پالن پور دی تریخ
پالن پور دی تریخ پرمار خاندان دے زیر اقتدار تاریخی شہر چندروندی توں وابستہ اے۔ ایہ شہر چوہاناں نے 18 ويں صدی وچ دوبارہ تعمیر کيتا سی۔ ستارہويں صدی دے آغاز وچ ، ریاست پوران پور 18 ويں صدی وچ جالور وچ قائم پشتون لوہانی ذات دے حکمرانی وچ آگیا ۔ اورنگ زیب دی موت دے بعد مغل سلطنت دے خاتمے دے بعد 16 ويں صدی دے اوائل وچ اس خاندان دی تاریخی اہمیت سی۔ اس دے بعد ایہ شہر مراٹھا دے اقتدار وچ آیا سی۔ اس وقت دے رجحان دے بعد ، لوہانیاں نے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی توں پناہ منگ لی تے آخر کار 1914 وچ ، پالن پور ایجنسی دے تحت ، پالن پور ہور ہمسایہ ریاستاں دے نال مل کے اک برطانوی منحصر ریاست بن گیا۔ 19 ويں وچ ہندوستان دی آزادی دے بعد ، 18 ويں ریاست گریٹر ممبئی دی یونین دے نال ریاست وچ ضم ہوگ.۔ بالآخر پالان پور گجرات دے ضلع بناسنتھا دا صدر مقام بن گیا۔
تریخ
سودھوابتدائی تریخ
سودھویہ خیال کيتا جاندا اے کہ قدیم زمانے وچ پالن پور نوں پرہلہن پٹن یا پرہلادن پور دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ جین صحیفاں وچ ، پرمار دی اولاد نے ابو دھروارشا دے بھائی پرہلادن دا ذکر کيتا اے ، جو عیسوی وچ مر گیا سی۔ 1914 وچ پرہلادن پور دی بنیاد رکھی اورپلاویہ پارشیو ناتھ دے لئی وقف پرہلادن وہار تعمیر کيتا۔ اس شہر نوں فیر پالنشی چوہان نے دوبارہ قائم کيتا ، جس توں موجودہ ناں اخذ کيتا گیا اے۔ اک ہور رائے دے مطابق ، پالن پور دی بنیاد پال پرمار نے رکھی سی ، جس دے بھائی جگ دیو نے جگنا پنڈ دی بنیاد رکھی سی۔ ایہ ممکن اے کہ 1608 وچ دیوارا چوہاناں دے ذریعہ ابو تے چنداوندی دے حملے دے بعد پلوشی نے اس شہر نوں دوبارہ تعمیر کيتا سی۔ مقامی لوک اس شہر دی تریخ نوں 5 ويں صدی دی پرانی سمجھدے نيں تے چوہاناں دا خیال اے کہ انیہويں صدی دے وسط تک جدوں انہاں نے مسلماناں اُتے حملہ کيتا تاں انہاں نے اس شہر اُتے حکمرانی کيتی۔ اٹھويں صدی وچ تعمیر کيتا گیا مٹھی واو ، پارمر خاندان دے فن تعمیر دا واحد سراغ اج وی باقی اے۔
جالوری حکمرانی
سودھوجالوری خاندان
سودھوپالن پور ریاست اُتے سلطنت حکمرانی دا قیام ایہ 1373 ء وچ ہويا تے اس دے حکمران لوہانی پشتون ذات دے سن ۔ اوہ اصل وچ 12 ويں صدی دے دوران بہار وچ آباد ہوئے سن تے اوتھے سباس دی حیثیت توں حکمرانی کيتی سی۔ ملک پور خرم خان ، جس نے پالن پور وچ خاندان دی ابتدا کيتی سی ، بہار وچ پیدا ہوئے سن ۔ 1370 وچ رہ گیا۔ بہار توں ہونے دے سبب ، اوہ بہاری-وہاڑی پٹھان دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ اوہ منڈور دے وشالدیو دے دربار وچ حاضر ہويا۔ منڈور دے بادشاہ دی وفات دے بعد پیدا ہونے والی انتشار دا فائدہ اٹھاندے ہوئے جدوں اس دے بیٹے ملک یوسف نے جالور یا سونگاد دے گورنر دا عہدہ سنبھال لیا ، اس نے وشالدیف دے بیٹے ویرام دیو یا وشالدیو دی بیوہ رانی پوپا بائی توں اقتدار حاصل کر ليا۔ انہاں دی نسل وچوں اک ، ملک غزنی خان دوم ، نے اکبر دی گود لی ہوئی بیٹی نال شادی کيتی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے پالن پور تے اس دے گھریلو جہیز وچ حاصل کیتے سن ۔
ملک یوسف نے اپنی موت (1395ء) تک 22 سال تک حکمرانی کيتی تے اس دے بعد اس دا بیٹا ملک حسن تخت نشین ہويا تے اس نے اپنی سلطنت نوں ودھایا تے جلوار دے بادشاہ دے ناں توں مشہور ہويا۔ تغالخ خاندان (1403-1325) دے دوران جالوری تقریبا آزاد سن لیکن اوہ انہیلواڈ پٹن دے صوبیدار دی نگرانی وچ سن ۔ اے 15 عیسوی وچ تیمور اُتے حملے دے دوران ، دہلی دے حکمراناں نے بیرونی علاقےآں دا کنٹرول کھو دتا تے جلواریاں آزاد ہوگئے۔ لیکن گجرات دی سلطنت دے مظفر اول نے 1422 وچ اسنوں دوبارہ کھنڈیا حکمران بنایا تے اوہ 3000 گھوڑےآں دے نال اس دے دربار وچ خدمات انجام دے رہے سن ۔
ملک حسن 8 سال دی حکمرانی دے بعد فوت ہوگیا ایہ 1440ء وچ ہويا سی۔ اس دے تن بیٹے ، ملک سالار ، ملک عثمان تے حیتم خان سن ۔ وڈے بیٹے ملک سالار نے 21 سال حکمرانی کيتی۔ 1461 وچ انتقال ہويا۔ انہاں دے بعد اس دے بھائی ملک عثمان ، جو ملک جبدال دے ناں توں وی جانیا جاندا اے ، دے بعد انہاں دا مقابلہ ہويا۔ اس نے مہدویہ فرقہ اپنایا ، جو بعد وچ جالوری فرقہ بن گیا۔ کہیا جاندا اے کہ اس فرقے دے بانی ، محمد جون پوری نے چار ماہ تک جالور وچ قیام کيتا تے اس فرقہ نوں ملک جبدال وچ تبدیل کردتا۔ ملک عثمان دی حکمرانی دے 3 سال بعد ، اس دا بھتیجا ملک بدھان ولد سالار خان تخت اُتے آیا۔ کچھ ذرائع دے مطابق ، ملک جبل دے بعد انہاں دے بھائی حیتم خان نے انہاں دی جگہ لی۔
ملک بوڈھا نے 22 سال 6 ماہ حکومت کيتی۔ سن 1505 وچ انہاں دا انتقال ہويا تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے ملک مجاہد خان نے انہاں دا انتقال کيتا۔ اک بار شکار دے دوران ، ملک مجاہد خان نوں سراوہی نوں پھڑنے دے لئی دھوکہ دتا گیا۔ اوتھے اسنوں محل وچ مناسب دیکھ بھال تے دلال دے نال رکھیا گیا سی۔ اس دی قید دا بدلہ لینے دے لئی ، ملک مینا تے پیتارا نے سراوہی اُتے چھاپہ ماریا ، لیکن ملکہ نوں عدالت وچ خوشی ملی تے واپس آنے توں انکار کردتا۔ اس دے فورا بعد ہی ، اس نے سراوہی دے کنور منڈن دا محاصرہ کرلیا تے اس دے اسلام قبول کیتے جانے دے خوف توں ملک سوراوہی دے مجاہد نوں آزاد کرایا ، تے ورجام دا علاقہ وی انہاں دے حوالے کردتا۔ ملک مجاہد دے بعد پنج سال حکومت کيتی۔ 