پنجابی کہاوتاں

پنجابی لوک ادب دے وکھ وکھ روپاں وچوں کہاوت اک اے۔ اس لئی پنجابی وچ کہاوت تے اکھوت لفظ وی ورتے جاندے نیں۔ کہاوت اجیہی سوترک لوک طاقت دا روپ ہن،جس وچ زندگی دے انوبھوی سچ دے خاص انش نوں زبانی روپ وچ موقعے مطابق ٹھکدار لوک بولاں وچ اچاریا جاندا اے۔ کہاوت دی ثقافتی، ادبی تے لسانی اہمیت ایہدے جاری تجربے تے اکھٹ بھنڈار وچوں سہجے ہی پچھانی جا سکدی اے۔ اپنے تہذیبی جیون ڈھنگ نال جڑے انسان لئی کہاوت بولن دا کم اونا ہی سہج تے سبھاوک ہندا اے جِناں زندگی دیاں بنیادی لوڑاں دا کم۔

ڈاکٹر ونجارا بیدی نے کہاوت دی تشریح دیندیاں لکھیا اے کہ کہاوت وچ انسانی جیون نال متعلق کوئی تجربہ سوتربدھّ کرکے دلکھچویں یا النکارک بولی وچ پیش کیتا جاندا اے۔ پنجابی کہاوتاں دی ایہ بہودھتا، وشالتا تے مکمل ہوند کارن ایہ لوک ادب دا ادھک مشہور، پریکت تے سویکرت روپ اے۔ لوک سوجھ دا پرمانک سروپ کہاوتاں وچوں سہجے ہی پچھانیا جا سکدا اے۔ کہاوت پرمکھ روپ وچ وکھ وکھ سبھیاچاراں وچلے ولکھن تجربہ مطابق سرجے جاندے ہن۔ پنجابی وچ کئی کہاوت فارسی تے انگریزی تو متاثر ہو کے سرجے گئے نیں۔

کہاوتاں دی سرجن عمل لوک ادب وانگ ہی گروہ دی پروانگی نال جڑی ہوئی اے تے سرجک اسے وانگ ہی گم نام ہندا اے۔ وششٹ ساہت وچ ایہناں کہاوتاں دا تجربہ عامَ ورتارا اے۔ کئی وار تاں کوئی ساہتکار زندگی دے سچ نوں اِنے سنکھپت تے سنجمی، پر مکمل روپ وچ ظاہر کر جاندا اے کہ ایہدی کہاوت بن جاندی اے۔ پنجابی ادب وچ گرمتِ ادب ے قصہ شعری وچ ایہدے کئی نشان مہیا نیں۔ مثلن :

من جیتے جگ جیت۔

مٹھت نیویں نانکا گن چنگیائیاں عنصر۔

نیوے سو گؤرا ہوئی۔

وارث شاہ نہ عادتاں جاندیاں نیں،

بھاویں کٹیئے پوریاں پوریاں جی۔

پنجابی کہاوتاں دا لوک ساہت کلاسیکل پرپیکھ وچ مطالعہ کردیاں اس نوں وی تن مکھ پہلوآں توں وچاریا جانا ضروری اے؛

پیشکاری : حوالہ، تکنیک تے پاٹھ

تہذیبی تجربہ : سوترک سچ

کہاوت پنجابی سبھیاچار دے وڈا انوبھوی پساراں دے نکٹتم، عاشق تے پرسنگک سچ نوں روپائت کرن دا کارگر ذِریعہ اے۔ جیون دے پرتمانک، کیمتمولک، لوکدھارائی سروکاراں نوں ظاہر کرن دا کہاوت بہت زیادہ سہج اتے ووہارک زریعہ اے۔ایہہ سکھیا انسپائریشن دا اتم ڈھنگ اے۔ پنجابی کہاوت ادب وچوں پنجابی سبھیاچار دے اکاگر، اکہرے مارمک چتراں تے سوجھ سنکلپاں دی بھرمار اے۔ وکھ وکھ ذاتاں، طبقےآں، وہاراں، کماں، عادتاں، موقعیاں، مانتاواں، قیمتاں، پرتماناں، رشتیاں پرتِ سوجھ یا ہنگارے دا نچوڑ کہاوتاں وچوں اجاگر ہندا اے۔

