پاکستان وچ شیعہ مخالفت دی تریخ
شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ہی پیدا ہوئے گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ حضرت علیؑ دی اجازت توں حارث بن مرہ عبدی ؓکا 656 ء (36 ہجری) [1] یا658 ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں دی بدولت مکران قندابیل تے قیقان دے علاقےآں تک چلے جانا، ہور662 ء ( 42 ہجری )ماں انہاں دا قتل مذکور اے [2] ۔
اسلام دے ابتدائی سالاں وچ ہی عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن ۔ حضرت علی ؑنے کوفہ نوں اپنا دار الخلافہ بنایا سی جس دتی وجہ توں اس علاقے وچ شیعیت نوں رواج ملا۔ 680 ء وچ یزید ابن معاویہ دی بیعت توں انکار کرنے دے بعد امام حسین ؑ نے چار ماہ مکہ وچ ٹھہر کر مصر توں آذربائیجان تے شام توں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تاں صرف کوفہ دے لوکاں نے ہی آپؑ دا نال دینے دی حامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں دے یزید دی جبری بیعت نوں قبول کرنے دے بعد خود نوں اکیلا پا کر اکثر کوفہ والے خوفزدہ ہوئے گئے لیکن کربلا کےشہداءماں اہل بیتؑ دے شہداء دے بعد سب توں زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاں دی ہی سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ دی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے یا لَثاراتِ الحسینؑکے نعرے نوں مرکزی خیال بنا کے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا ۔
736ء وچ امام حسین ؑ دے پوتے زید بن علی ؑ نے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا تاں کوفہ نوں ہی اپنا مرکز بنایا تے اوتھے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کيتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھے توں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہويا۔ 740 ء وچ بنی امیہ دے ہتھوں زیدی حکومت نوں شکست ہوئی تے کچھ ہور شیعہ ایران تے وادئ سندھ دی طرف ہجرت کر گئے۔ 743 ء وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان توں اک مرتبہ فیر یا لَثاراتِ الحسینؑ دا نعرہ لگایا تے ابو مسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ دی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا کے 750 ء وچ بنی امیہ دی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت ؑکے ناں اُتے حاصل کيتا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نوں برقرار کرنا چاہندے سن ۔ اپنا مطلب نکل جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ منصور نے 755 ء وچ ابو مسلم خراسانی نوں قتل کر کےاس دتی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دی۔768 ء وچ امام جعفر صادق ؑ نوں زہر توں شہید کيتا تے شیعاں وچ اک ہور گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہويا۔
ابن خلدون دے بقول منصور ہی دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع دی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہؒ دے فرزند عبد اللہ اشترؒ، جنہاں نوں عبد اللہ شاہ غازیؒ[3] دے ناں توں جانیا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں دی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تاں اس نے انہاں نوں خاصے احترام توں نوازیا۔ منصور نوں جدوں اس دی خبر پہنچی تاں اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نوں انہاں دے قلع قمع کرنے دے لئی سندھ روانہ کيتا جتھے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہويا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازیؒ شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی اس علاقے وچ بکھرگئے[4] ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس دی طرف اشارہ کيتا اے [5] ۔ طبری نے ایہ واقعات 768 ء (151 ہجری)ماں نقل کیتے نيں [6] ۔ انہاں واقعات دی روشنی وچ یقین توں کہیا جا سکدا اے کہ 768 ء وچ یا اس دے آس پاس زیدیاں دی موجودگی وادئ سندھ وچ شیعیت دے رواج دا باعث بنی۔
جب نويں تے دسويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں دی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہويا تب تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن ۔ شیعاں وچ چھیويں امام جعفر صادق ؑکے مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر(893 ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں دی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب تے فراز توں گذردے ہوئے 1962 ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں دی وادئ سندھ دی طرف ہجرت رک گئی۔
دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934 ء –1062 ء )اور مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909 ء –1171 ء )کی حکومت قائم ہوئی ۔ ایويں رسول اللهؐ تے حضرت علی ؑ دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نوں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ دی حکومت کم تے بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ؒ، فارابیؒ، البیرونی ؒاور ابن الہیثم ؒجداں عظیم شیعہ سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نوں ایران تے عراق جدوں کہ اسماعیلی شیعہ مسلک نوں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملا۔ بو علی سینا ؒنے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے ايسے دوران لکھے۔ بو علی سیناؒ نے اپنی کتاباں وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نوں وی واضح کيتا۔ ابن الہیثم ؒکی "کتاب المناظر "بھی آل بویہ دی علم پروری دا اک پھل اے، جس دتی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نوں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ ايسے عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ اوتھے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر دی فاطمی حکومت توں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے یونیورسٹی الزہرا ؑکے ناں توں اسلامی دنیا دی پہلی یونیورسٹی قائم کيتی جس نوں اج کل یونیورسٹی الازہر کہیا جاندا اے۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نوں فروغ حاصل ہويا۔
گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ کر کے رے نوں آل بویہ توں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔ اس دوران بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ دی طرف ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نوں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کيتی گئی تحقیق نوں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے نیڑے مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدوں کہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی دی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شامل کيتا گیا تھا۔انہاں حملےآں دے دوران البیرونیؒ نے "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان توں سہون تک پھیلی اسماعیلی شیعاں دی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی[7]۔ انہاں حملےآں وچ ملتان دی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نوں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں توں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ دوسری طرف 1060 ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ کر کے آل بویہ دی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعدوسیع پیمانے اُتے شیعاں دا قتل عام ہويا تے متعدد شیعہ تقیے دی حالت وچ چلے گئے۔
گیارہويں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ہی معروف سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی تے فلسفے تے سائنس دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی تکفیریاں دے ہتھوں قتل ہُندے رہے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے دی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہوئے گئے۔ اج وی ایہی سوچ نائجیریا توں سوات تک تکفیریاں نوں سائنسی تعلیم دینے والے سکول تباہ کرنے اُتے اکسا رہی اے۔
محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی اُتے بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ گیارہويں صدی عیسوی وچ ہی مصر تے شام دی فاطمی سلطنت داخلی شکست تے ریخت زوال دا شکار ہوگئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت دی طرح متعدد فرقےآں وچ بٹ گئے سن ۔ اس دوران موقع غنیمت جان کے یورپ توں فلسطین اُتے صلیبی حملےآں دا آغاز ہوئے گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کيتے۔ با الاخر بارہويں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کيتا تے داخلی استحکام پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نوں شکست دتی۔ البتہ ایتھے توں مصر تے شام دے شیعاں اُتے ظلم دے طویل سلسلے دا آغاز ہوئے گیا جو ترکاں دی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس ظلم دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت کر کے ہندوستان چلے آ ئے۔1191 ء وچ شام دے شہر حلب وچ صلاح الدین ایوبی دے بیٹے دے حکم اُتے معروف شیعہ فلسفی شیخ شہاب الدین سہروردی ؒکو فلسفہ پڑھانے دے جرم وچ سزائے موت دے دتی گئی۔
تیرہويں صدی عیسوی وچ چنگیز خان دے حملےآں دے نتیجے وچ بادشاہ خوارزم شاہ دی شکست دے بعدکچھ شیعہ وادئ سندھ دی طرف تے کچھ ایران وچ شہراں توں دور قائم اسماعیلی قلعےآں وچ چلے گئے۔ اوتھے انہاں نے کامیاب مزاحمت دی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نوں شکست توں دوچار کيتا۔ چونکہ منگولاں نے چین دی فتح دے بعد اوتھے دے سائنس داناں دے علم توں بہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علماء نوں قتل کرنے دے بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علماء وچ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒ(1201 ء –1274 ء)سب توں اہم سن ۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر تے رسوخ پیدا کر کے اک وڈی رصد گاہ تے کتب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھياں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒکی وجہ توں ہی اسلامی رہتل دے آثار مکمل تباہی توں بچ گئے۔ آپ دی علمی عظمت توں متاثر ہوئے کے ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول کر ليا۔ افغانستان تے پاکستان وچ مقیم ہزارہ شیعہ انہاں منگول شیعاں دی نسل توں نيں ۔ آپؒ دے شاگرد علامہ حلیؒ نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کيتے۔ انہاں دے دور وچ ایران تے عراق وچ شیعیت نوں ہور فروغ ملا، جس توں خوفزدہ ہوئے کرتکفیری عالم ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔
1347 ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن وچ پہلی شیعہ سلطنت قائم ہوئی جس نے شیعہ علماء نوں ہندوستان دی طرف دعوت دتی۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کِسے نہ کسی شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔
چودہويں صدی عیسوی وچ ہی سید علی ہمدانی ؒاور شمس الدین عراقی ؒاور انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے اثنا عشری شیعہ اسلام دی تبلیغ شروع کيتی۔ 1528 ء وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوواں نوں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن، انہاں وچوں اکثر بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔ اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے پندرہ سو چالیس وچ کشمیر اُتے حملہ کيتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کيتا۔ مرزا دگلت دی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر توں بحال ہوئے گیا۔ 1586 ء وچ مغلاں دے ہتھوں چک سلطنت دے زوال دے بعد کشمیر ایويں نوں سنی کرنے دی مہم چلائی گئی جس دی وجہ توں اج شمالی علاقہ جات وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ہی اوہ علاقے نيں جتھے شیعہ اکثریت اے۔
سولہويں صدی عیسوی دا آغاز ایران وچ صفوی سلطنت( 1501 ء –1736 ء ) دے قیام توں ہويا ۔ صفوی اس زمانے دے باقی بادشاہاں دی طرح ظالم حکمران سن ۔اس سلطنت نے آل بویہ دی حکومت تے فاطمی سلطنت دے برعکس شیعہ اسلام دے پھیلاؤ وچ سنی حکمراناں دی طرح جبر دا سہارا لیا۔ ايسے دوران ایران دوبارہ شیعہ اکثریتی ملک وچ تبدیل ہوئے گیا۔ لبنان ، شام تے حجاز وچ سینکڑاں سالاں توں سنی بادشاہاں دے جبر دا شکار رہنے والے شیعہ علماء نوں ایران دی طرف ہجرت دی دعوت دتی گئی تے ایران دوبارہ علم تے فلسفے دا مرکز بن گیا۔ ملیا صدراؒ، میر دامادؒ، شیخ بہائیؒ، میر فندرسکیؒ تے ملیا محسن فیض کاشانی ؒجداں علماء پیدا ہوئے تے امام غزالی دے تکفیری فتوے دا اثر ختم ہونے لگا۔ البتہ اس وقت تک یورپ نے امریکا دریافت کر ليا سی تے دولت دے بل بوتے اُتے افریقہ تے اسلامی دنیا اُتے قبضہ جما رہیا تھا۔ایران عثمانی خلیفہ دے نال پے در پے جنگاں تے صفوی بادشاہاں دی فرقہ وارانہ ذہنیت دی بدولت یورپ دے مقابلے دے لئی اسلامی دنیا دی کوئی مدد نہ کر سکا۔
سولہويں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی توں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی ؒاور اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی ؒکے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہؒ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری ؒنے ادا کيتا۔ البتہ پنجاب وچ شیعہ انگریزاں دی آمد تک ہمیشہ حکومتی عتاب دا شکار رہے، جس دتی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔
مغلیہ دور
سودھو1526 ء وچ بابر نے شمالی ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت دی بنیاد رکھی۔ بابر تے ہمایوں ایرانی صفوی بادشاہاں دے رہینِ منّت ہونے دی وجہ توں شیعہ سنی منافرت توں دور رہے۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر تکفیری عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو ؒکے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی ؒکی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض تکفیری علماء دی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھویؒ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں[8] ۔ بعد وچ ایہی اکبر مذہبی تے فرقہ وارانہ لحاظ توں غیر جانبدار ہوگیا، چنانچہ ايسے دور وچ سانوں شاہ حسینؒ، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے نيں۔
اکبر دور وچ اک شیعہ عالم آیت الله سیدنور الله شوستریؒ [9] نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس دی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے دی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل کر ليا۔ اکبر نے سید نور الله شوستری ؒکوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علماء وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ نمایاں علمی شخصیت سن جنہاں نوں اکبر دے دربار وچ عزت تے احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی ؒکی کتاب "تکمیل الایمان"مکتب اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی حوالے دی حیثیت رکھدی اے۔ دوسری طرف شیخ احمد سرہندی جداں کم علم تے متعصب مولوی اکبر دے حکیمانہ طرز حکومت توں خوش نئيں سن تے اپنی تنگ نظری دی تسکین دے مواقع تلاش کردے رہندے سن ۔ انہاں جاہ طلب تے تنگ نظر مولویاں نے اکبر اُتے اپنی پرستش کروانے دا الزام عائد کيتا تے کفر دے فتوے نوں سیاسی ہتھیار دے طور اُتے استعمال کيتا۔اس دے بعد توں ہن تک کفر تے تنسیخ نکاح دے فتوے ایداں دے مولویاں دے ہتھوں اِنّی مرتبہ جاری ہوئے نيں کہ اک مذاق بن چکے نيں۔ اج کل تکفیری ٹولے دی طرف توں شیخ احمد سرہندی نوں مجدد الف ثانی کہیا جاندا اے۔
اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف "رسالہ ردِ روافض "نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری ؒنے 1605 ء وچ "احقاق الحق " لکھ کر دتا ۔ اس توں شیخ احمد سرہندی دی دشمنی دو آتشہ ہوئے گئی۔ ايسے زمانے وچ اک ہور شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلدے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات تے احادیث دی روشنی وچ عقل دے استعمال توں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن ۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود دی اس لہر دے خلاف وی کم کيتا تے میر یوسف علی استر آبادی دی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلہ یوسفیہ" دے عنوان توں کتاب لکھ کے دتا۔ اخباری دراصل شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتاباں وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلدے تقاضاں دی بدولت ایہ گروہ شکست کھا گیا۔
اکبر دی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی [10] تے دوسرے سنی علماء دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستریؒ نوں کوڑے لگانے دی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال دی عمر وچ انکا انتقال ہوئے گیا[11] ۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہان نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن دی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی مذہبی منافرت نوں کامیابی توں استعمال کيتا۔ ايسے زمانے وچ مرحوم شیخ احمد سرہندی دے شاگرداں نوں سرکاری سرپرستی میسر آئ۔ اس خطرناک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے توں ہوئے جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب دی وفات دی خبر سن کر لاہور وچ مشتعل افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مسیتاں نوں اگ لگیا دتی [12] ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ تینتیس جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان "فتاویِ عالمگیری" مرتب کيتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نوں گمراہانہ دسیا گیا ۔ اورنگ زیب ہی دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے دی کوشش وی ہوئی۔
شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر دی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان توں طوری شیعہ قبیلے دی آمد ہوئی جنکی تبلیغ دی وجہ توں بوہت سارے مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام دی طرف مائل ہوئے۔ بہادری تے سجھ بجھ دے اعتبار توں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب توں اگے رہے نيں۔
اورنگزیب دی وفات دے بعدشاہ ولی الله محدث دہلوی ؒنے شیعہ سنی نفرتاں نوں کم کرنے دی کوشش کيتی مگر انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی ۔اس طرح شیعہ مخالف کتاباں لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری اے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علماء وچوں علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"، آیت الله میر سید حامد حسینؒ نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے" نزھۃ اثنا عشریۃ" دے عنوان توں کتاباں لکھياں [13] ۔ انہاں کتاباں دا جواب تاں نہ بن پيا البتہ ریاست جھاجھڑ دے راجہ نے علامہ سید محمّد کمال دہلویؒ نوں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے توں بلوایا تے دھوکے توں زہر پلا کر قتل کر دتا۔
تزک بابری وچ [14]بابر نے اپنے ولی عہد ہمایوں دے لئی وصیت کيتی سی کہ: ۔
٭ تسيں مذہبی تعصب نوں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوکاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوکاں دے نال پورا انصاف کرنا۔
٭ شیعہ سنی اختلافات نوں ہمیشہ نظر انداز کردے رہو، کیونجے انہاں توں اسلام کمزور ہوجائے گا۔
چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ بابر توں لے کے شاہجہان تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم تے بیش ايسے حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدوں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی توں روگردانی دی تاں نتیجہ شورش تے ٹُٹ پھوٹ دی شکل وچ نکلیا۔ اورنگ زیب دی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی توں مٹتا چلا گیا۔
سلطنتِ اودھ
سودھودہلی دی مغلیہ سلطنت دی شکست تے ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچوں اک ریاست اودھ (1722ء توں 1857ء)بھی سی۔ اودھ دی ریاست وی سلطنت دہلی دی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء توں 1797ء) وچ ایران تے عراق توں اصولی شیعہ علماء دی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علماء دی خصوصی سرپرستی دی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا دی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے توں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدوں کہ پنج لکھ دے صرفے توں دریائے فرات توں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف توں کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔
1818ء توں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد دی تبدیلی دی مہم چلائی، اوہ لکھنؤ تے اودھ وی گئے۔ اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تے اہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کيتا کردے سن [15] [16] ، جس اُتے سلطنت اودھ دی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ[17] نے انہاں توں اک مناظرہ وی کيتا۔ اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں دی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے نيں۔ اٹھارہ سو ستاون دی جنگ آزادی وچ انگریزاں دی حمایت نہ کرنے دی وجہ توں اس سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا[18]، تے اس دے نال ہی لکھنؤ دے علمی مراکز زوال دا شکار ہوگئے۔