1509ماں انتقال ہويا۔ ملک حیتم خان نے جدوں قیدی سی توجلور دا تخت سنبھالیا۔ مجاہد دی موت دے بعد ، سلطان محمد بیگڈا نے جلوڑ تے سانچور دی حکمرانی شاہ جیوا ولد بلو خان کے حوالے کردتی۔ اے 1512 وچ انہاں دی وفات دے بعد ، ملک علی شیر ولد بودھن خان جالوری تخت اُتے آئے۔ ملک علی شیر دے دور وچ ، منڈوور دے راٹھور نے حملہ کيتا اورجالور دا محاصرہ کرلیا۔ تن دن دی لڑائی دے بعد اوہ بمشکل پِچھے ہٹ گیا۔
علی شیر دے بعد انہاں دا بیٹا ملک سکندر خان 1525 وچ اس دتی موت دے بعد تخت اُتے آیا تے اس دوران ہندو ریاستاں نے ریاست اُتے حملہ کردتا۔ اے 1542واں وچ ، ریاست جودھ پور دے راؤ مالدیو راٹھور نے جالور اُتے حملہ کيتا تے اگلے ہی سال اس نے سانچور اُتے حملہ کردتا۔ اے ملک سکندر دی وفات 1548عیسوی وچ ہوئی تے اس دے بعد ملک غزنی خان ولد حطیم خان دا بیٹا سی ، جس دی حکومت جولوری خاندان دے دو سالاں دے دوران بحال ہوئی۔ ملک خان جی اگلے طاقتور حکمران سن ۔ غزنی خان دی وفات دے پنج سال بعد تیرہواڑہ تے رادن پور نال تعلق رکھنے والے اک بلوچ ، فتح خان نے 1555واں وچ جالور اُتے حملے دی قیادت کيتی۔ ملک خان جی تے خرم خان نے جالور نال جنگ کيتی قیادت کيتی۔ بہادری نال جنگ لڑنے دے باوجود ، بلوچاں نے جلور اُتے قبضہ کرلیا تے خرم خان ماریا گیا۔ بلوچاں نے 15 سال تک جالور اُتے حکومت کيتی۔ فیر عیسوی وچ 1570ماں ، ملک خان جی نے اپنے سرداراں دی مدد توں اک فوج اکٹھی دی تے جلوور اُتے حملہ کيتا تے فتح کرلئی-
ہے ملک خان جی دا انتقال ہوگیا۔ اس دے دو بیٹے غزنی خان تے فیروز خان تے اک بیٹی ترابی سی۔ اس دا بیٹا غزنی خان تخت اُتے چڑھ گیا تے میرات احمدی دے مطابق اس دی سلطنت وچ 5000 گھڑسوار سن ۔ اکبر دے حکم توں شمالی گجرات توں گجرات دے سلطان دے سلطان مظفر دی مدد دے لئی اسنوں قیدی بنا لیا گیا ، لیکن اوہ 1589–1590 وچ تخت اُتے واپس پرت گیا۔ ست سال بعد 1597 نوں پالن پور نوٹ دے مطابق ، غزنی خان نے افغان قبیلے اُتے حملے نوں پسپا کردتا تے لاہور دی حکمرانی دے بدلے دیوان دا لقب حاصل کيتا۔
غزنی خان دے بھائی ملک خان نے پالان پور تے ڈیزا فتح کيتا تے اپنے آپ نوں پالان پور دا حکمران قرار دتا۔ اے غزنی خان دا انتقال 1614 وچ ہويا تے اس دا بیٹا پہاڑ خان تخت اُتے آیا تے اسنوں اپنی والدہ دے قتل دا مجرم قرار دتا گیا۔ 1616ماں ، بادشاہ دے فرمان دے مطابق ، اسنوں ہاتھی نے کٹ کر ماریا سی۔ پہاڑ خان دے بعد اس دے چچا ملک فیروز خان یا کمال خان ، جو ملک مجاہد خان دے بیٹے سن تے نواب دا لقب سنبھالے سن ۔ اوہ ملکہ منبائی جڈیجا دی یاد وچ انتقال کر گئے۔ مین سروور 1628 وچ تعمیر کيتا گیا سی۔