کہاوت، کیونکہ لوک تجربہ وچوں کشیدیا سوترک سچ ہندا اے، اس واسطے اسدی سرجنا پچھے کوئی خاص لوک تجربہ دی ٹھوس حادثہ، حالت، ورتارا جاں مستقل عادت ہندی اے، جسدا نچوڑ کہاوت دے روپ وچ روڑگت ہو کے سنچارت ہندا اے۔ اس خاص سرجنا حوالہ دی فطرت سامانی لوک تجربے دے کِسے سدیوی سروکار دی دھارنی ہون کرکے ہی ایہ اجتماعی سرجنا دے طور تے زبانی سنچارت ہوݨ دی گنجائش رکھدا اے۔

روپ - ودھانک بنتر دے نیم

کہاوت دی روپ ودھانک پکھ توں مرکزی پچھان اسدا مکھ روپ وچ ساہتی اظہار اے۔ڈاکٹر۔ونجارا بیدی مطابق "کہاوت گد روپ وچ وی ہندے ہن اتے پدروپ وچ وی"۔مطلب کہاوت دی روپ ودھانک بنتر سادھارن وارتک دے واکاں ورگی وی ہندی اے اتے شعری بنتر والی وی۔ اس کرکے کہاوت نوں لوک شعری روپ مننا مناسب نہیں۔

گد روپ والے کہاوت

گھمیاری ہمیشہ اپنا بھانڈا ہی سلاہندی اے۔

پنّ دی گٔو دے دند کون ویکھدا اے۔

جدوں گدڑ دی موت آؤندی اے، تاں اوہ شہر ول دوڑدا اے۔

گد روپ کہاوتاں دا مرکزی جز انسانی تجربہ جاں پرکرتک ورتارے راہی کسے مول انسانی سوجھ/ سچ نوں پرکاشمان کرنا ہندا اے۔ اجیہے کہاوت پنجابی بولی دی عام واک بنتر دے ادھک نیڑے ہندے ہن اتے مطلب پیش نظارہ، حادثہ، کم جا پاتر دے سمورت بمب وچوں سہج پنپدا اے۔

شعری بنتر والے کہاوت دی مکھ، بھارو اتے فیصلہ کن جگت کاوکتا ہندی اے۔ اس وچ تکانت ،لے ، چنہ، پرتیک آدی وکھ وکھ شعری جگتاں دا تجربہ ہندا اے ۔روپک اتے بمب کہاوت دیاں مرکزی سرنچناتمک شاعری جگتاں ہن ۔تکانت دی نظر توں کہاوت دا مطالعہ کافی روچک اے ۔پر جنا کہاوتاں وچ تکانت ویونت ہندی اے اوہناں وچ تکانت سرجن دیاں بہت فنی ودھیاں دا سہج تجربہ ہندا اے ۔مثال وجوں جہڑے کہاوت اک توں ودھیرے پنگتیاں دے ہندے ہن اوہناں وچوں ایہہ تکانت انتلے چرن تے دہراؤ راہیں میلیا جاندا اے جویں

نہ بانیا میت نہ ویسوا جتی ۔

نہ کاکا ہنس نہ کھوتا جتی ۔

تتر کھمبھی بدلی رنّ ملائی گھاہ

اوہ وسے اوہ اجڑے آہلی مول نہ جاہ ۔

کہاوت دی بنتر دا اک ہور پرمکھ نیم اس وچ خلاف ملک سبھ روپک بمب چنہ جاں اپما سرجدا اے۔ کہاوت دے تخلیقی تنظیم وچ انوبھوی سچ نوں پرسپر وپریت/ سمروپی ،ٹاکرویں/ ملویں بمب چنھاں راہیں سمروپ مورتاں ،سنکثافت اتے پرچنڈتا حاصل کیتی جاندی اے ۔خاص کرکے خلاف ملک بمب چنہ حالت دیبرخلاف ارتھی بنتر راہیں ٹکراؤ مخالف مطلب اتپن کر کے نویں مطلب کھیتر نوں اساردے ہن ۔