تالپور سلطنت
سودھو1783 ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کيتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی توں سندھ دا دفاع کيتا۔ میر خاندان نے متعدد مسیتاں تے امام بارگاہاں قائم کيتیاں ۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے جس نوں 1953 ء وچ باقی ریاستاں دی طرح پاکستان وچ ضم کر ليا گیا۔اس ریاست وچ پختہ صوفی روایات دی وجہ توں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائیؒ تے سچل سرمست ؒنے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔
سکھ دور
سودھوپنجاب وچ سکھاں دے پنجاہ سالہ دور وچ تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کاروائیاں دی وجہ توں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہويا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام دی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس دی اک وجہ شیعاں دی جانب توں عزاداری اُتے پابندی دی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ ؒنے پنجاب بھر وچ عزاداری دی بقا دے لئی جدوجہد دی ۔ اگے چل کے لاہور دے فقیر خاندان تے جھنگ دے شاہ جیونہ خاندان نے حکومت وچ اثر تے رسوخ پیدا کر ليا۔
انگریز دور
سودھوانگریزاں دی طرف توں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکيا ثابت ہويا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی ؒسمیت متعدد شیعہ علماء 1857 ء دی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے دی وجہ توں توپاں دے اگے بنھ کر شہید کر دئیے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکون رہیا سی۔ اس وجہ توں پنجاب وچ مسلماناں نوں انگریز حکومت کیتی طرف توں نوازیا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نوں حکومتی مداخلت توں نجات ملی تے انہاں نے آزادی توں اپنی رسومات بجا لیانا شروع کيتياں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان توں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور دی طرف ہجرت دی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری ؒکی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کيتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نوں عروج ملا۔ قزلباش خاندان نے پشاور وچ وی عزاداری نوں فروغ دتا۔
انگریز دور وچ شیعہ سنی کشیدگی زیادہ تر زبانی حد تک ہی رہی، ہور حکومت نے امن تے امان دی غرض توں غیر جانبداری دا رویہ اپنائےرکھیا ۔ دونے فرقےآں نال تعلق رکھنے والے مغربی تعلیم یافتہ سیاسی رہنماواں نے وی اس مسئلے نوں اپنی سیاست تے انا دا محور بنانے توں گریز کيتا۔ اس دور وچ کانگریس تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم توں سیاست داناں، عام لوکاں تے وڈے علماء دی زیادہ توجہ انگریزی اقتدار دے خلاف وڈی لڑائی اُتے ہی مرکوز رہی۔ البتہ انگریز دور وچ شمالی ہند وچ متعصب مدرسہ دیوبند دا قیام عمل وچ آیا جس نے شیعہ سنی اختلافات دی بنیاد اُتے عام مسلماناں وچ کشیدگی دا آغاز کيتا ۔ پنجاب دے قصبے قادیان وچ مرزا غلام احمد قادیانی نے نبوت ، مہدویت تے مسیح موعود ہونے دا دعوا کيتا۔ وادی کرم دے شیعاں نے چالیس سال انگریزاں دے حملےآں دے خلاف کامیاب مزاحمت دی البتہ 1893 ء وچ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن دی شیعہ نسل کشی دی مہم دی وجہ توں ہندوستان توں الحاق کر ليا تے کرم ملیشیا دا قیام عمل وچ آیا۔ ايسے دوران افغانستان دے کچھ ہزارہ شیعہ کوئٹہ آ گئے۔ انگریز دور وچ ہی لکھنؤ وچ فسادات ہوئے جنہاں دے اثرات پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔
تحریک پاکستان تے شیعہ
سودھویاں تاں تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نيں جنہاں دے بغیر پاکستان دی تریخ نامکمل رہندی اے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح ؒجنہاں نوں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب توں نوازیا گیا،25 دسمبر 1876ء نوں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ آپ نے اثنا عشری مکتب نوں قبول کيتا [19] [20][21] ۔
دوسری اہم ترین شخصیت اسماعیلی شیعاں دے رہنما سر آغا خان سوم دی اے جو 1906ء توں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد دی شملہ وچ قیادت دی تے برصغیر دے مسلماناں دی جانب توں اک یادداشت پیش کيتی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نوں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں دی تکریم کيتی جائے ہور انہاں نوں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں دی نمائندگی کيتی۔
تیسری اہم ترین شخصیت راجہ امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد(جنہاں دی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لکھ روپیہ سی) دی اے جنہاں دی بھر پور مالی مدد توں آل انڈیا مسلم لیگ دی بنیاد رکھی گئی ۔ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجہ بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937 ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجہ صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن دی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے ہور ايسے فیڈریشن دی کاوشاں دی بدولت 1946 ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ دی بھاری اکثریت توں کامیاب ہوئی۔
مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن ۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان دی مالی مدد کيتی۔ انہاں نے 1948 ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین دی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نوں دتا۔ پی آیٔ اے دی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی؛ مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجہ غضنفر علی خان ؛ نواب فتح علی خان قزلباش؛ مولانا محمد علی جوہر تے مولانا شوکت علی تے چودھری رحمت علی تک شیعہ رہنماواں دی اک طویل لسٹ اے جنہاں نے پاکستان دے قیام تے استحکام وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ايسے طرح خواتین وچوں فاطمۂ جناح مادر ملتؒ، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ دی عمارت اُتے پاکستان دا پرچم لہرانے والی شیر دل خاتون فا طمۂ صغریٰ قابل ذکر نيں۔
پاکستان وچ شیعہ کشی
سودھووادئ سندھ وچ دہشتگردی دا آغاز
سودھوپاکستان وچ فرقہ واریت دی تریخ اُتے صحیح طرح توجہ نہ دینے دی وجہ توں تجویز کیتے جانے والے حل عملی نتائج دینے وچ ناکام رہندے نيں۔ وادئ سندھ وچ قیام پاکستان توں پہلے ہی کئی طرح دی مذہبی ثقافتاں پائی جاندیاں سن۔ ایتھے اکثریت مسلمانوںکيتی سی جو اختلافات دے باوجود صدیاں توں نال نال رہ رہے سن ۔ عوام نوں دہشت زدہ کر کے صرف اک قسم دی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے دی کوشش سب توں پہلے 1826ء وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے دی [22] ۔ انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے دی مذہبی تریخ وچ بہت اہم اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں دی حکومت قائم ہوئے چکی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔ سکھ مغل بادشاہاں دے دور وچ زیادتیاں دا شکار رہے سن تے اس وجہ توں اوہ مسلماناں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے سن ۔ سید احمد بریلوی حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب دی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں توں معروف سی، توں متاثر ہوئے تے حجاز دے سفر توں واپس آندے ہوئے شیخ محمد بن عبد الوہاب دی کتاب، کتاب التوحیدنال لےکے آئے[23] [24]۔ اس کتاب دا تصور خدا شیعی تصور خدا دے بالکل برعکس تھا[25] تے سوچ دے اس فرق نے انہاں حضرات دی تحریک دے شیعاں دے نال تعلقات اُتے گہرا اثر ڈالیا۔ مولانا محمد ابن عبد الوہاب دی کتاب التوحید دے مفاہیم نوں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں تقویۃ الایمان تے صراط مستقیم وچ پیش کيتا۔ انہاں کتاباں نوں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شایع تے تقسیم کرنے وچ مدد دتی ہور انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نوں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نوں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی دی مکمل آزادی دتی [26] [27] [28] ۔ متعدد حنفی اہلسنت علماء نے سید احمد تے شاہ اسماعیل دھلوی دے انحراف دے خلاف کتاباں تحریر کيتياں جنہاں وچ مولانا فضل حق خیر آبادی،مولانا عبدالمجید بدایونی،فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولانا محمد موسیٰ اورابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔
دار العلوم دیوبند دا قیام تے ذہن سازی
سودھو1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں دی طالبانی حکومت توں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضرات دی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام دی شکل وچ ہويا۔ دیوبندی مکتب فکر وچ شاہ اسماعیل دہلوی تے سید احمد بریلوی دے خیالات نوں اپنانے تے انہاں دی طرفداری کرنے دا رجحان اس دی تشکیل دے ابتدائی دناں توں موجود سی۔ انہاں دے نظریات دے نال وابستگی دار العلوم دیوبند دے بانیاں دیاں تحریراں وچ دیکھی جا سکدی اے۔ دیوبندی مسلک فقہ دے اعتبار توں حنفی تے عقائد تے طرز عمل دے اعتبار توں وہابی اے ۔اگرچہ ایہ تحریک وی شرک دے سخت گیر مفہوم دی پرچارک تے صوفی سنی تے شیعاں دے خلاف سی، لیکن عوام وچ مقبولیت پانے دے لئی علما ئے دیوبند دے لئی کرامات دی خصوصی گنجائش رکھی گئی سی۔ مثال دے طور اُتے مولانا قاسم نانوتوی دی سوانح عمری وچ لکھیا اے کہ انہاں نوں خواب آیا کہ اوہ اللہ تعالیٰ دی گود وچ بیٹھے نيں [29] ۔ اک ہور خواب دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم دا جسم مبارک مولانا قاسم نانوتوی دے جسم وچ سما گیا[30] ۔ مولانا عطاء اللہ بخاری دے بارے وچ مشہور اے کہ اوہ جدوں قرآن پڑھدے سن تاں پرندے تے جانور رک جاندے سن ۔ مولانا احمد علی لاہوری دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ چیزاں نوں دیکھ کے بتا دیندے سن کہ انہاں نوں حلال مال توں خریدتا گیا اے یا حرام مال تاں، ايسے طرح لوکاں نوں دیکھ کے بتا دیندے سن کہ ایہ جندی اے یا جہنمی؟[31] ایتھے تک کہ لال مسجد دے مولانا عبد العزیز نے مسلح افراد نوں اعتماد وچ لینے دے لئی کہیا سی کہ مینوں رسول اللہ ؐنے خواب وچ آ کے بشارت دتی اے کہ میرے شہید ہونے دے بعد پاکستان وچ میرے خون دی برکت توں اسلامی انقلاب آ جائے گا۔ بوہت سارے حضرات ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ مولانا عبد العزیز لوکاں نوں رسول ؐکی زیارت کرواندے نيں۔ دیوبندی علماء اکثر اس قسم دے خواب سنیا کر کم کڈدے رہے نيں ۔گویا اس تحریک وچ اک طرح دا کرامات دا سلسلہ وی رہیا اے مگر انہاں جعلی معجزات دی نشر تے اشاعت دا مقصد صوفیا دے مسلک دی طرف مائل کرنا نئيں سی۔ اس دا مقصد دیوبندی علماء نوں عوام دے عقائد دا حصہ بنانا سی تاکہ انہاں دے اذہان نوں ماؤف کر کے گراوہی مفادات دے لئی استعمال کيتا جا سکے ۔ جدوں اللہ تعالیٰ تے رسول اکرمؐ توں خواباں وچ قریبی رابطےآں دے قصے سنانے دے بعد خودکش جیکٹ پہنائی جاندی اے تاں دہشتگرد نوں جنت وچ جانے دے وعدے سچے معلوم ہُندے نيں۔
