پنجاب دیاں وراثتی کھیڈاں (کتاب)

پنجاب دیاں وراثتی کھیڈاں (کتاب)

لکھاری	سکھدیو مادھپوری
تریخ چھپائی	2014
چھاپن آلے	چیتنا پرکاشن، پنجابی بھون، لدھیانہ
صفے	142

اس کتاب وچ پنجاب دے پینڈو جیون وچوں الوپ ہو رہیاں 78 وراثتی کھیڈاں نوں سامبھن دا اہم اپرالا کیتا گیا ہے۔ سکھدیو مادھپوری نے کتاب وچ کھیڈاں دی ونڈ عمر تے صنف(جنس) دی بنیاد تے چار حصےآں وچ کیتی ہے، جو اس طرحاں ہے:-

1. بابیاں دیاں کھیڈاں
2. گبھروآں دیاں کھیڈاں
3. کڑیاں دیاں کھیڈاں،
4. آلے بھولیاں دیاں کھیڈاں

کتاب دی شروعات مڈھلے شبد بلبیر سنگھ کنول دے نال ہندی ہے۔ بعد وچ اس وچ آدکا شامل کیتی گئی ہے، جو سکھدیو مادھپوری نے ہی لکھی ہے۔ کھیڈاں جنم توں لیکے لوکپریا ہون اتے کھیڈ نوں کھیڈے جان دے طریقے نوں بڑے ہی دلچسپ طریقے نال پیش کیتا گیا ہے۔

بابیاں دیاں کھیڈاں

کتاب وچ بابیاں دیاں کھیڈاں پہلاں انکت ہن اتے اس وچ کلّ چار کھیڈاں رکھیاں گئیاں ہن۔ ایہناں کھیڈاں دی سمانتا ایہہ ہے کہ ایہہ بیٹھکے کھیڈن والیاں کھیڈاں ہن۔ ایہہ دماگ والیاں تے لماں ٹیم چلن والیاں کھیڈاں ہن۔

کھڈا

اس دے ہور نام چیرا اتے پور نکا ہن۔ کھڈاں بیٹھکے کھیڈن والیاں کھیڈاں وچوں بڑی روچک کھیڈ ہے۔ اس نوں دو توں لیکے چار کھڈاری کھیڈدے ہن۔

باراں ٹہنی

اسنوں نوں سوجھ وان تے بدھی مان گبھرو جاں وڈیری عمر دے آدمی کھیڈدے ہن، اس کھیڈ نوں دو جنے کھیڈدے ہن۔ ایہہ کھیڈ انند مئی تے روچک ہندی ہے جس دا لابھ درشک وی اٹھاؤندے ہن۔ اس کھیڈ وچ شطرنج وانگ سوچکے تے بوچ کے گوٹاں اتھوا بیٹیا چلیاں جاندیاں ہن۔

=بوڑا کھوہ

ایہہ بیٹھکے کھیڈن والی کھیڈ ہے جو گرمی دی رتّ وچ ودھیری کھیڈی جاندی ہے، اس وچ دے کھڈاری ہندے ہن۔ عمر تے لنگ دی کیئی نشچتتا نہیں ہندی۔

چوپڑ

چوپڑ جاں سار پاسہ پکیری عمر دے ویکتیاں دی کھیڈ ہے۔ ای وچ بدھی تے کم توں لیکے کھیڈ دی بازی نوں لماں سماں چالو رکھیا جاندا ہے۔ اس کھیڈ نوں چار کھڈاری کھیڈدے ہن جیکر کھڈاری ودھ جان تا ٹولیاں دے روپ وچ چار ٹولیاں وچ ہی کھیڈی جاندی ہے۔ ایہہ کھیڈ بہتے پرانے سمیں توں پرچلت رہی ہے۔ اس کھیڈ دا مہابھارت وچ وی ذکر آؤندا ہے۔

گبھروآں دیاں کھیڈاں

کبڈی، لمبی کوڈی، بچیاں تے گبھروآں دیاں منپسسند کھیڈاں ہن۔ لیکھک نے دسیا ہے کہ کبڈی تے لمبی کوڈی زور ااجمائی والیاں کھیڈاں ہن جس وچ کھڈاری جوش تے گیان نال کھیڈدے ہن۔ کھدو کھنڈی تے ربّ دی کھنڈی ایہناں دوویں کھیڈاں نوں وی لیکھک نے اکو جہیاں کھیڈاں ہی دسیا ہے۔ ایہہ کھیڈاں پنڈاں وچ گیان دی رتّ وچ آتھن سمیں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ انھانں کھیڈاں دے نییم، کھڈاریاں دی گنتی آدی ہاکی دے کھیڈ وانگ ہی ہن۔ لیکھک نے کئی کھیڈاں دی تلنا اج دیاں پرچلت کھیڈاں جویں کہ ہاکی، بوکسنگ، کرکٹ آدی نال کیتی ہے۔ استوں بناں لیکھک کھیڈاں وچ رتاں دا ویروا وی دندا ہے کہ کس کھیڈ دا سنبندھ کس رتّ نال ہے۔