ہے مجاہد خان انھیلواڑ سولہويں مغل کنور مراد بخش دے صدر دے تحت پٹن دا مقرر مجسٹریٹ سی۔ 20 سال بعد 1674 وچ ، انہاں دے والد کمال خان ، جو پالن پور حکومت توں بے دخل ہوئے سن ، اقتدار وچ واپس آئے۔ اے 1697 وچ ، مجاہد خان نوں ہندوواں اُتے ٹیکس وصول کرنے دے لئی پالن پور تے جالور بھیجیا گیا۔ اے 1699 وچ ، جالور تے سانچور دی طاقت انہاں توں کھو لی گئی تے جودھ پور دے اجیت سنگھ راٹھور دے حوالے کردتی گئی۔ اس دے بعد جالور کدی وی جالورس دے ہتھ وچ نئيں آیا تے کنبہ دا مرکز پالان پور رہیا اے راج گڑھ ، ملکہاں دی رہائش گاہ ، 1697 وچ تعمیر ہوئی سی۔ مجاہد بیٹے دے بغیر فوت ہويا تے اس دے بعد اس دا بھائی سلیم خان سی۔ 1700 وچ ، اس دا بیٹا کمال خان تخت اُتے آیا۔ کمال خان اقتدار وچ چلا گیا تے اس دے بعد اس دے بیٹے فیروز خان نے اسنوں غزنی خان دے ناں توں وی جانیا جاندا سی۔ اوہ سن 1708 وچ اقتدار وچ آیا سی۔[۱]
تقریبا اٹھ سال بعد 1716 وچ ، جودھ پور دے اجیت سنگھ راٹھور نوں گجرات دا وائسرائے مقرر کيتا گیا سی تے جدوں اوہ جالور توں احمد آباد جارہے سن ، فیروز خان انہاں نال ملن گئے تے انہاں دی خدمات دے بدلے وچ انہاں نوں ڈنٹا واڑہ دا ضلع سراوہی ملا۔ اے 1720 دی دہائی دے انتشار دے دوران ، جالوری نے آزادی حاصل کرنے دا سوچیا۔ اے 1722 وچ فیروز خان دی موت دے وقت ، انہاں دے دونے بیٹےآں ، کمال خان تے کریمداد خان دے وچکار اقتدار دی کشمکش سی۔ آخر وچ کریمداد خان جیت گیا تے اپنے بھائی نوں پھانسی دے دی۔ انہاں نے جودھ پور دے اجیت سنگھ راٹھور تے مہاراجہ ابھے سنگھ راٹھور دے نال مل کے سیراوہی دے خلاف جنگ وچ پالن پور ، دھنیرا ، ملانہ ، سورابکری ، دبیلہ ، روہ تے سروترا نوں فتح کيتا۔ اے جدوں اس دی وفات 1730 وچ ہوئی تاں اس دا بیٹا پہاڑ خان تخت اُتے آیا جس نے 1744 تک حکومت کیتی تے اوہ بغیر کسی بیٹے دے مر گیا۔[۲]
پہاڑ خان دے دور وچ 1776 نوں کانتجی قدم تے ملہار راؤ ہولکر نے شمالی گجرات اُتے اچانک حملہ کيتا تے پالن پور اُتے حملہ کيتا تے 10،000 پاؤنڈ (1،00،000 روپے) دا تاوان جمع کيتا۔ پہاڑ خان دی موت دے بعد ، اس دے چچا بہادر خان ولد فیروز خان ، تخت اُتے آئے تے 1868ء تک اقتدار وچ رہے۔ اے 1753 نوں ، بہادر خان نوں پٹیل وِتھل سکھ دیو نے اک سالانہ 1،000 پاؤنڈ (10،000 روپے) تاوان ادا کرنے اُتے مجبور کيتا ، تے پنج سال بعد پیشوا سردار سداشیو بھاو نے۔[۲] اے 1750 وچ ، بہادر خان نے شہر دے آس پاس نگرکوٹ تعمیر کيتا۔ اس وچ 8 محافظ دروازے سن جنہاں دا طواف 6 میل تے اونچائی 15 توں 20 فٹ دے نال نال چوڑائی 5 فٹ اے۔ قلعے وچ دہلی گیٹ ، گتھامن گیٹ ، مالان گیٹ ، میرا گیٹ ، ویربائی گیٹ ، سلیم پورہ گیٹ ، صدر پور گیٹ یا شملہ گیٹ نامی اک دروازہ سی۔ فی الحال صرف میرا دروازہ بچا اے۔
