشانے توں بچن دا ابھیاس ہندا ہے۔
چھوٹے عمر چ بچیاں دی ایہہ ..... کھیڈ ہے جس وچ بچے چیکنی مٹی نال کھیڈدے ہن۔
چھوٹے بچیاں دی کھیڈ ہے جسنوں منڈے کڑیاں رلکے کھیڈدے ہن۔اک بچہ بلی بندا تے دوجا بچہ ماسی تے باقی گول چکر بناکے کھڑے ہو جاندے ہن۔ بچے گاؤندے ہن تے بلی ماسی دیاں وستاں کھا جاندی ہے تے ماسی بلی پچھے بھجدی ہے۔
اس کھیڈ وچ دس پندراں بچے بھاگ لیندے ہن۔ پگنوں رہا بچہ دھرتی تے چپّ مارکے بیٹھ جاندا ہے تے باقی بچے اوہدے سر اتے بند مٹھاں اک دوجی تے رکھکے، دائرہ بناکے کھلو جاندے ہن، مٹھیاں چکیاں جاندیاں نے تے دائی والا اوہناں نوں چھونہدا ہے۔
اس کھیڈ وچ بچے اک بتے نوں مور بناکے اس نوں اڈاندے ہن۔ اوہ کافی دیر ایدھر ادھر اڈاندے رہندے ہن۔
ایہہ کھیڈ چھ سال توں لیکے باراں سال دے بچے بخے چاء نال کھیڈدے ہن۔ بچے لائن بناکے کھڑے ہو جاندے ہن۔ سبھتوں پہلاں بچہ مالک بندا تے باقی بکریاں۔ اک بچہ راجا بندا تے اوہ مالک توں بکری دی منگ کردا ہے۔
اگ چھوٹے بچیاں دی کھیڈ ہے۔ بچے دو ٹولیاں بناکے کھیڈدے ہن جس وچ اک ٹولی راجے تے دوسری نوکر اکھواؤندی ہے۔ راجے دوڑدے ہن تے نوکر اوہناں نوں پھڑدے ہن۔
اس نوں اٹھ بچے کھیڈدے ہن۔ چار اک پاسے تے چار دوجے پاسے گول چکر وچ اک رومال رکھیا جاندا ہے جس نوں چکّ کے بناں چھوہے جانتے اپنی قطار وچ شامل ہونا ہے۔ جہڑے بہتی واری رومال چکدے ہن اوہ جت جاندے ہن۔
آخر دے دو پنیاں تے لیکھک دا جیون بیورا انکت کیتا گیا ہے۔ جس وچ لیکھک دے جنم توں لیکے ساہت دے ڑیتر وچ پراپتیاں تکّ مڈھلی جانکاری دتی گئی ہے۔ پستک دے آخری پنے تے اک اکھان لکھی گئی ہے:-
کھیڈاں اتے ماواں
مکن تے ہی چیتے آؤندیاں ہن۔