خلاف ملک جاں ٹکراویں بمب والے کہاوت

ناچ نہ جانے ،آنگن ٹیڈھا ۔

نوں سو چوہا کھا کے بلی حج نوں چلی ۔

کچھڈ کڈی شہر ڈھنڈورا ۔

سامان بھاوی یا سمع روپک

دو جڑویں بمباں دی بنتر راہیں لوک سچ روپائت والیاں کہاوتاں

ربّ ملائی جوڑی اک اننھا تے اک کوہڑیا

سو چاچا اک پیو سو دارو اک گھیؤا

جنی گوڈی اونی ڈوڈیا

کہاوت دی بنتر اتے پیشکاری دی اک ہور خاصیت ایہ اے کہ کہاوت توں بجھارت تک دا سفر سہج ہندا اے بہت ساریاں کہاوتاں بدلدے ہوئے بجھارت بندیاں رہندیاں نیں۔ کئی کہاوتاں دا تجربہ اس وکھرتا نوں واضح کردا اے۔ کہاوت تے بجھارت دی دی ایہ نڈر سانجھ ایہناں دے روپ ودھان سائز اظہار لہجے تے پیشکاری حوالے کارن اے۔ جِداں :

ماں جمے نہ جمے پتّ چھت پلمے۔ (دھواں)

انی کو راہیں سارے پنڈ چ کھنڈائی۔ (اگّ)

محاورہ

لوک ادب دے وکھ وکھ سوترک روپاں وچوں کہاوت دے نال ہی محاورے دا ذکر وی ضروری اے ۔محاورہ اجیہا لگھوتم لسانی پرگٹائ روپ اے ؛جس وچ گنتی دے شبداں راہیں اجتمائی تجربہ دے کسے سار عنصر ،نچوڑ جاں ورتارے نوں وئنجک لہجے وچ پرگٹایا جاندا اے ۔محاورے دی بولی وچ شبداں دے عام پرچلت مطلب اپنے نویں حوالہ اتے تجربہ وچ وکھرے وستھارت مطلب گرہن کردے ہن ۔نویں اتپن معنےآں اتے شبداں دے سادھارن معنےآں وچ اوہ ڈریکٹ سانجھ دے باو جود وی شبداں دے عام مطلب اصلی معنےآں دے سوچک نہیں ہندے۔ایہناں نوں تہذیبی ورتارے دے پرکرن وچ شبداں دے سجھاؤ معنےآں وچ نہیں وچاریا جاندا ۔جویں چاندی دی جتی مارنا محاورے دے شبدی مطلب اسدے سوچ وچار معنےآں ول اتی سادھارن اشارہ تاں کردے ہن ،پر ایہہ صحیح تے سمچے سار عنصر نوں عنہ چر اپنے آپ واضع نہیں کردے جنا چر چاندی دے تہذیبی ملّ اتے وڈی دے عمل نوں جتی مارن دے سموتھّ نہ کلپیا جا سکے ۔محاورہ شبداں دی نویں بولی جگت وچوں بالکل وکھرے معنےآں دا وسپھوٹ اے ۔اس دی بنتر پیڈی، ستھر اتے مقررہ ہندی اے ۔بہت گھٹ محاورے نام جاں پڑنانو ملک ہندے ہن ایہہ جیون ووہار وچوں روڑھ ہندے رہندے ہن ۔