شیعہ سبھیاچار اُتے حملےآں دا آغاز
سودھوبانی دار العلوم دیوبند مولانا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔
"محرم وچ ذکر شہادت حسینؑ کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے " [32] ۔
اسی دوران مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لگایا تے شیعاں نوں اسلام دے آنگن وچ پيا پاخانہ قرار دتا [33][34] ۔ علامہ سید ابو القاسم الحائریؒ دے فرزند آیت الله سید علی الحائریؒ نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان توں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ کے مرزا غلام احمد قادیانی نوں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علماء نے متعصب مولویاں دے نال متعدد مناظرے کيتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکتب فکر نوں اپنا پیغام لوکاں تک پہنچیا نے تے غلط فہمیاں نوں دور کرنے دا موقعہ ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نوں ہور فروغ حاصل ہويا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالویؒ دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے۔
عزاداری اُتے سب توں پہلا حملہ مولانا قاسم نانوتوی دی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کيتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ کربلا دا ذکر کيتا کردے سن ۔ مولانا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا کے دیوبند دے رہائشی اہل سنت نوں دہشت زدہ کيتا تے کربلا دی یاد منانے توں روک دتا [35] ۔ دیوبند مکتب دی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن دی طرف توں 1891ء توں 1893ء تک دی جانے والی ہزارہ قبیلے دی نسل کشی تے انہاں دی جائداد دی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے دی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی [36] ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان توں دیوبندی علماء منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں دی جان تے مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ دی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايسے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت کر کے کوئٹہ وچ آ گئے ۔ وادئ کرم دے شیعہ قبیلے افغان شاہ دی ایسی فرقہ وارانہ کاروائیاں دی وجہ توں وکھ ہوئے کے ہندوستان توں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا دی پہلی ایجنسی قائم ہوئی ۔ انہاں علماء نے پختون قبیلے وچ دیوبندیت نوں فروغ دتا جس دے بطن توں ساڈے زمانے وچ طالبان دا جنم ہويا ۔
لکھنؤ وچ اشتعال انگیزی
سودھو1906 ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علماء دی طرف توں مدح صحابہ دے ناں توں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کيتا گیا[37]۔ انہاں جلوساں نوں کڈیا تاں صحابہ دے ناں اُتے جاندا لیکن انہاں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہويا کردی جس وچ یزید تے ہور بنی امیہ وکالت کيتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے توں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر اس فتنے اُتے پابندی لگیا دی۔ لکھنؤ کونشانہ بنانے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادئ سندھ وچ وی آیا۔
1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان توں اک کتاب لکھی جس وچ حضرات علی تے حسنین دی شان وچ گستاخی تے ملوکیت بنی امیہ دی وکالت کيتی گئی سی[38] ۔ لکھنؤ شہر وچ تاں انگریز حکومت دے حسن انتظام نے قتل تے غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقےآں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔
1929 ء وچ افغانستان دے بادشاہ امان الله خان دے خلاف بغاوت ہوئی جس دے نتیجے وچ حبیب الله کلکانی ، جو اپنے لقب "بچہ سقہ" توں مشہور سی، نے کابل اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔افغانستان وچ اس عدم استحکام توں فائدہ اٹھاندے ہوئے پختون دیوبندی قبیلے نے منظم ہوئے کے وادی کرم اُتے حملہ تے قتل عام کيتا۔ بچہ سقہ دی حکومت نو ماہ بعد ظاہر شاہ دے والد نادر شاہ دے حملے دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی۔
1931ء وچ دیوبندی عالم مولانا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کيتا تے دوبارہ مدح "صحابہ" دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدوں 1938 ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع کر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں برصغیر دی آزادی دے تاریخی لمحات نیڑے آ چکے سن تے ایتھے مسلمان آپس وچ لڑپئے سن ۔ اکتوبر 1939 ءکومولانا ابو الکلام آزاد ؒکلکتہ توں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں توں ملاقاتاں کيتياں۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ علماء نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے[39] ۔ البتہ مولانا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی توں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نوں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ مولانا عبد الشکور تاں 1942ءماں سیڑھیاں توں ڈگ کے فوت ہوئے گئے [40]، البتہ انہاں دے شاگرد فتنہ پھیلاندے رہے ۔
تحریک پاکستان تے فرقہ وارانہ منصوبے
سودھوجنگ عظیم دوم دی وجہ توں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان توں جانے تے مسلم لیگ دی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلمان ریاست دے ممکنہ قیام دی آہٹ پا کر علما ئے دیوبند وچوں کچھ نے اس وجہ توں قیام پاکستان دی مخالفت کيتی کہ اس تحریک نوں چلانے والے محمد علی جناح ؒاور اخراجات برداشت کرنے والے راجہ صاحب محمود آباد شیعہ سن [19] [21] [41] [42] [43] [44] ۔ چنانچہ مولانا عطا اللہ بخاری نے جتھے مولانا آزاد ؒکے سیاسی موقف نوں نقل کيتا اوتھے گاہے بگاہے اپنی مخالفت کيتی اصلی وجہ وی بیان کيتی۔ مولانا صاحب دے لفظاں وچ ، "محمد علی، غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوک نواں ملک اس لئی نئيں بنا رہے کہ اسنوں ساڈے حوالے کے دیؤ"۔
البتہ کچھ ہور دیوبندی علماء نے قیام پاکستان نوں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادئ سندھ دی طرف ہجرت شروع دی تے دوبارہ توں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی دی یک ثقافتی ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ 26 اگست 1941ء نوں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا [45] ۔ مولانا مودودیؒ اگرچہ روايتی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نوں قبول نہ کرنے والےآں نوں ناں نہاد مسلمان سمجھدے سن ۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نوں انگریزی بولی وچ کلٹ[46] کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں توں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔
قائد اعظم ؒکے معروف سیاسی وار ، " راست اقدام "، دے بعد قیام پاکستان نوں یقینی پا کر 26اکتوبر 1946ءکو مولانا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت سی۔ ایويں اک سرد جنگ شروع ہوئے گئی کیونجے دیوبندی علماء قائد اعظم ؒکے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نوں غلط سمجھدے سن [47]۔جدوں قائد اعظمؒ نے 11 اگست 1947ء دی تقریر وچ ریاست دی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نوں مولانا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم ؒکی اس تقریر دی مخالفت اُتے مبنی تھا[48]۔پاکستان دے قیام توں پہلے ہی دیوبندی علماء نے شیعاں دی نماز جنازہ پڑھنے نوں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولانا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن [40]۔ لہٰذا قائد اعظم ؒکی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی[41] مگر جدوں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے دی باری آئ تاں حکومت نے مولانا شبیر احمد عثمانی توں پڑھوائی [43]۔ جدوں انہاں توں کِسے شاگردنے سوال کيتا کہ آپ نے قائد اعظمؒ دی نماز جنازہ کیوں پڑھائی تاں انہاں نے فرقہ وارانہ تعصب توں توبہ کرنے دی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نوں ٹال دتا[49]۔ دوسری طرف تکفیری علماء مولانا نور الحسن بخاری، مولانا دوست محمد قریشی، مولانا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نوں فسادات دے لئی اکسایا [50] ۔ لہٰذا قیام پاکستان توں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے۔
1948 ء وچ روزنامہ "احسان" نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید دی تے انہاں نوں تلقین دی کہ انگریز دور نوں بھُل کر نويں ملک وچ "مسلماناں "کی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نوں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلائی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[39]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ دیوبندی علماء نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دتے [51] تے اس جلتوں ميں عوام نوں دھوکہ دینے دے لئی شیعہ علماء نوں وی شامل کيتا گیا ، لیکن زمینی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953 ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ وی شیعہ علماء شامل کيتے گئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علماء دی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے دی وجہ توں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدوں پنجاب وچ پچیس تھاںواں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايسے سال کراچی وچ اک مولانا صاحب نے افواہ اڑائ کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح کر کے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہوئے گئے[39]۔