=سونچی پکی

مالوے وچ کھیڈی جان والی ایہہ کھیڈ گبھروآں دی من پسند کھیڈ رہی ہے۔ سونچی پکی دی کھیڈ کسے حد تکّ بوکسنگ نال ملدی جلدی ہے۔

کشتی

مادھپوری لکھدے ہن کہ کشتی شریرک بل وکھاؤن اتے ہنر دکھاؤندے ہوئے اک دوجے دی پٹھّ لگاؤندے ہن۔

=رسا کسی

رسا کسی توں رسا کھچن توں ہے۔ اس دا مقابلہ دو ٹیماں وچکار ہندا ہی ٹیم دے دس باراں میمبر ہو سکدے ہن۔ ایہہ کھیڈ بھائیچارک ایکتا اتے سانجھیوالتا دا پرتیک ہے۔

نون میانی

نون میانی جاں بلّ بچیاں دی ماں پنجابیاں دی بڑی حرمن پیاری کھیڈ رہی ہے۔ اس کھیڈ نوں بچیاں توں لیکے گبھروآں تکّ سبھ کھیڈدے رہے ہن۔ اس کھیڈ لئی کھڈاریاں دی گنتی وی نشچت نہیں ہندی پنج توں لیکے پندراں ویہہ کھڈاری اکٹھے کھیڈ سکدے ہن۔ گلی ڈنڈا اتے نون تیل للے پچھمی دیشاں دیاں پرسدھ کھیڈاں کرکٹ نال ملدیاں جلدیاں ہن۔ لیکھک نے ایہناں دوہاں کھیڈاں نوں منڈیاں دیاں دلچسپ کھیڈاں نال جوڑیا ہے جس نوں بڑی چستی تے چلاکی نال کھیڈیا جاندا ہے۔

ڈنڈ پڑانگڑا

ڈنڈ ڈکّ، کیڑ کڑانگا، جنڈ، کھڑنگ، ڈنڈ پراگا تے پیل پلینگن آدی اس کھیڈ دے ناں ہن۔ ایہہ گرمی دی رتّ دی کھیڈ ہے، جو پپلاں تے بروٹیاں دے درختاں اتے کھیڈی جاندی ہے۔ ایہہ بڑی روچک کھیڈ ہے۔

ڈنڈ پرمبل

ایہہ کھیڈ ڈنڈ پڑانگڑ نال ملدی جلدی ہے۔ اس وچ فرق کیول ایہہ ہے کہ اس کھیڈ وچ بچے درخت تے نہیں چڑھدے سگوں ہیٹھاں ہی میدان وچ کھیڈدے ہن۔

باندر کلا

باندر کیلا سیال رتّ وچ کھیڈی جان والی کھیڈ ہے۔ میدان وچ اک کیلا گڈّ کے اس نوں لمبی رسی بنہی جاندی ہے۔ جتیاں دے ڈھیر نوں کھڈاری چکدے ہن تے اک کھڈاری اس ڈھیر دی رکھیا کردا ہے۔ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی۔ کڑیاں تے منڈے اکٹھے اس کھیڈ نوں کھیڈدے ہن۔

کوکاں کانگھڑے

اس کھیڈ نوں منڈے کڑیاں رلکے کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ راہیں جتھے لکاؤن اتے کھوجن دی روچی جگائی جاندی ہے۔ اتھے نال ہی گنتی دا ابھیاس وی ہندا ہے۔ ایہہ بڑی روچک کھیڈ ہے۔

ٹبلا ٹبلی

اس کھیڈ نوں چھوٹی عمر توں لیکے وڈی عمر تکّ دے بچے کھیڈ سکدے ہن۔ اس کھیڈ راہیں سمچے پنڈ جاں اپنی گلی محلے دے ٹبر اتے اوہناں دے جیاں دا گیان کروایا جاندا ہے۔ ایہہ سیال رتّ دی کھیڈ ہے۔