کہاوت اتے محاورہ اکو کھیتر اتے مقابلتاً روپگت سانجھ دے باوجود وکھو وکھری بنتر مطلب سرجن عمل تے اصولاں دے دھارنی ہن ۔جتھے محاورے وچ حوالہ مطابق لنگ، پلنگ، کریا، وچ پرورتن آؤندا اے، کہاوت ودھیرے مقررہ سروپ ول ہون کارن اس وچ کوئی پرورتن نہیں ہندا۔ محاورے وچ مطلب پھلار ہندا اے جد کہ کہاوت وچ سماجی زندگی تے پرسپر ٹاکرے یا سمیل دے اکاگر روپک بمب وچوں نویں مطلب اتپن کیتے جاندے نیں۔

کہاوت دے سموتّھ ہی کئی واری سیانپ تے ٹوٹے نوں وکھرا لوک ادب روپ منّ لیا جاندا اے۔ اس وچ ظاہر انسانی سنچت سچ ووہارک سوجھ دا سار تے سبھاء کہاوت دا ہی سہج انگ بن جاندا اے۔ اسے کارن ہی اس مطالعے وچ کہاوت دے سمچے ودھاگت بھید دے دوران ہی ایہناں سوتک کتھناں نوں شامل کیتا گیا اے۔ ایہ ٹوٹے یا کتھن صحیح تے سہج روپ وچ کہاوت دا ہی انگ نیں۔

پیشکاری :حوالہ، تکنیک تے پاٹھ

کہاوت دا پرمانک پاٹھ صرف اس دے پروچن وچ ہی نہیں ہندا ،سگوں اس پروچن دے سماننتر تہذیبی حوالہ وی اسدے پرمانک پاٹھ دا لازمی انگ اے۔ہن تک بہتے حاصل کہاوت مجموعہ صرف کہاوت دے بھاشاگت پاٹھ تک ہی محدود ہن، جدکہ کہاوت دی سمچی ہوند اسدے بھاشاگت پاٹھ دے نال ہی اسدے پیشکاری حوالہ اتے سرجن حوالہ دے اکاگر سمچّ وچوں ہی گرہن کیتی جا سکدی اے۔اس کرکے صرف بھاشاگت پاٹھ نوں اکتر کرنا کہاوت دے پرمانک پاٹھ دا نمونہ نہیں بندا ۔پرمانک کہاوت بھاشاگت پاٹھ اتے پیشکاری حوالہ دے نال ہی تہذیبی وویک دے تیہرے کم وچوں وی سروپ گرہن کردا اے ۔ایہہ کارن اے کہ سارے کہاوتاں نوں دوسرے تہذیبی اتے لسانی گروہ سہجے جاں اچیت ہی سمجھن دے اہل نہیں ہندے ۔بھاویں کجھ اک کہاوت اک توں ودھیرے سبھیاچاراں وچ سرجے تے پرچلت ہو سکدے ہن، پر کہاوت دا زیادہ بھنڈار اس سبھیاچار دے نکھڑن تجربہ دا ملک پرگٹائ ہندا ہن ۔

دہراؤ مولک، سمبھاوی یا انوکلت حالت کہاوتا دا پیشکاری حوالہ اے۔ ایہ عام کہندے سنیا جا سکدا اے کہ مینوں کہاوتاں تاں بہت آؤندیاں نیں پر وقت سر ورتنیاں نہیں آؤندیاں۔ وقت صرف کہاوت پھورن پچھے انسان خاص دی یاد طاقت ہی نہیں ،سگوں اس دی موقعے دی سوجھ تے حاضر جوابی فیصلہ کن اے۔ کہاوت نوں گھوٹا نہیں لے جا سکدا، نہ ہی اس نوں نرا پستکی علم وانگ گرہن کیتا جا سکدا اے ۔ ایہناں دی سمجھ تے ورتوں جیون دا سہج تے جیونت عمل اے۔ ڈھکویں تے بہتر موقعے تے لمیرے ذکر یا وکھیان دی تھاں کہاوت دا ایہ تجربہ نہ صِرف روچکتا، مطلب وشالتا، سمبھاوی روپک تے سہج دا سروت بݨدا اے بلکہ ایہ موقعے دی نزاکت، اچارن دی نپنتا تے سنبودھت دی حالت دا وویک پرستت کردا اے۔ کہاوت دا پیشکاری حوالہ مکمل روپ وچ مشرق مقرر نہیں ہندا بلکہ ایہ اتپن حالت، پاتر، حادثہ یا کِسے ورتارے دے آنترک وویک دے مطابق پرچلت اکتی دا فوری اچار ہُندا اے۔ اِاکو عادت، حالت دی فِطرت دے مطابق اک توں ودھ کہاوتاں وی ہو سکدیاں نیں۔ جِداں :