پاکستان دے ابتدائی سالاں وچ شیعہ کشی
سودھوپاکستان وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات1950 ء وچ وادی کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے دی صورت وچ ہوئی، جو 1948 ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956 ء وچ وادی کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ محرم دے جلوس اُتے حملہ کر کے تن عزادارےآں نوں قتل کر دتا گیا۔ حکومت کیتی طرف توں عدالدی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نوں سزائے موت دتی گئی۔ ايسے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن ؒکو قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولانا نور الحسن بخاری دی تقریر نے اسنوں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نوں قتل کرنے والے نوں غازی علم دین شہید توں نسبت دتی گئی سی تے جنت دی بشارت دتی گئی سی[39]۔ مولانا نور الحسن بخاری نوں حکومت یا عوام دی طرف توں کوئی سزا نہ ملی، جس توں تکفیری علماء دی حوصلہ افزائی ہوئی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام دی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نوں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ وادھا ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علماء کوبھی نفاذ اسلام دی تحریکاں وچ شامل کيتا جاندا رہیا تاکہ عوام نوں دھوکہ دتا جا سکے۔ البتہ ایہ تحریکاں انہاں تضادات دی وجہ توں عوام کواپنی طرف متوجہ کرنے وچ ناکام رہیاں تے اج تک ناکام نيں۔
پاکستان دی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب توں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔ ايسے سال جنرل ایوب نے علماء دے احتجاج دے دباؤ وچ آ کے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نوں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں توں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے [52] ۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی دی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھے سرکاری اعداد تے شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نوں کلہاڑیاں تے تلواراں دی مدد توں ذبح کيتا گیا [53][54] ۔ متعدد زخمیاں نے خود نوں مردہ ظاہر کر کے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے توں امام بارگاہ وچ یوم عاشور دی مناسبت توں ماتم تے گریہ تے زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر دی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔
گل صرف قتل تے غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نوں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکور لکھنؤی دیاں کتاباں کم سن کہ محمود احمد عباسی [55] تے ابو یزید بٹ[56] دیاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا[57] انہاں لوکاں دی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً تیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدوں پنجاب دے اک دیہاتی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے مخصوص صحابہ دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیتی[58][59]۔
قیام پاکستان توں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علماء قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء توں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی دی مہم دیوبندی علماء دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم دی مخالفت، بنگلہ دیش دی تحریک خود ارادیت نوں کچلنے دے لئی البدر تے الشمس ناں دی دہشتگرد تنظیماں بنانے، تے بعد وچ ختم نبوت دی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے دی وجہ توں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدوں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب دی طرف توں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکتب فکر کے علماء نال رابطہ کر کے 2 ستمبر 1974ء نوں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا [60] ۔
جداں کہ پہلے بیان ہويا اے، شیعہ کشی تے دیوبندی اسلام دے نفاذ دی کوششاں وچ راست تناسب اے۔ چنانچہ جدوں جولائی 1977ء وچ جماعت اسلامی دی فکر توں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدوں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے [61] ۔ ستم ظریفی ویکھو کہ نہ صرف 1971ء دے انتخابات وچ شیعہ علماء نے جماعت اسلامی تے جمیعت علمائے اسلام دا نال دتا سی بلکہ پی این اے دی تحریک وچ وی اپنا وزن نفاذ اسلام دا دم بھرنے والی جماعتاں دے پلڑے وچ ڈالیا سی۔ جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچےآں دے لئی منظور دی جانے والی شیعہ دینیات دے مضمون اُتے پابندی لگیا دی۔
افغانستان وچ عدم استحکام
سودھوافغانستان نے 1973 ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نوں استعمال کر کے ملک توڑنے دی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نوں مدد دینا شروع دی سی۔ اس طرح احمد شاہ مسعود تے ہور افغان مجاہدین دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نوں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق دی وجہ توں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان توں الحاق کيتا تھا۔پاکستان دے پختون عوام نے افغانستان دے دھودے ميں آنے توں انکار کر دتا ۔جمعہ خان نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان دی پسماندگی دی تفصیل لکھی اے۔
پاکستان وچ دیوبندی دہشت گردی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئ جب27 اپریل 1978ء نوں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا[62] تے اس توں اگلے سال افغانستان دی کمیونسٹ حکومت نے روس نوں مداخلت دی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدوں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی اے۔ افغانستان وچ کمیونزم دا راستہ روکنے دے لئی امریکا دی دولت تے سرپرستی وچ پاکستان نے افغان مجاہدین نوں ٹریننگ، اسلحہ تے پناہ فراہم کرنا شروع کيتی۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے توں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ اسلامی انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نوں اسلام دے انقلابی چہرے دے طور اُتے متعارف کرایا۔ اس انقلاب نے بوہت سارے دیوبندی علماء نوں حسد تے احساس کمتری وچ مبتلیا کے دتا ۔
پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نوں ختم کرنے دی خواہش رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ دی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر تے تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نوں کافر قرار دینے دی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز دی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ دی تعداد پندرہ لکھ توں تجاوز کرچکی اے۔ ايسے زمانے وچ پاکستان دے در تے دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔
ضیاء دے زمانے وچ کوئٹہ، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔ 1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صده "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے دی طرز اُتے شیعاں نوں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا جو اج تک آباد نئيں ہوئے سکے۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادی کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صده تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔5 جولائی 1985ء نوں کوئٹہ وچ سپاہ صحابہ دے دہشتگرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس دی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے دی کوشش سی، لہذا 11 دہشتگرد جوابی کاروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچوں دو دی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں دی بھرپور تیاری دی وجہ توں ناکام ہوئے گیا۔ ايسے دی دہائی وچ پاکستان بھر وچ پنج سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچوں 400کے نیڑے لوک 1988ءماں گلگت دی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے [63]۔
ضیاء دور وچ ہی بریلوی مسلک دی مسیتاں اُتے قبضاں دی مہم دا آغاز ہويا۔اسی دور وچ سرکاری ملازمتاں متعصب افراد دے سپرد کيتیاں گئیاں۔ نصاب تعلیم وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ تے قاضی نور الله شوستری ؒکے بجا ئے شیخ احمد سرہندی تے سید احمد بریلوی دی سوچ شامل کيتی گئی۔سکولاں وچ اسلامیات دے تکفیری استاداں بچےآں دا ذہن خراب کرنے لگے، اس ذہن سازی نےاگے چل کے طالبان نوں مدارس دے علاوہ سرکاری تعلیمی ادارےآں توں وی افراد قوت فراہم کيتی۔
ضیاء دور وچ بھٹو دور دے منظور کیتے گئے ختم نبوت دے قانون نوں ہور شرح تے شدت دے نال آئین دا حصہ بنا دتا گیا۔ ايسے طرح توہین مذہب دے قانون وچ وقت دے نال نال شدت آندی گئی جس دے نتیجے وچ پاکستانی حکومت اُتے عالمی ادارےآں دا دباؤ ودھنے لگا۔ اس دباؤ دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ شیعاں نوں کافر قرار دینے دا قانون منظور نہ ہوئے سکا۔ نہ صرف ایہ بلکہ شیعہ ملکی آبادی دا پندرہ فیصد نيں تے انہاں دے خلاف ایسا قانون منظور کرنا معاشرے وچ خانہ جنگی دا باعث بن سکدا اے۔ ایسا قانون منظور نہ ہوئے سکنے دی تیسری وجہ ایہ اے کہ پاکستان دے اکثر اہل سنت شیعاں نوں مسلمان بھائی سمجھدے نيں۔
یہ سب آسانی توں کنٹرول کيتا جا سکدا سی، جے روس دے افغانستان توں نکلنے دے بعد تمام تنظیماں نوں غیر مسلح کيتا جاندا۔ لیکن شومئی قسمت، جس وقت روس افغانستان توں نکلیا ايسے وقت مقبوضہ کشمیر وچ بھارتی مظالم توں تنگ عوام نے احتجاجی مظاہرےآں دا آغاز کر دتا۔ پاکستان دی انتظامیہ نے افغان جہاد دے بچے ہوئے جہادیاں نوں کشمیر وچ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لیکن انہاں جہادیاں نے کشمیر جا کے مقامی آبادی کوبدعتی سمجھیا، مزارات اُتے حملے کیتے تے بریلوی تے شیعہ کشمیریاں دے گھراں وچ لُٹ مار کيتی۔ بعد وچ کشمیر جہاد اوتھے دی مقامی آبادی دے جہادیاں توں خوفزدہ ہوئے جانے دی وجہ توں ناکام ہوئے گیا۔
نوے دی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے [64] ۔ ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار دی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نوں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ امیر عبد الرحمن خان دے بعد افغان طالبان دی حکومت وچ دیوبندی علماء نوں شیعہ ہزارہ دے قتل عام دا موقعہ ملیا ، چنانچہ بامیان تے مزار شریف وچ بچےآں نوں وی نہ بخشا گیا۔
افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے دی غرض توں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نوں فراخدلی توں پناہ تے ٹریننگ فراہم کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل کر کے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے دی وجہ توں قتل کر دتے گئے۔ اندیاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ ناں نہاد جہاد دی بدولت تکفیری عفریت دے ہتھوں وچ پتھراں تے چاقوواں دی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايسے دی دہائی وچ مولانا نور الحسن بخاری دی وفات دے بعد شیعہ کشی دی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولانا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولانا ایثار القاسمی نوں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ دی انتقامی کارروائی دا نشانہ بنے[65] ۔
1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں توں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرناک ہُندے دیکھ کے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولانا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نوں لشکر جھنگوی دا ناں دے کے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں دی گرفتاری دی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے ہور امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولانا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ سپاہ محمد دی طرف توں کيتے گئےاک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے [66] ۔ لاہور پولیس نے آپریشن کر کے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا[39]، ايسے عرصے وچ سپاہ صحابہ دے متعدد دہشتگرد پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہوئے ئے مگر سپاہ صحابہ دے خلاف کدی کوئی فیصلہ کن آپریشن نئيں ہوئے سکا۔
نوے دی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی دی طرف توں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں توں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علماء نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدوں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادریؒ نوں کراچی وچ قتل کر دتا گیا [67] ۔ ايسے دوران سپاہ صحابہ دی طرف توں ہور مذاھب دے مننے والےآں اُتے وی حملے شروع ہوئے ئے ۔ مثال دے طور اُتے اکتوبر 2001 وچ سپاہ صحابہ دے چھ کارکنان نے بہاولپور وچ سینٹ ڈومینک چرچ وچ فائرنگ کر کے اٹھارہ نہندے تے بے گناہ مسیحیاں نوں قتل کر دتا۔
مفتی نظام الدین شامزئی دا فتویٰ
سودھونوے دی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نوں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس دتی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم توں حملے کيتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نوں ڈبونے دی کوشش کيتی سی۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج دی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ عوام نوں نال ملیا کے سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم دی د ہشتگردانہ کاروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔ 11 ستمبر 2001 ء نوں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا کر کے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں توں ٹکرا دئیے۔تین ہزار بے گناہ افراد قتل کر دئیے گئے۔ پاکستان سمیت دنیا بھر وچ خارجی عناصر نے جشن منایا۔اسامہ بن لادن دی طرف توں بے گناہ شہریاں دا دن دیہاڑے قتل ایسا جرم سی جس دے جواب دے لئی امریکی حکومت نوں اپنے عوام دی ہر ممکن حمایت حاصل ہوئے چکی سی۔ امریکی حکومت اُتے عوام دی طرف توں مقتولین دے لئی انصاف یقینی بنانے دا دباؤ پڑنے لگیا تھا۔امریکا نے افغان طالبان توں اسامہ دی حوالگی دا مطالبہ کر دتا۔افغان طالبان دے انکار دے بعد امریکا نے افغانستان اُتے حملے دا فیصلہ کيتا۔
7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان دی حکومت نے پرائی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نوں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی نے ملک گیر بغاوت اُتے اکساندے ہوئے فتویٰ جاری کيتا [68] ۔ مفتی شامزئی سوات نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نوں قبائلی علاقہ جات وچ بہت پذیرائی ملی۔ پنجاب تے سندھ وچ دیوبندی مدارس دے پاس اِنّا اسلحہ نئيں سی کہ اوہ پولیس تے فوج توں لڑ سکدے، لہٰذا انہاں علاقےآں اُتے اس فتوے دا فوری اثر نہ ہوئے سکا۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھوں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو برقعے پہن کر پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔
امریکا نے پاکستان توں مطالبہ کيتا کہ یا تاں القاعدہ دے انہاں فراری ارکان نوں خود گرفتار کر کے امریکا دے حوالے کرے یا امریکی مداخلت دا انتظار کرے۔ 2004ء وچ پاکستانی فوج نے قبائلی علاقہ جات وچ انہاں فراری طالبان دی گرفتاری دے لئی آپریشن شروع کيتا تاں پاکستان بھر دے دیوبندی علماء دی طرف توں فتاویٰ تے احتجاج دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ دی صوبائی حکومت تے کراچی دی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں متعصب افراد نوں داں جو دہشت گردی دی کاروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ ہمیشہ دی طرح متحدہ مجلس عمل وچ شیعہ علماء وی شریک سن ۔ بظاہر جنگ صفین دے بعد مل بیٹھنے والے حکمین دی طرح دے اتحاد دی اک فضا سی بن گئی۔ دیوبندی اسلام دے نفاذ دی ہر لہر دی طرح ایہ لہر وی شیعہ عوام دے لئی ظلم دی سیاہ رات ثابت ہوئی۔
مفتی شامزئی دے فتوے دی وجہ توں پاکستان بھر توں دہشت گرد ہن قبائلی علاقےآں وچ جمع ہوئے کے تحریک طالبان پاکستان دے ناں توں اک ظالمانہ تکفیری ریاست قائم کر چکے سن ۔ انہاں طالبان نے پاکستانی فوج تے عوام اُتے پے در پے حملے شروع کر دتے۔ اس دوران وچ پاکستان وچ شیعاں تے بریلویاں اُتے حملےآں دی خونریزی وچ نواں وادھا خودکش حملےآں دی شکل وچ دیکھنے وچ آیا۔ 11اپریل 2006ء نوں نشتر پارک وچ دھماکا کر کے سنی تحریک دے قائدین سمیت 47 لوک شہید کر دتے گئے۔ 12جون 2009ء نوں لاہور وچ مفتی سرفراز نعیمی ؒکو خودکش بمبار دی مدد توں شہید کر دتا گیا۔ 2 جولائی 2010ء نوں لاہور وچ داتا دربار اُتے حملہ کر کے پنجاہ افراد نوں قتل تے دو سو نوں شدید زخمی کر دتا گیا۔ 2007 ء وچ پاراچنار اُتے طالبان دا حملہ مقامی آبادی دی بھرپور تیاری دی وجہ توں ناکام ہويا جس دے بعد پنج سال دے لئی پاراچنار تک اشیائے خورد تے نوش تے ادویات دی ترسیل دے راستے بند رہے تے اس وقت بحال ہوئے جدوں وزیرستان تے سوات وچ آپریشن دے نتیجے وچ طالبان نوں شکست ہوئے گئی۔
اعداد تے شمار دے مطابق سن 2000ء توں 2018ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدوں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے کے زندہ لاش بن چکے نيں۔ سب توں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ[69] تے ڈیرہ اسماعیل خان[70] دے شیعہ نيں۔ متاثرین نوں مدد دے بجائے علماء تے تنظیماں دی طرف توں مالی ، جذباتی تے جنسی استحصال دی کوششاں دا سامنا اے [70]۔
حکومت نے پاکستانی طالبان نوں رام کرنے دی غرض توں متعدد امن معاہدے کیتے مگر اوہ سب طالبان نوں ہور مضبوط کرنے اُتے منتج ہوئے[71]۔ طالبان مفتی شامزئی صاحب دے فتوے دی برکت توں روز بروز طاقتور ہُندے جا رہے سن ۔ طالبان ہن کمزور طبقات توں اگے ودھ کے پورے ملک نوں خوفزدہ کر کے سرنڈر کروانا چاہندے سن ۔ طالبان دے خیال وچ ہن زندگی دے تمام شعبہ جات نوں اپنے نظریات دے مطابق ڈھالنے دا وقت آن پہنچیا سی۔ پاکستانی دی سیاسی قیادت، میلے تے کھیل دے میدان، تعلیمی ادارے، پولیو مہم تے صحت عامہ دے ہور منصوبے، صوفیا دے مزارات، بری فوج، فضائیہ تے بحریہ، عدلیہ تے پولیس، غرض قومی زندگی دا ہر شعبہ دہشت گردی دے نشانے اُتے آ گیا۔ میڈیا اُتے جماعت اسلامی تے جمعیت علمائے اسلام انہاں حملےآں دی اصلی وجہ، یعنی مفتی شامزئی صاحب دے فتوے، نوں چھپایا کردے۔
2007 ء دے بعد توں ہن تک سوات تے وزیرستان وچ متعدد آپریشن ہوئے چکے نيں جنہاں وچ پاک فوج دے ہزاراں جواناں تے افسراں نے اپنے خون دا نذرانہ پیش کيتا اے۔ مفتی شامزئی دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ تکفیری مدارس نے مسلح ہونے دا عمل شروع کر رکھیا اے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکيا اے [72][73] جو اس گل کيتی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات توں پنجاب تے سندھ دے قصبےآں وچ بارود تے اسلحے دی منتقلی دا عمل کس تیزی توں جاری اے ؟ عراق تے شام وچ شکست دے بعد داعش دی نظراں پاکستان دے ایٹمی اثاثےآں اُتے نيں۔کسی بحران دی صورت وچ شیعاں نوں ہر شہر وچ دو بدو جنگ دا سامنا ہوئے سکدا اے۔
انگریزاں دے جانے دے بعد مولانا شبیر احمد عثمانی، مولانا نور الحسن بخاری تے جماعت اسلامی دی طرف توں شروع کیتے گئے فسطائی سلسلے نوں تریخ دے علم دی روشنی وچ نہ سمجھنے تے انتظامیہ دے غیر ذمہ دارانہ کردار نے معاشرے نوں دلدل وچ پہنچیا دتا اے ۔گزشتہ دوسو سال وچ عزاداری دے جلوس اک کامیاب مزاحمت دے طور اُتے سامنے آئے نيں۔ شیعاں نے پسپا ہونے دے بجائے زندہ رہنے دا فیصلہ کيتا اے ۔غیر مسلح تے عدم تشدد اُتے مبنی اس مزاحمت نے تکفیریت نوں پہلے محاذ اُتے ہی ناکام کر دتا اے۔ سیداحمدبریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی توں لے کے نور الحسن بخاری تے اورنگزیب فاروقی تک کئی تکفیری علماء دی کوششاں دے باوجود شیعہ تے بریلوی عوام نے دہشت زدہ ہونے توں انکار کر دتا اے۔ مسلمانان ہندنےمسلم لیگ دی قیادت وچ اک فلاحی ریاست دے قیام کاجوخواب دیکھاتھاوہ جناح مخالف ملاواں دی جہالت دی نظر ہوئے چکيا اے۔ پاکستان دے نال ترقی دا آغاز کرنے والے جنوبی کوریا جداں ملکاں دی مصنوعات عالمی منڈیاں وچ اپنامقام پیدا کر چکيتیاں نيں جدوں کہ پاکستان بے روزگاری ، جہالت تے بیماریاں دے بھنور وچ پھنس چکيا اے۔
حواشی
سودھو- خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سن 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔
- بلاذری ،فتوح البلدان، ج3 صص،531،530 فتوح السند دے ذیل وچ دیکھو۔ ذہبی ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375
- عبداللہ شاہ غازی
- تاريخ ابن خلدون ۔ ابن خلدون ۔ ج 3 ۔ صص 198، 199۔
- ذہبی ۔ تاريخ الإسلام ۔ ج 9 ص 352 ۔ أبو الفرج الأصفہانی، مقاتل الطالبيين ص 207 ۔ 208
- طبری ،تاريخ الطبری ۔ ج 6 ۔ ص 291
- Daftary, "The Ismailis: their history and doctrines", pp. 125, 180.
- Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. I, pp. 178–80, 212.
- نور اللہ شوشتری
- مجدد الف ثانی
- Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. I, pp. 377–83.
- Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. II, pp. 39–41.
- نزھہ اثنا عشریہ، : https://archive.org/details/nuzha۔isna۔asharia۔jild۔1
- عبقات الانوارhttp://www.alabaqat.com/download/ Archived 2018-12-25 at the وے بیک مشین
- تزک بابری۔ اردو ترجمہ صفحہ 23
- Rizvi, "Shah Abd al۔Aziz", pp. 478–9.
- Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. II, pp. 89، 305–7.
- en:Dildar Ali Naseerabadi
- Cole, Roots of North Indian Shi’ism, p. 271.
- Abul Hassan Isphani, "Quaid۔e۔Azam Jinnah, as I Knew Him "، Forward Publications Trust Karachi (1967)۔
- کتاب "محمد بن قاسم توں محمد علی جناح تک" صفحہ 501، نفیس اکیڈمی، کراچی۔
- مسلک دیوبند دے اکابر وچوں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ سن ۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ٥٣٩، ٥٣٨، ٥٥٤، ٥٥٥.
- ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
- http://darussalam.com/kitab۔at۔tawhid.html
- https://books.google.dk/books/about/The_Book_of_the_Unity_of_God.html?id=MaJ8AQAAQBAJ&redir_esc=y
- بطور مثال ملاحظہ ہوئے نہج البلاغہ دا خطبہ نمبر 150: "وہ اک اے لیکن نہ ویسا کہ جو شمار وچ آئے۔ اوہ پیدا کرنے والا اے لیکن نہ اس معنی توں کہ اسنوں حرکت کرنا تے تعب اٹھانا پئے۔ اوہ سننے والا اے لیکن نہ کسی عضو دے ذریعہ توں تے دیکھنے والا اے لیکن نہ اس طرح کہ اکھاں پھیلائے۔ اوہ حاضر اے لیکن نہ اس طرح کہ چھوا جاسکے اوہ جدا اے نہ اس طرح کہ وچکار فاصلہ دی دوری ہوئے۔ اوہ ظاہر بظاہر اے مگر اکھاں توں دکھادی نئيں دیندا۔ اوہ ذاندا پوشیدہ اے نہ لطافت جسمانی دی بنا پر۔ اوہ سب چیزاں توں اس لئی علاحدہ اے کہ اوہ انہاں اُتے چھایا ہويا اے تے انہاں اُتے اقتدار رکھدا اے۔ تے تمام چیزاں اس لئی اس توں جدا نيں کہ اوہ اس دے سامنے جھکی ہوئی تے اس دی طرف پلٹنے والی نيں۔ جس نے (ذات دے علاوہ) اس دے لئی صفات تجویز کیتے اسنے اس دی حد بندی کر دتی تے جس نے اسنوں محدود خیال کيتا۔ اوہ اسنوں شمار وچ آنے والی چیزاں دی قطار وچ لے آیا۔ تے جس نے اسنوں شمار دے قابل سمجھ لیا اس نے اس دی قدامت ہی توں انکار کر دتا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کیواں دا اے اوہ اس دے لئی (وکھ توں ) صفتاں ڈھونڈھنے لگا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کتھے اے اس نے اسنوں کسی جگہ وچ محدود سمجھ لیا"۔
- https://www.al۔islam.org/urdu/khutbaat/
- مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260
شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ :
"انگریزاں توں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں دی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانوں انہاں دی حکومت وچ ہر طرح دی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس توں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔
- مولانا جعفر تھانیسری، حیات سید احمد شہید‘ ص 293
- مقالات سرسید حصہ نہم 145۔146
- سوانح قاسمی، جلد اول، صفحہ 132
- سوانح قاسمی، جلد دوم، صفحہ 129
- https://www.youtube.com/watch?v=A3hyqOcwctk
- فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگاوہی دیوبندی
- روحانی خزائن جلد 18، صفحہ 233 تے 423 توں 428
- روحانی خزائن جلد 19، صفحہ 193
- مولانا محمد اللہ قاسمی، "دارالعلوم دیوبند تے ردِّشیعیت"، ماہنامہ دارالعلوم ، شمارہ 12 ، جلد: 97 ، صفر 1435 ہجری مطابق دسمبر 2013ء
- Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
- Shereen Ilahi (2007) Sectarian Violence and the British Raj: The Muharram Riots of Lucknow، India Review, 6:3, 184۔208, DOI: 10.1080/14736480701493088
- مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
- Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
- مفتی ابو الخیر عارف محمود ، "امام اہل سنت مولانا عبد الشکور لکھنوی دے مختصر حالات زندگی"، یونیورسٹی فاروقیہ، کراچی
- آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ دی جائیداد وی محترمہ فاطمہ جناح نوں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ :
- Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni۔Shia Violence and its links to the Middle East", Oxford University Press, 2011.
- en:Mohammad Amir Ahmad Khan
- "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے دی وجہ توں مولانا شبیر احمد عثمانی دی طرف توں انہاں دا جنازہ پڑھنے نوں غلطی قرار دتا گیا اے۔ مفتی محمود ستر دی دہائی وچ جمیعت علماءئے اسلام دے قائد تے مولانا فضل الرحمن دے والد سن ۔
- مسلک دیوبند دے اکابر وچوں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ ہونے دی وجہ توں حقیقی مسلمان نئيں نيں۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ٥٣٩، ٥٣٨، ٥٥٤، ٥٥٥.
