پنجابی لوک ڈراما دیاں قسماں
تشریح:-
سودھولوک-ناٹک دی وکھ-وکھ لوکاں نے کجھ وکھ-وکھ تعریفاں دتیا ہن۔ سیم پرمار لوک ناٹک نوں ناٹک دا اجیہا روپ مندے ہن، جس دا تعلق وششٹ پڑھے لکھے سماج توں بھنّ جن-سادھارن دے جیون نال ہندا اے تے جو روایت توں اپنے کھیتر دے عامَ-لوکاں دے منورنجن دا زریعہ بندے رہے ہندے ہن۔” کرشن دیوَ اپدھیائ مطابق،“لوک ناٹک، لوکدھارا دا اجیہا حصہ اے، جس دا تعلق لوک ساہت تے لوک-کلا دوہاں کھیتراں نال اے تے اس وچ گیتاں، نرت تے سنگیت دی بھروینی ہندی اے۔” کرنیل سنگھ تھند دے وچار مطابق،“لوک-ناٹک قدرت دے کھلھے وایو منڈل وچ کھیڈے جان والا روایت دے انشاں نال بھرپور اجیہا ناٹک اے۔ جس وچ لوک پرء کتھانک نوں ونّ-سنونے پاتراں ولوں لوک-گیتاں تے لوک-ناچاں دی مدد نال پیش کیتا گیا ہووے۔"
اُتلے تعریفاں دے بنیاد تے اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ لوک-ناٹ جن سادھارن دے جیون نال متعلق اجیہی ونگی اے، جس وچ گیت نرت تے سنگیت دی ترونی ہندی اے۔
قسماں:-
سودھوپنجابی لوک-ناٹ بھارتی-روایت توں بھنّ نہیں۔ اس دا کارن ایہہ اے کہ جو پنجاب وچ لوک-ناٹ دی روایت بنی اے، اوہ مشرق بھارتی لہر اے۔ اتری بھارت دیاں پرمکھ لوک-ناٹ ونگیاں تے سٹائلاں پنجاب دی دھرتی تے ہی جنمیاں ہن۔ پرمکھ لوک ناٹ ونگیاں اس پرکار ہن:-
لیلا-ناٹک
سودھولیلا ناٹک دی تشریح کردے ہوئے اجیت سنگھ اؤلکھ لکھدے ہن، کہ اوتاراں، بھگتاں، تے رشیاں-منیاں دے جیون دے کردار متعلق اجیہا ناٹک، جہڑا ریتیبدھّ اداکاری سانگ، نرت، سنگیت تے روایتی لوک رنگ-سٹائل راہیں کھیڈیا جائے، لیلا ناٹک کراؤندا اے۔” لیلا اکثر کسے مہانمرد دے جیون کردار نوں نمائش کردا لوک ناٹک ہندا اے۔ پنجاب وچ ہیٹھ لکھیاں لیلاواں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔
- 1. رام لیلا
- 2. راس لیلا
لیلہ ناٹک بارے عامَ طور اُتے ایہہ منیا جاندا اے کہ 16ویں 17ویں صدی وچ اتر پردیش جاں راجستھان وچوں پنجاب وچ آئے۔ مگر پنجاب وچ لوک ناٹ دی روایت 5000 سال پرانی اے۔ کیونکہ اجیہے ثبوت سانوں ہڑپا اتے موہنجودڑو دی خدائی توں لبھیاں مورتیاں توں حاصل ہوئے ہن۔
رام لیلہ
سودھولوک ناٹک وچ رام لیلہ سبھ توں لوکپریا اے اتے اس دا تعلق سمچے بھارت نال اے۔ ایہہ تاں واضع اے کہ رام لیلہ وچ اس کہانی نوں ناٹکی روپ وچ پیش کیتا جا سکدا اے جس دا تعلق رامائن نال اے۔ آچاریہ چندر پرکاش مطابق، “ رام لیلہ سیام دیس وچ کٹھپتلیاں ولوں کھیڈی جاندی اے۔ سیام دا رام کینے اتے کمبوڈیا دا رییامکر گرنتھ کہانی دے روپ وچ پرچلت ہن۔ ” رام لیلہ دا کھیتر قصبیاں اتے سہراں تک محدود رہا اے اتے اوہ وی سال وچ اک وار پہلے نراتے توں شروع ہو کے دسہرے والے دن تک۔ رام لیلہ وچ عورتاں گا رول وی مرد ہی نبھاؤندے ہن۔ اس دی پیشکاری لئی سٹیج اتے بناؤ شنگار اتھوا میکئپ ول ودھیرے دھیان دتا جاندا اے۔ لوڑ مطابق مکھوٹیاں دی مکھوٹیاں دی ورتوں وی کیتی جاندی اے۔ رام لیلہ وچ اداکاری کرن والے اداکار اتے درشک دوہاں دی گنتی کافی ہندی اے۔ رام لیلہ لوک مانس دا اک حصہ بن چکیاں ہن۔ رام لیلہ دا سیتا نوں سونبر وچ حاصل کرنا، اس نوں بنواس دتا جانا، راون دی بھین سروپنکھا دا نکّ کٹنا، سیتا ہرن، رام راون لڑائی، لنکا دہن، لچھمن دا مورچھت ہونا ہنومان دا سنجیونی بوٹی لیاؤنا، رام دا راون تے وجی حاصل کرنا اتے رام لیلہ دا سماپت ہو جانا۔ ایہہ سارے نظارہ ہر سال دہرائے جاندے ہن۔ کھلھے تے وڈا پنڈال دی لوڑ، خرچیلی اتے بہت وڈی اتے سٹیج اتے پنجاب وچ مسلماناں دی بہو-گنتی، آدی کی کارناں کر کے رام لیلہ سمچے پنجابیاں دی سمرتی اتے نفسیات دا حصہ نہیں بن سکی۔ بھاویں پنجاب وچ کجھ استھان اجیہے ہن جو رامائن نال جوڑے جاندے ہن۔ جویں: گھڑام (رام دے نانکے)، سنام وکھے سیتا سروور، لوَ تے کش ولوں لاہور تے قصور دا وسائے جانا، کیکیئی دا پنجاب دی دھی ہونا آدی۔ پنجاب دے قصبیاں، شہراں اتے وڈے وڈے پنڈاں وچ اج وی اس دی پیشکاری ہندی زریعہ راہیں کیتی جاندی اے۔رام لیلہ توں متاثر ہو کے پنجاب وچ ہور وی رام لیلہ کھیڈیاں جاندیاں ہن۔ جویں: 1. بالمیک لیلہ 2. پرہلاد لیلہ 3. رویداس لیلہ 4. راس لیلہ 5. بابا بالک ناتھ لیلہ رام لیلہ نوں پنجابی لوک ورثے نال متعلق کیتا جاندا اے۔ اجے وی ساڈے لوک ساہت وچ انسانی رشتیاں دے آنظارہ نوں جدوں پیش کیتا جاندا اے تاں ایہہ کیہا جاندا اے کہ عورت سیتا ورگی، بھرا لچھمن ورگا تے رام ورگا ہوئے۔ تے ایوں رام کہانی جاں رام لیلہ ساڈے سماج دے اوچیتن دا لگاتار اٹٹ حصہ بن رہی اے۔
راس لیلہ
سودھورام لیلہ وانگ راس لیلہ دا وی پنجابی پنجابی لور ناٹ روایت وچ خاص تھاں اے۔ ایہہ پنجاب دے پنڈاں وچ دل پرچاوے دا مکھ وسیلہ رہیاں ہن۔راس لیلہ مذہبی بھاونا دا لوک ناٹک اے۔ جس دا تعلق مول روپ وچ کرشن بھگوان گوپیاں وچکار بال لیلھاواں نال اے۔ رامائن دے سماننتر ہی کرشن جی دے ذکر دی پیشکاری نوں راس لیلہ کیہا جاندا اے۔ ایہہ مکھ روپ وچ نرت اتے سنگیت مشتمل رومانٹک جذبات والی ناٹکی تکنیک اے۔ راس لیلہ گھٹو گھٹ تن گھنٹے تک کھیڈی جاندی اے۔ اک گھنٹے تک راس نرت ہندا اے اتے باقی دو گھنٹے کرشن جی دے جیون اتے مشتمل کوئی وی لیلہ کھیڈی جاندی اے۔ “راس اتے لیلہ دا سنجوگ ہی راس لیلہ دے نامکرن دا وی کارن بندا اے۔” راس لیلہ اک روحانی پریم لیلہ اے، جس دا تجربہ سنت اتے بھگت لوک اپنے اندر کردے ہن۔ اس دا بھارتی لوک جیون نال راگاتمک تعلق اے۔ سری بلونت گارگی دا متّ اے کہ، “راس لیلہ دا جم برج زمین وچ ہویا اتے ایہہ روایت لگبھگ ساڈھے تن سو سال توں تری آؤندی اے۔” پہلاں پہل اس وچ لوک ناٹک نوں مندراں وچ ہی کھیڈیا گیا اتے بعد وچ ایہہ لیک ناٹک لوک ناٹک لوکاں دے پڑاں وچ آ گیا۔ ایہناں کھیڈاں وچ چوری کرنا، غلیلیاں نال پانی دے گھڑے بھننے، کرشن جی اتے رادھا وچکار پرسپر چوہل، روسے، منوتاں آدی دی پیشکاری کیتا جاندی اے۔ اس پیشکاری وچ ناٹ اتے سنگیت دی اوٹ وی لئی جاندی اے۔ بھارتی لوک ناٹک دا ہیرو سری کرشن کوئی سادھارن انسان نہیں سی ایہہ بھگوان دا روپ سی۔ لوک اوہناں دیاں جیون جھلکیاں نوں ڈریکٹ ویکھن دے چاہوان سن۔ اس لئی بھارت دے کئی حصیاں وچ راس منڈلیاں ہوند وچ آ گئیاں۔ جہناں نے وڈا بھارت دے وکھ وکھ پنڈاں وچ جا کے کرشن بھگوان نال جڑیاں لیلھاواں نوں ناٹکی روپ وچ وکھاؤنا شروع کیتا۔ ایہہ جھاکیاں ناظرین دی روحانی بھکھ نوں وی ترپت کردیاں ہن۔ راسدھاریاں دے اک گروپ اتھوا اک راس منڈلی وچ 12 توں 16 ترلوک شامل ہندے ہن۔ کیوں جو راساں وچ کڑیاں دا رول وی لڑکے ہی کردے ہن۔ ایہناں وچ کجھ گلوکار اتے شازندے وی ہندے ہن۔ شازاں وچوں ڈھولکی، چھینے، ہارمونیئم، طبلہ، چمٹا آدی ورتے جاندے ہن۔ بہتی وار اک اداکار نوں اک توں ودھیرے رول ادا کرنے پیندے ہن۔ جد کسے پنڈ وچ رال پے رہی ہندی اے تاں اپنے پنڈ راس پواؤن دے چاہوان پنڈ دے نمائندے وجوں جا کے راسدھاریاں دے آگوُ نوں مل کے، راس متعلق دن مقررہ کر کے اس نوں سائی دے آؤندے ہن۔ پنڈ ولوں راس منڈلی دی رہائش اتے کھان پین دی رسد آدی دا وی پربندھ کیتا جاندا اے۔ عامَ طور اُتے راساں چاننی رات نوں پیندیاں ہن۔ راس دی روایت نوں قایم رکھدیاں تھالی وچ جوت جگا کے باقاعدہ آرتی اتاری جاندی۔ اس مگروں راس دا شروع سنگیت اتے ناچ نال ہندا۔ شروع وچ کرشن بھگوان اتے گوپیاں نال متعلق کوئی جھاکی پیش کیتی جاندی اے۔ پچھوں کسے لوک گاتھا اپر مشتمل شنگار رس بھرپور ناٹک کھیڈیا جاندا اتے ناٹک مکمل کیتا جاندا۔ راساں دی ایہہ روایت 1947 تک لگبھگ سارے پنجاب وچ جاری رہی، پر فلماں، ریڈیؤ تے ہن ٹیلیوزناں نے راساں نوں لگبھگ ختم ہی کر دتا اے۔ ہن ایہہ بیتے دیاں یاداں بن کے رہِ گئیاں ہن۔ راس لیلہ دے وکھ وکھ روپ پرچلت سن۔ جویں: 1. مندر راس لیلہ 2. راس دھاری راس لیلہ راس دھاری راس لیلہ دو پرکار دیاں رنگ-سٹائلاں وچ کھیڈی جاندا اے: 1. راس رنگ سٹائل 2. سانگ رنگ سٹائل۔ رام لیلا شری رام چندر دے جیون نال متعلق لوک-ناٹک اے تے راس لیلا شری کشن جی دے جیون-کردار نوں پیش کردا اے۔ اسے طرحاں وکھ-وکھ ناواں مطابق ایہہ لیلاواں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔
سانگ-ناٹک