شکر بھجی

ایہہ کھیڈ دو ٹولیاں وچ کھیڈی جاندی ہے جس وچ اک ٹولی دوجی دا لکّ پھڑکے کھڑی ہندی ہے تے اک دوجے دی پٹھّ تے بیٹھدے ہن تھکّ جانتے کھڈاری ہار جاندے ہن۔۔

اخروٹ

اخروٹ پنجابیاں دی سیال رتّ دی کھیڈ ہے۔ اس وچ بچیاں توں لیکے گبھروآں تکّ بھاگ لیندے ہن۔ اس کھیڈ راہیں نشانہ لاؤن دا ابھیاس ہندا ہے۔ اج کلّ اخروٹاں دی تھاں ریٹھیاں اتے کچّ جے بانٹیاں نال کھیڈیا جاندا ہے۔ بچے تاں عامَ کرکے بانٹیاں نال کھیڈدے ہن۔

جڑ پٹ گولہ

اس وچ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی تے کھڈاری ٹولی بناکے کھیڈدے ہن۔

کڑیاں دیاں کھیڈاں

تیجے حصے وچّ لیکھک نے کڑیاں دیاں کھیڈاں بارے دسیا ہے۔

تھال

تھال ستاں تیہاں والی لیراں دی دھاگیاں نال گندی ہوئی گیند نال کھیڈے جاندے ہن جس نوں کھدو جاں کھیڈ نوں وی کیہا جاندا ہے۔ اک توں ودھ کڑیاں ایہہ کھیڈ کھیڈدیاں ہن۔ اک کڑی اک ہتھ نال ہوا وچ کھدو نوں اچھالدی ہے تے پھر سجے ہتھ دی تلی تے بوچکے اس نوں اکہرے تال نال اپنی تلی تے بار بار بڑھکاؤندی ہوئی اسے تال نال تھال دے بول بولدی ہے۔

ککلی

ککلی پنجابی کڑیاں دا پیارا لوکناچ وی ہے تے کھیڈ وی۔ ایہہ کھیڈ عامَ طور تے گرمیں دی رتے بروٹیاں ٹاہلیاں دیاں چھاواں ہیٹھ جاں گھراں دے موکلے وہڑیاں وچ کھیڈی جاندی ہے۔ کڑیاں جوٹے بناکے اک دوجی دے ہتھاں نوں کنگھیاں پاکے گھمن لگّ جاندیاں ہن۔

اڈی چھڑپا

اڈی چھڑپا جاں اڈی ٹپا کڑیاں دی بڑا حرمن پیاری کھیڈ ہے۔ اس کھیڈ نوں دو ٹولیاں کھیڈدیاں ہن۔ ہر ٹولی وچ چار پنج کڑیاں ہندیاں ہن۔ اس کھیڈ راہیں کڑیاں دوڑن تے اچیاں چھالاں مارن اتے اپنے شریر نوں ضبط وچ رکھن دا ابھیاس کردیاں ہن۔

=گیٹے

گیٹے بالڑیاں دی من پسند کھیڈ ہے، جس نوں اوہ بڑی گرمجوشی نال کھیڈدیاں ہن۔ اس کھیڈ وچ بڑی ہشیاری، صفائی، پھرتی تے اکاگر چتّ ہوکے کھیڈیا جاندا ہے۔

پیچو بکری

اس کھیڈ دے ہور نہ اڈی ٹپا اتے سمندر پٹڑا آدی ہن۔ آئتاکار خانے بناکے ٹھیکری نال ایہہ کھیڈ کھیڈی جاندی ہے۔

ہرا سمندر

ہرا سمندر پنجابی کڑیاں دی حرمن پیاری لوک کھیڈ ہے۔ اس کھیڈ دا دوجا نام سمندر تے مچھی ہے۔ عامطور تے ایہہ کھیڈ گھراں توں باہر موکلیاں تھاواں تے کھیڈی جاندی ہے۔

لکن میٹی

چن چاننیاں راتاں وچ بچے اس کھیڈ نوں بڑے چاء نال کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ وچ چھوٹی عمر دے منڈے کڑیاں رلکے بھاگ لیندے ہن۔