- https://jamaat.org/en/ Archived 2020-09-24 at the وے بیک مشین
- جماعت اسلامی اگرچہ شیعہ کشی توں دور ہونے دا دعوا کردی اے مگر جس جماعت نے بنگال وچ ساڑھیاں پہننے دے جرم وچ سنی خواتین نوں ناں نہاد مسلمان کہہ کے ماریا ہوئے اس نے کارکنان شیعاں اُتے ظلم کرنے توں کِداں چوک سکدے نيں۔ لہٰذا لاہور وچ ڈاکٹر محمد علی نقوی تے اردو دے معروف شاعر سید محسن نقوی دا قاتل اکرم لاہوری پنجاب یونیورسٹی دے لاء کالج وچ اسلامی جمعیت طلبہ دا ناظم رہ چکيا سی۔ سن 2001 وچ ایرانی سفارت کار دے قاتل تے لشکر جھنگوی دے کارکن حق نواز نوں لواحقین توں معافی دلوانے دے لئی جماعت اسلامی دے لیاقت بلوچ نے کوشش کيتی جس نوں لواحقین نے مسترد کر دتا۔ بلوچستان دے سردار میر نادر عزیز کرد نے اپنی سوانح حیات وچ قاضی حسین احمد دا اک واقعہ ذکر کيتا اے، انہاں دے مطابق اوہ روس دے خلاف جنگ دے زمانے وچ افغان مجاہدین دے اک جلتوں ميں قاضی حسین احمد نوں شیعہ مخالف تقریر کردے دیکھ کے حیران رہ گئے سن ۔
- en:Cult
- عبیدالرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
- "قائد اعظم ؒلکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علماء اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیوں چل رہے نيں؟ مولانا شبیر احمد عثمانی نے حکمت(یا مکاری؟) توں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی توں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے عیسائی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدوں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز دی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنوں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں توں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی کر رہے نيں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت دی ضرورت اے اوہ قائد اعظم ؒماں موجود اے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں توں بہتر کوئی متبادل قیادت نئيں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا "فرض "ادا کرن گے"۔
- مولانا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء
"ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم ؒکی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط تے نظم دی مرہون احسان اے۔ مسلماناں دی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے دی بنیاد وی مذہب اے۔ جے علماءئے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نوں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم ؒیا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں دی قابلیت تے تدبر دا مالک ہی کیوں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ اُتے علمائے دین تے مسلمان لیڈراں دی مشترکہ جہد تے سعی توں مسلمان خواب غفلت توں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہوئے گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی دی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نوں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج اے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام دی بین الاقوامیت دی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی"
- قائد اعظم ؒکی نماز جنازہ مولانا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں توں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیوں پڑھائی ۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم ؒکا جدوں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ دی ریارت کيتی۔ رسول ؐقائد اعظم ؒکے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے "۔
- مولانا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولانا زاہد الراشدی: http://zahidrashdi.org/1614
- https://juipak.org.pk/22۔%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C۔%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AA/
- http://sharaabtoon.blogspot.dk/2013/06/the۔most۔unfortunate۔incident۔theri.html
- http://www.shaheedfoundation.org/tragic.asp?Id=13 Archived 2020-01-12 at the وے بیک مشین
- https://www.youtube.com/watch?v=6zuh6wNQj_g
- محمود احمد عباسی، "تحقیق ہور بسلسلہ خلافت معاویہ تے یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
- ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
- احسان الہی ظہیر، "الشیعہ تے اہل بیت"
- غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید"
- https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol۔e۔Sadeed.html
- غلام حسین نجفی، "کیا ناصبی مسلمان نيں"
- https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya۔Nasbi۔Musalmaan۔Hain.html
- http://www.mediafire.com/file/ndk2eyjmayajft9/%5BUrdu%5DShia_Stance_on_Qadiani_Issue_in_National_Assembly.pdf
- http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
- en:Saur Revolution
- In May 1988, low۔intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full۔scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleys
- https://www.outlookindia.com/website/story/the۔aq۔khan۔proliferation۔highway۔iii/261824
- http://www.satp.org/satporgtp/countries/pakistan/database/sect۔killing.htm
- Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
- CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997
- محمد سلیم قادری
کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی صاحب نے داعشی طرز دی بغاوت اُتے اکساندے ہوئے ایہ فتویٰ جاری کيتا:۔
تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورتحال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلمان امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نوں ختم کرنا اے دارالاسلام دی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فریضہ اے۔
جو مسلمان چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک توں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے توں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان دی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلمان نئيں رہے گا۔
الله تعالی دے احکام دے خلاف کوئی وی مسلمان حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نوں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکام مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکام دی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔
اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نوں فراہم کررہے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق توں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نوں چاہیدا کہ انہاں حکمراناں نوں اقتدار توں محروم کر دیؤ، چاہےاسکے لئے جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔
افغانستان دے مسلمان مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم دی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلمان اوتھے جا کے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھے جا کے شرکت کر لین تے جو مسلمان مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت دی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی تے ناصر ہوئے۔
اس فتویٰ دی زیادہ توں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں
فقط تے سلام
مفتی نظام الدین شامزئی
- 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community – BBC News
- حیدر جاوید سید دے سلسلہ مضامین "دیرہ پھلاں دا سہرا" توں کچھ اقتباست پیش نيں:
"ڈیرہ وچ سرائیکی بولنے والی شیعہ آبادی دا شاید ہی کوئی گھر ایسا ہوئے جس توں پچھلے دو عشراں دے دوران ٹارگٹ کلنگ تے بم دھماکےآں دا شکار ہوئے مقتول دا جنازہ نہ اُٹھا ہوئے۔ اس شہر نے اوہ بھیانک دن وی دیکھے جدوں ٹارگٹ کلنگ دا شکار ہونے والے مقتول دے ورثا میت لینے ہسپتال وچ جمع ہوئے تاں خود کش بمبار انہاں دے درمیان پھٹ گیا یا کسی مقتول دے جنازہ اُتے خود کش حملہ ہوگیا ۔اک بار تاں ایہ المیہ وی ہويا کہ اک طرف توں دو خود کش بمباراں نے جنازے اُتے حملہ کيتا دوسری طرف توں فرنٹئیر کانسٹیبلری نے فائرنگ کردتی اس دو طرفہ اقدام توں درجناں لوک موت دا رزق بن گئے۔ ڈیرہ دے بعض گھر تاں ایداں دے وی نيں جتھے توں دو یا اس توں زیادہ اُنہاں افراد دے جنازے اُٹھے جو دہشت گردی دا شکار ہوئے۔ کوٹلہ سیدان تے کوٹلی امام حسینؑ دے قبرستاناں دے علاوہ وی چند تھاںواں اُتے دہشت گردی دی بھینٹ چڑھے بچےآں، نوجواناں تے بزرگاں دے نال متعدد خواتین دی قبراں بنی ہوئیاں نيں۔ گنج شہیداں کہلانے والے قبرستاناں دے انہاں گوشےآں وچ قبراں دی تعداد ودھ رہی اے۔ پرافسوس کہ ملکی میڈیا دا اک ادارہ وی ایسا نئيں کہ جس نے اس مظلوم تے بے اماں شہر دے حق وچ آواز بلند دی ہوئے یا کوئی اک آدھ ایسا پروگرام جس توں باقی ماندہ ملک دے لوک ڈیرہ اسماعیل خان دے لوکاں دی مظلومیت توں آگاہ ہوسکدے"۔
"بعض شہداء دی گھراں دیاں عورتاں نوں امداد دے ناں اُتے عقد ثانی تے معیادی شادی دے پیغامات بھیجنے والےآں وچ ایداں دے ایداں دے شرفا تے قبا فروشاں (تحریک جعفریہ)کے ناں آندے نيں کہ عقیدت دا طوق گلے وچ ڈالے بوزنے صفائیاں پیش کردے نئيں تھکتے"۔
"بیرون ملک توں اک شخصیت نے حسن دے والد سید اصغر شاہ المعروف گلو شاہ دے لئی ڈھائی لکھ روپے بھجوائے۔ ایہ رقم مجلس وحدت مسلمین دے اک صوبائی رہنما دے پاس سی ۔اس نے پہلے اصغر شاہ نوں 35ہزار روپے دتے فیر دوتین ماہ پنج ہزار روپے ،لیکن جدوں اصل صورتحال واضع ہوئی تاں اصغرشاہ نے احتجاج کيتا۔ پہلے ایہ ارشاد فرمایا ’’ شاہ جی آپ دی رقم امانت اے اکھٹی اس لئی نئيں دیتاکہ خرچ نہ ہوئے جائے۔‘‘فیر جدوں انہاں نے شور مچایا تاں چند لوکاں دی مداخلت اُتے ڈیڑھ لکھ روپے ادا کردے ہوئے کہیا کہ باقی دی رقم توں انہاں نے مستحق لوکاں دی مدد کردی اے "۔
- مکمل سلسلہ مضامین دے مطالعہ دے لئی اس لنک اُتے جاواں:
دیرہ پھلاں دا سہرا
- جان آر شمٹ، "گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر
- http://mashalbooks.org/product/the۔unraveling۔pakistan۔in۔the۔age۔of۔jihad/
دھماکے دے بعد امیر صاحب نے میڈیا نوں دسیا کہ گیس دا سلنڈر پھٹا اے ۔بعد وچ جدوں زخمی ہسپتال گئے تاں انہاں دے جسم وچ بم دے ٹکڑے ملے۔ہور مرنے والےآں دی تعداد وی امیر صاحب دے جھوٹھ دی چغلی کھا رہی سی۔ امیر صاحب دی ايسے گل نوں لے کے پولیس نے وی میڈیا نوں ایہی دسیا سی کہ سلنڈر پھٹا اے۔
- Blast at Swat Tableeghi Markaz kills 22 – The Express Tribune January 11, 2013
یہ بہت عجیب واقعہ اے کیوں کہ اس دھماکے دے بعد جدوں پولیس مرکز وچ داخل ہونے دی کوشش کردی اے تومرکز دی انتظامیہ اسکو کچھ گھینٹے دے لئی داخل نئيں ہونے دیندی۔بعد دی تحقیقات وچ معلوم ہويا کہ اوہ دھماکہ کسی تبلیغی دے سامان وچ موجود بارود دے حادّاتی طور اُتے پھٹنے دی وجہ توں ہويا سی۔ کمرے وچ سردی دی وجہ توں جدوں کسی لا علم تبلیغی نے ہیٹر جلایا تاں پاس پئے سامان وچ موجود بارود چل گیا۔تفتیشی ادارےآں نوں آلات دی مدد توں تبلیغی مرکز دی لیٹرین وچ بارود بہا دینے دے شواہد وی ملے۔بارود چھپانے دا کم اس وقت دے دوران کيتا گیا جدوں دھماکے دے بعد پولیس نوں مرکز وچ داخلے توں روک دتا گیا تھا۔کئی گھنٹےآں دی تاخیر دے باوجود تفتیشی ادارےآں نوں اس مرکز توں بارود دے تن کنستر ملے۔ کيتا اس گل وچ کوئی شک اے کہ ایہ بارود کسی بازار یا کسی دوسرے فرقے دی مسیتاں یا سرکاری دفاتر اُتے حملے دے لئی لے جایا جا رہیا سی؟
- Blast at Peshawar Tablighi centre kills ten, injures more than 60 – Pakistan – DAWN.COM January 16, 2014.