سودھوسانگ-ناٹک انفرادی بہروپیئے توں لے کے کسے راجے، مہاراجے، پریمی-بھگتیمی جاں ڈارو دے جیون کردار تک پھیلیا ہندا اے۔ بھائی کاہن سنگھ سانگ شبد دا مطلب کردے لکھدے ہن کہ “کسے دوجے انسان دا روپ-دھارن جاں سامان-انگن بناؤن دی کریا نوں سانگ کہندے ہن۔” سانگ ناٹک روایت پنجاب وچ پرانے ویلے توں چل رہی اے۔ پنجاب وچ سانگا دے پہلے لکھتی روپ سر رچرڈ ٹیمپل و:کپکئدت ر ویک شچئہلو وچ اکتر کردے ہن۔ سانگ ناٹک اگے دو پرمپراواں وچ ونڈیا گیا۔ (ج) سوانگ (جج) نوٹنکی (ج) سوانگ:- سوانگ اک طرحاں دا گیت-ناٹ اے، جو پنڈ دی سکھّ جا کھلھے میدان وچ کھیڈیا جاندا اے۔ اس وچ کسے لوک-ناک دی جھاکی پیش کیتی جاندی اے۔ گیت لوک دھناں تے گائے جاندے ہن۔ پورن ناتھ جوگی تے گوپی چند دے سوانگ پنجاب وچ مشہور رہے ہن۔
نوٹنکی
سودھوسوانگ دا اک خاص روپ نوٹنکی ناٹک ہندا اے۔ اس ناٹک دا تعلق کسے شہزادی نال جوڑیا جاندا اے۔ بیدی (1973,236) نوٹنکی وچ پاتراں دا سنواد گیت وچ ہندا اے۔‘ایہہ گیت لوک-دھناں وچ گائے جاندے ہن۔ نوٹنکی وچ ہاسہ-متھول وی آ سکدا اے۔ لوک ناٹ وچ ‘نوٹنکی’ پنجاب دی اگھی دین اے۔ نوٹنکی ملتان دی شہزادی جاں گلوکارہ سی جو مدھ دور وچ اینی پرچلت ہوئی کہ لوک ہریک ‘سانگ تماشے’ نوں نوٹنکی کہن لگا۔ اصل وچ نوٹنکی رام روایت، پھاگ روایت، گاتھا گائن اتے ایرانی قصہ روانی پرمپراواں دا ہی مشرت روپ اے۔ پنجابی نوٹنکی سارے اتری بھارت دے نوابی شہراں قصبیاں وچ پرچلت ہوئی۔ راجستھان دا ‘کھیالا’ لوک ناٹ نوٹنکی دا ہی روپ اے۔ اس توں چھٹّ سنکھے مرد نچاراں دے ویس وچ جلسہ اکھواؤندے بولیاں تے ناچ آدک پنجاب دے پینڈو سماج وچ بے حدّ پرچلت رہے ہن۔ پنجابی دے لوک ناٹ متعلق کھوجیاں نے نوٹنکی نوں سوانگ دا اک روپ ہا گردانیا اے۔ لوک کہانی مطابق نوٹنکی نام دی ملتان دی شہزادی بہت حسین گلوکارہ سی جو پھول سنگھ دے ناں دے یوک نوں دل دے بیٹھی۔ جد نوٹنکی دے عشقَ دا بھید اس دے پیؤ نوں پتہ لگا تاں پھول سنگھ نوں موت دی سزا دتی گئی۔ شہزادی نوں پتہ لگیا تاں اوہ ہیری چٹّ کے مر گئی۔ کیوں جو پھول سنگھ اپنے بھیس وٹا کے (سوانگ بھر کے) مٹیار دے روپ وچ نوٹنکی نوں ملیا سی۔ اس وچ پرچلت سوانگ نوں نوٹنکی دا ناں دتا گیا۔ اس طرحاں سوانگ تے نوٹنکی وچ کوئی انتر نہیں۔ بلونت گارگی مطابق نوٹنکی اک پرکار دا گیت ناٹ اے جو جنگجو، دیالو، ڈاکو جاں کسے پریمی دا قصہ ہندا اے۔ اوہ نوٹنکی دا ناطہ راس نال جوڑدا اے۔ ڈاکٹر۔ ونجارا بیدی خیال اے کہ سوانگ گمبھیر ہندا اے جد کے نوٹنکی وچ ہاسے ٹھٹھے لئی مکھولیئے پاتر وی ہندے ہن۔ دوجے نوٹنکی وچ سنگیت تے ناچ نوں پرمکھتا دتی جاندی اے۔ جد کہ سوانگ وچ اہمیت اداکاری نوں دتا جاندا اے۔ نرسندیہ نوٹنکی اجیہا لوک ناٹک اے، جس وچ یودھیاں دے حوالےآں، س،دجاچارک تو پریت بھاوناواں دیاں گاتھاواں دی پیسکاری گیتاں تے ناچاں راہیں کیتی جاندی اے۔ نگارا، ڈھولک، سارنگی، ہارمونیئم، شہنائی آدی سازاں جی ورتوں کیتی جاندی اے۔ کدھرے اس نوں رسدھاریاں ولوں کھیڈیا جاندا اے اتے پنجاب وچ اس نوں سوانگ دا ہی اک روپ منیا جاندا اے۔ سوانگ اک خاص روپ نوٹنکی اے۔ اِ جدا مڈھ نوٹنکی ناں دی شہزادی دی پریم کہانی دے گیت ناٹ توں بنیا۔ نوٹنکی دی حادثہ بڑی ادبھت روچک تے ناٹکی واقعے نال بھرپور اے۔ اس کہانی اپر مشتمل سوانگ اتنا کامیاب تے مقبول ہویا کہ پچھوں جے ہور سوانگ اسے سٹائل کھیڈے گئے اوہ نوٹنکی اکھوائے۔ نوٹنکی وچ سنگیت دا خاص اہمیت ہندا اے۔ پاتراں دے وارتالاپ جو گیت وچ ہندے ہن مشہور لوک دھناں س وچ گائے جان کر کے لوکاں نوں بڑے روچک لگدے ہن۔ نوٹنکی دا رنگسٹیج اچا تھڑا جاں تخسپوش ہندا اے۔ جس دے ساہمنے تے سجے کھبے درشک بیٹھ جاندے ہن۔ نوٹنکی وچ سنگیت تے ناچ نوں پرمکھتا حاصل ہندی اے اتے سوانگ وچ پاتراں دے سوانگ نوں ابھنی۔ سوانگ دا ماحول گمبھیر ہندا اے۔ پر نوٹنکی وچ ہاسہ مذاق ہندا اے کیونکہ نوٹنکی روایت وچ ناٹک کھیڈن والے پاتراں توں بناں وادھو پاتر رنگا تے بگلا وی ہندے ہن۔ رنگا ناچک دا ڈائریکٹر ہندا اے اتے وکھ وکھ جھاکیاں نوں اپنی وارتالاپ نال جوڑدا اے۔ بگلا بن بلایا پاتر ہندا اے۔ اوہ چلدے ہوئے ناٹک وچ جد جی چاہے آ ٹپکدا اے اتے ہاس رسی ٹچراں راہیں لوکاں دے ڈھڈیں پیڑھاں پاؤندا اے۔
نقلاں
سودھونقل توں مطلب کسے دی مذاقیہ ڈھنگ نال نقل بناؤن توں ہی اے۔ راس توں بعد جے کوئی لوک-ناٹ دی پنجاب وچ کوئی حرمن-پیاری ونگی اے تاں اوہ نقلاں کہیاں جا سکدیاں ہن۔ نقلاں وچ مراسی ماہر ہندی اے۔ ایہہ دو پاتر بن جاندے ہن، اک-دوسرے نوں ٹچراں کردے ہن۔ ایہہ اک ہساؤنا ناٹ اے۔ نقل وچ طنز دی پردھانتا ہندی اے۔ کسے وڈے توں وڈے انسان جاں سماجی روایت تے نقل راہیں طنز کریا جا سکدا اے۔ اس دے پاتراں دا پہراواں وی ہساؤنا ہندا اے۔ اک پاتر دے ہتھ چموٹا ہندا اے۔ دوسرا جدوں ہاسے دی گل کردا اے تاں اوہ چموٹا اسدے ماردا اے۔ چموٹا اک توں دوسری گل دا پرسگ جیون جوڑن دا وی کم کردا اے۔ نقلاں دیاں دو پرمکھ ونگیاں ہن’ (1) ٹچراں (2) پٹڑیاں۔ نقل شبد دا مطلب اے – ‘کسے وانگ کرن دی کریا جاں ریس کرنا۔’ مہان کوش وچ نقل نوں ‘کسے نظارے دی ہو-بہو جھاکی کیہا گیا اے۔’ انگریزی وچ نقل لئی Mimicry, Imitation آدی شبد ورتے جاندے ہن۔ نقلاں کارکردگی دی کلا اے۔ اجیت سنگھ اؤلکھ نے نقلاں دی تشریح دندے ہوئے کیہا اے کہ، “ کسے پیشے، انسان، پشو، وستو جاں جات متعلق کہانی نوں پیشاور نقلیاں ولوں چموٹے دی مدد نال کسے پرکار دا بھیس حاصل توں بغیر مشکری، چوبھ، ٹچر، طنز جاں واشنامئی وارتالاپ راہیں گھگری جاں تیر-کمانی پڑ وچ کھیڈے جان نوں نقل کیہا جاندا اے۔ ”