لکن میٹی 2

لکن میٹی بچیاں دی گرمی رتّ دی بڑی حرمن پیاری کھیڈ ہے، جہڑی رات سمیں کھیڈی جاندی ہے۔ اکو ہان دے منڈے کڑیاں ایہہ کھیڈ رلکے کھیڈدے ہن۔ ڈیٹی لکون، انگلا پلنگناں، میرے کوٹھے تے کون، پنگھوڑا، تیرا میرا میل نی، کرنیل جرنیل، ایہہ چھ کھیڈاں چھوٹیاں کڑیاں دوارا کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ لیکھک نے دسیا ہے کہ ایہہ کھیڈاں لکن اتے گھمن بھار چکن آدی نال سنبندھت ہن۔ ایہناں وچ کڑیاں دی گنتی نشچت نہیں ہندی۔ ایہہ بڑیاں روچک، تے حرمن پیاریاں کھیڈاں ہن۔

آلے بھولیاں دیاں کھیڈاں

اس وچ مادپری نے 41 کھیڈاں شامل کیتیاں ہن۔ امرت برچھ، انھا جھوٹا، الیئے پٹلیئے، اوچ نیچ، اوٹھک بیٹھک، اوٹھک بیٹھک 2، ست تاڑی، پوچھ پوچھ، بچھو کٹا، لکڑ کاٹھ، ایہہ ساریاں کھیڈاں نوں مادپری نے تھوڑے بہتے فرق نال چھوہن والیاں کھیڈاں دے روپ وچ پیش کیتا ہے۔ جنہاں وچ سارے بچے پگدے ہن تے مگروں جو بچہ رہِ جاندا ہے تے اس سر دائی آ جاندی ہے تے اوہ کھیڈ دے نییماں انوسار دوسرے بچیاں نوں چھونہدا ہے۔ ایہناں کھیڈاں وچ بچیاں دی گنتی تے سماں نشچت نہیں ہندا۔ ایکسپریس جاں چھوہن چھہائی تے داعیاں دوہکڑے وی چھوہن والیاں ای کھیڈاں ہن ایہناں وچ دائی والا بچہ کندھ ولّ منہ کرکے کھڑا ہندا ہے تے باقی سارے لک جاندے ہن تے دائی والے بچے دوارا دوسرے بچیاں نوں لبھکے چھونہدا ہے۔

کاں گھوڑی، خان گھوڑی، کاہنا کاہنا شیر جوانا، آن چلے مان چلے، کاٹو، لیلی دا سوار، ایہہ ساریاں ملدیاں جلدیاں کھیڈاں ہن، جنہاں وچ چھوٹے بچیاں توں لیکے اٹھ توں دس سال تکّ دے بچے کھیڈدے ہن۔ مادپری نے دسیا ہے کہ ایہناں کھیڈاں وچ اک بچہ گھوڑا بندا ہے، گھوڑا تے سوار دیاں کھیڈاں ہن، جس وچ بچے گھوڑے دی سواری کردے ہن۔ ایہہ بھار چکن والیاں کھیڈاں ہن۔ جس وچ بچے اک دوجے نوں پٹھّ تے چکدے ہن۔ اوٹھک بیٹھک، ندی کنارہ، ایہہ دوویں کھیڈاں اک قطار بنا کے کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ مادپری نے اک کھیڈ نوں اوٹھک بیٹھک تے دوسری نوں ٹپن نال جوڑیا ہے۔ بچے بڑی دلچسپی نال ایہہ کھیڈاں کھیڈدے ہن۔ کن من کانی کون کنیاں، پری، بڈھی مائی، بڈھی مائی 2، لیڈر لبھنا ایہہ کھیڈاں چھوٹے بچیاں دیاں ہن۔ جس وچ پھرولن تے بجھن دیاں کریاواں کیتیاں جاندیاں ہن، ایہناں کھیڈاں دے بچیاں دی گنتی تے سماں نشچت نہیں ہندا اتے ہور کھیڈاں وانگ منگن تے دائی وی ایہناں کھیڈاں دا حصہ ہن۔

انھاں انھی

اس وچ دو بچے اکھاں تے پٹی بنکے اک دوجے نوں لبھدے ہن۔ ایہہ دو بچیاں دے وچکار کھیڈی جان والی کھیڈ ہے تے باقی بچے اس دا آنند ماندے ہن۔

=میرے کوٹھے تے کون کھنگھیا

ایہہ کھیڈ منڈے کڑیاں دی سانجھی کھیڈ ہے، جس وچ زور ازمائی کیتی جاندی ہے۔

کوٹلہ چھپاکی

قاضی کوٹلے جی مار چھوٹے بچیاں دی حرمن پیاری کھیڈ ہے، جس وچ بچے گول چکر بناکے ایہہ دائی والا بچہ کوٹلہ بناکے چکر تے گھنمدا ہے۔ ایہہ بہت سارے بچیاں وچ کھیڈی جاندی ہے۔