اٹھ ہووے نہ فٹے منہ گوڈیاں دا۔

ناچ نہ جانے، آنگن ٹیڈھا۔

اجڑے پنڈ، بھڑولا محل۔

اجڑے باغاں دے گالھڑ پٹواری۔

کہاوت دی پیشکاری تکنیک وچ سر سنبودھنی ہندی اے ۔مرکزی انسان کہاوت اچارن والا ہندا اے اتے جس نوں سنبودھت کیتا جاندا ہندا اے ،اوہ وی حاضر ہندا اے ۔اس کرکے کہاوت ڈریکٹ اتے حاضر مخالف سٹائل دا دھارنی ہندا اے ۔سمانٹیکجوئل اتے سنبودھت دھراں دی ہوند بھاویں ضروری اے ،پر کئی وار کہاوت دا اوہ پاتر ،جس دا ذکر ہو رہا اے ،غیر حاضر وی ہو سکدا اے پر سنبودھت دھر ضرور حاضر ہندی اے ۔وڈیری عمر جاں ماں باپ دا کہاوت اچار اس پکھوں ورننیوگ اے ۔کہاوت دا مخالف حوالہ مطابق کوسن ،پریرن، طنز جاں مخول، تعریف آدی دا سوچک ہندا اے ۔جویں :

مخول :وہلی رن ،پراہنیاں جوگی

پنجابی کہاوت دا پرمانک پاٹھ پنجابی سبھیاچار دی بول چال دی بولی وچ ہی جیوتّ رہندا اے۔ اس بولی دا وی اگے اپلسانی دائریاں دے مطابق کہاوت دی بولی، لہجے، سر تے دھناں وچ پچھاننیوگ انتر ہندا اے کیونکہ کہاوت دی سرجنا تے کمیونیکیشن لوک اپنے جیون وہار وچوں کردے رہندے نیں، اس کارن اس دا پرمانک پاٹھ اوہناں دے اپلسانی دائرے وچ ہی ممکن اے۔ اس کارن کہاوت دا پرمانک پاٹھ اپلسانی دائریاں دے اچار دا ہی ہندا اے تے اس نوں اکتر کرنا بہتر اے۔

ووہارک مطالعہ: اک نمونہ

اتم کھیتی، مدھم وپار۔

نکھدھّ چاکری، بھیکھ ندار۔

ایہ کہاوت پنجابی سبھیاچار وچ علاقائی مطلب چارے دی پردھانتا اتے اتمتا وچوں اتپن تجربہ دے گرو نوں پرگٹاؤندا اے۔ ہریک تہذیبی گروہ اپنی کرت دے عمل نوں انسانی زندگی جیون دے مانو ہتّ ودھیرے مطابق اتے اتم مندا اے۔اس توں بناں اوہ تہذیبی گروہ اپنی کرت دے عمل نوں جاری جاری رکھن اتے اس نوں جیون دا سرووتم انگ بناؤن دے اہل نہیں ہو سکدا۔ایہہ کہاوت پنجابیاں دے کھیتی پردھان کرت عمل نوں دوسرے کتیاں دے مقابلے نہ صرف وڈیاؤن سگوں دوسرے کتیاں دی حالت نوں کرموار مکالتن کرن متعلق انمکھّ اے۔ کھیتی نوں سبھ توں اتم پیشہ اتے کم سویکاریا گیا اے۔ پنجاب، سماجی بنتر وچ اپنی جغرافیائی خاصیت مطابق نرسندیہ کھیتی باڑی پکھوں جنوبی ایشیا دا سَبھ توں بہتر علاقہ اے تے کھیتی ایہدا مشرق تریخی دور توں اج تک بھارو پیشہ اتے پیداوار دا اکو اک مول ذِریعہ رہیا اے۔ پنجابی دے بہت سارے ہور کہاوتاں تے لوک گیتاں وچ جٹّ دی مندحالی ،غریبی ،کٹھور محنت اتے اسدے اتپن خاندانی کشٹ ،کلیش اتے ہور مشکلاں دا بھرپور اتے دکھپورن ذکر ہویا اے، جویں