کاہنا کاہنا،چوہے تے بلی

ایہہ دوویں کھیڈاں وچ بچے جانور بندے ہن۔ دائی دین والا باندر(کاہنا کرنا) تے دوجی وچ چوہے بندے ہن۔ چھوٹے بچے جانوراں دیاں ریساں کردے ہن تے اس نال اوہ منورنجن کردے ہن۔

ڈار توڑ=

ایہہ کھیڈ منڈے کڑیاں دی سانجھی کھیڈ ہے، اس نوں باراں سال تکّ دی عمر دے بچے عامَ کھیڈدے ہن۔

=ڈومنا مخیال

اس کھیڈ وچ بچے مکھیاں دا چھتہ بناؤندے ہن تے چھیڑن والے مگر دوڑدے ہن۔

دھیں گولی

ایہہ کھیڈ لیراں دی کھدو نال کھیڈی جاندی ہے۔ اس وچ پھرتی نال کھیدو نوں پھڑن تے مارن کریا دوارا کھیڈدے ہن۔

پٹھو

اس کھیڈ نوں بچے بڑے چاء نال کھیڈدے ہن۔ اس کھیڈ وچ وی کھدو نال نشانہ لاؤن، کھدو نوں بوچن اتے نشانے توں بچن دا ابھیاس ہندا ہے۔

گھگو جاں آقا باقا

چھوٹے عمر چ بچیاں دی ایہہ ..... کھیڈ ہے جس وچ بچے چیکنی مٹی نال کھیڈدے ہن۔

بلی ماسی

چھوٹے بچیاں دی کھیڈ ہے جسنوں منڈے کڑیاں رلکے کھیڈدے ہن۔اک بچہ بلی بندا تے دوجا بچہ ماسی تے باقی گول چکر بناکے کھڑے ہو جاندے ہن۔ بچے گاؤندے ہن تے بلی ماسی دیاں وستاں کھا جاندی ہے تے ماسی بلی پچھے بھجدی ہے۔

بھنڈا بھنڈاریا

اس کھیڈ وچ دس پندراں بچے بھاگ لیندے ہن۔ پگنوں رہا بچہ دھرتی تے چپّ مارکے بیٹھ جاندا ہے تے باقی بچے اوہدے سر اتے بند مٹھاں اک دوجی تے رکھکے، دائرہ بناکے کھلو جاندے ہن، مٹھیاں چکیاں جاندیاں نے تے دائی والا اوہناں نوں چھونہدا ہے۔

موراں موراں توں کی پیندا

اس کھیڈ وچ بچے اک بتے نوں مور بناکے اس نوں اڈاندے ہن۔ اوہ کافی دیر ایدھر ادھر اڈاندے رہندے ہن۔

راجا منگے بکری

ایہہ کھیڈ چھ سال توں لیکے باراں سال دے بچے بخے چاء نال کھیڈدے ہن۔ بچے لائن بناکے کھڑے ہو جاندے ہن۔ سبھتوں پہلاں بچہ مالک بندا تے باقی بکریاں۔ اک بچہ راجا بندا تے اوہ مالک توں بکری دی منگ کردا ہے۔

راجا تے نوکر

اگ چھوٹے بچیاں دی کھیڈ ہے۔ بچے دو ٹولیاں بناکے کھیڈدے ہن جس وچ اک ٹولی راجے تے دوسری نوکر اکھواؤندی ہے۔ راجے دوڑدے ہن تے نوکر اوہناں نوں پھڑدے ہن۔

رومال چکنا

اس نوں اٹھ بچے کھیڈدے ہن۔ چار اک پاسے تے چار دوجے پاسے گول چکر وچ اک رومال رکھیا جاندا ہے جس نوں چکّ کے بناں چھوہے جانتے اپنی قطار وچ شامل ہونا ہے۔ جہڑے بہتی واری رومال چکدے ہن اوہ جت جاندے ہن۔

آخر دے دو پنیاں تے لیکھک دا جیون بیورا انکت کیتا گیا ہے۔ جس وچ لیکھک دے جنم توں لیکے ساہت دے ڑیتر وچ پراپتیاں تکّ مڈھلی جانکاری دتی گئی ہے۔ پستک دے آخری پنے تے اک اکھان لکھی گئی ہے:-

          کھیڈاں اتے ماواں
       مکن تے ہی چیتے آؤندیاں ہن۔