جٹّ تے سور برابر ای، جٹّ تولی بھارا۔

سور پٹے مرلا، جٹّ وگھا سارا۔ (کہاوت)

وپار جو کہ اجوکے ارتھ انتظام دا اہم لاہے وند تے بھارو پیشا بن گیا اے، اس کہاوت وچ اس نوں مدھم یعنی بہت چنگا تے لاہے وند نہیں منیا گیا۔ وپاری پیشے نوں سبھیاچار وچ بوہتا ستکارت کم نہیں منیا جاندا۔ وپاری، بنیا ہمیشا گھرنا، ترسکار، مخول تے طنز دا شکار رہیا اے۔ بانی اتے جٹّ وچکار پنجابی سبھیاچار وچ جاری دپھیڑ، خلاف، حسد اتے ٹکراء رہا اے اسے کارن ہی پنجاب دے لوک ساہت وچ کراڑ، بانیاں آدی بارے بوہت زیادہ روچک گیت، کہاوت تے چٹکلے پرچلت نیں، جیہناں وچ بنیئے دے انھے لالچ، موقع پرست، ڈرو، چست، چالباز تے پاکھنڈی ہون نوں اجاگر کیتا گیا اے :

نہ بنیا میت، نہ ویسوا جتی۔

نہ کاگا ہنس، نہ کھوتا جتی۔

کاں، کراڑ، کتے دا، وساہ نہ کھائیے ستے دا۔

ایہ کہاوت مول روپ وچ پنجاب دی جگیرداری ارتھانتظام وچ سرجیا گیا اے جس وچ کرت ونڈ متعلق اسے یگ دی فکر ،سماجی سار ،تجربہ اتے قیمت پربندھ مطابق پیشیاں دی اتمتا، مدھمتاں ،نکھدھتا اتے ناداری بیان ہوئی اے۔ بھیکھ منگنا سبھ توں گھٹیا ہی نہیں، بلکہ ترسکارت تے غیر انسانی عمل اے۔ پنجابی سبھیاچار وچ کرت دی وڈیائی ہوئی اے تے کرت دا لوک من وچ ستکار تے اعزاز اے جِداں :

گھر کار، نہ آوے ہار۔

کر مزدوری ، کھا چوری۔

بے کار نالوں، ونگار چنگی۔

منگتے نوں تاں نیچ، وہلڑ، پکھنڈی اتے منکھٹ منیا جاندا اے۔ منگنا انسانی رُتبے توں گِرنا اے۔ جِداں :

منگن گیا سو مر گیا، منگن مول نہ جا۔

اس کہاوت دی بنتر وچ اک مقررہ ویونت تے کرم اے۔ پیشیاں تے تہذیبی گرو اتے پدھر مطابق پہلاں اتم ،پھر مدھم ،پھر نکھدھّ اتے انت تے ندار دا ایہ کرم لوک پرگٹاوے دی اچیت پر مقررہ ویونت دا پرمانک روپ اے ۔ایہہ کرم انوبھوی اے؛ اچیت اے ۔اسے کرم وچ ہی ترتیب وار کھیتی، وپار، چاکری تے بھیکھ نوں بیانیا گیا اے۔ ایہ چارے جٹّ اچار انوروپ پرسپر متعلق ہندے ہوئے مول مقصد انوروپ کرت عمل دی وتغیر اتے تہذیبی سار وقعت نوں ظاہر کردے نیں۔