اس دے بعد سلیم خان تخت اُتے آیا۔ بہادر خان نے دھما دے چوہان جیٹمل جی نوں تھرڈ توں باہر کردتا تے رادان پور دے نواب کمال الدین خان بابی جو جوان مرد خان دے ناں توں مشہور سن ، مداخلت تک دھیم اُتے قبضہ کيتا۔ سلیم خان انہاں نے 1781 تک حکمرانی کيتی تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے شیر خان نے انہاں دی حکومت کيتی۔ اس نے اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے خوف توں اپنے بھائیاں نوں مار ڈالیا۔ شیرخان 1788 یا 1789 وچ وارث دے بغیر انتقال ہوگیا۔ خیال کيتا جاندا اے کہ اس نے اپنی بہن نوں زہر دتا سی۔ انہاں دی موت دے بعد ، اس دی بہن سونا ببو ، جس نے اک بابی خاندان وچ شادی کيتی سی ، نے اپنے بیٹے مبارز خان دی پرورش اس وقت تک دی ، جدوں تک اوہ بالغ نہ ہويا۔ اس دے برتاؤ توں مشتعل ، درباریاں نے بغاوت دی تے مبارز خان نوں معزول کردتا تے شمشیر خان نوں تخت اُتے بٹھایا۔ فیروز خان ولد فتح خان دا بیٹا تے فیروز خان دا پوتا ، ہن اس نے اپنے تخت اُتے دعویٰ کيتا اے۔ 18 وچ تخت نشین ہويا۔ جدوں ریاست توں پُچھیا گیا کہ اوہ پنج سو روپے تاوان ادا کرے۔ 1794 وچ ، ریاست دا تعلق برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال ہويا۔ کچھ سالاں تک اقتدار دی لگام چند سندھی سرداراں دے ہتھ وچ رہی ، جنھاں نے 1809 وچ فیروز خان نوں قتل کردتا ، جو اقتدار کھونے دے خوف توں شکار گیا سی۔ انہاں نے اپنے اکلوندے 16 سالہ بیٹے فتح خان نوں تخت اُتے لیانے دی تجویز پیش کيتی۔ اپنی والدہ دے مشورے اُتے فتح خان نے اس دی تردید دی تے انگریزاں تے گائیکواڈ توں مدد منگی تے اپنے والد دے قاتلاں توں تحفظ حاصل کيتا۔ لہذا جمداراں نے اسنوں گرفتار کر کے قید کردتا تے اس دے چچا شمشیر خان نوں تخت اُتے لیایا ، جو ڈیسہ تے دھنیرا علاقےآں دا سربراہ سی۔[۳]
برڈو بادشاہی دا رہائشی برطانوی کیپٹن کرناک ، جنرل ہومس دی سربراہی وچ برطانوی اورگائیکواڑی فوج دے نال پالن پور مارچ ہويا تے فتح خان تے شمشیر خان دے سامنے ہتھیار ڈال دتا تے جنگجو سردار شہر توں فرار ہوگئے۔ 3 دسمبر 1813 نوں ، فتح خان نوں پالان پور دا حکمران بنا دتا گیا تے شمشیر خان نے اسنوں اپنا لیا تے اپنے مستقبل دے بیٹے دے لئی مختص چند علاقےآں دے علاوہ دیسہ تے دھنیرا دے علاوہ تمام علاقےآں نوں اس دے حوالے کردتا۔ ایہ وی فیصلہ کيتا گیا کہ شمشیر خان بادشاہی اُتے حکومت کريں گا تے اپنی بیٹی دی شادی فتح خان توں کريں گا۔ ماماں تے بھتیجے دے وچکار جاری کشیدگی دی وجہ توں برطانوی ثالثہ کيتا لیکن جدوں دونے نے اختلاف کيتا تاں 10 اکتوبر 1817 نوں کرنل ایلنگٹن دی سربراہی وچ برطانوی فوج نے پالن پور اُتے حملہ کردتا۔ پالن پور دی فوج شمشیر خان دی سربراہی وچ لڑی تے قلعے دے اندر اک چھوٹی سی جھڑپ دے بعد اس شہر نوں انگریز نے قبضہ کرلیا۔ شمشیر خان تے فتح خان نے نیڑےی پہاڑی اُتے پناہ لی تے فیر پیروی کرنے والے شمشیر خان نے نیمج وچ پناہ لے لی تے فتح خان پالان پور آئے تے انگریز دی حکمرانی نوں قبول کرلیا۔ 1817 وچ ، پالن پور اک برطانوی انحصار والی ریاست بن گئی۔ کیپٹن ملز نوں پالن پور ایجنسی دا برطانوی سفارتی ایجنٹ مقرر کيتا گیا سی۔ 1819 وچ ، شمشیر خان نے پناہ لی تے انہاں نوں نو پنڈ دتے گئے۔ انہاں دا انتقال 1834 وچ ہويا۔[۴]
1822 وچ ، فتح خان نے اپنے علاقے توں افیون دی اسمگلنگ اُتے پابندی عائد کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ اے گائکواڑ دے ایجنٹ دی تقرری 1848 نوں منسوخ کردتی گئی تے فتح خان 1854 ويں نوں اپنے چار بیٹے ، شمشیر خان دی بیٹی جوور خان ، احمد خان تے اس دی دوسری بیوی عثمان خان تے سکندر خان چھڈ کے فوت ہوگیا۔ جوراور خان نے اقتدار وچ آکے 1857 دی پہلی جنگ آزادی وچ انگریزاں دی مدد کيتی۔ 9 اگست 1878 نوں انہاں دا انتقال ہويا تے انہاں دا بیٹا شیر محمد خان اقتدار وچ آیا۔ 1910 وچ ، انہاں دا اعزازی لقب تبدیل کرکے نواب صاحب کر دتا گیا۔ اس نے دہلی وچ شاہ جارج پنجم دے دربار وچ شرکت کيتی۔ 1913 وچ ، جارج پنجم کلب پالن پور وچ قائم کيتا گیا سی۔[۵] [۶]شیر محمد خان 1918 وچ فوت ہويا تے تل محمد خان تخت اُتے آگیا۔ اوہ 1918 وچ ، اس نے ریلوے اسٹیشن دے نیڑے شہرت دا اک ستون کھڑا کيتا ، جس وچ اس دے والد دی کہانی تے خاندان دی تریخ شامل اے۔ 1922 تے 1936 دے درمیان ، بالارام پیلس تے جوراور پیلس تعمیر ہويا۔ 1939 وچ ، ششیوان گارڈن ، جو پہلے جہنارا باغ دے ناں توں جانیا جاندا سی ، اپنی دوسری بیوی ، جان آو فاکنر ، جو آسٹریلیائی تاجر دی بیٹی اے ، دے لئی تعمیر کيتا گیا سی۔[۷] انہاں نے 1947 وچ ہندوستان دی آزادی تک حکومت کيتی۔
آزادی دے بعد
سودھو1918 وچ ، پالن پور ریاست دا آزاد وجود ختم کردتا گیا تے اسنوں بمبئی ایوان صدر وچ ضم کردتا گیا۔ پالن پور ممبئی ریاست دے ضلع بنسکنتھا دا صدر مقام بن گیا۔ جدوں ریاست ممبئی نوں 180 وچ زباناں وچ تقسیم کيتا گیا تاں اوہ گجرات دا حصہ بن گیا۔ پچھلے کچھ سالاں توں شہر وچ علاقے تے آبادی وچ تیزی توں اضافہ دیکھنے وچ آیا اے۔ ٹیکسٹائل دے کاروبار تے کاروبار ایتھے پالن پور دے رہنے والےآں دی وجہ توں تیار ہوئے جو ٹیکسٹائل تے ہیرے دی صنعت وچ قائم سن ۔ ای۔ س۔ کوآپریٹو ڈیری کیلےس ڈیری دا قیام ایتھے 19 ويں وچ کیہ گیا سی ۔
پالن پور دا آخری حکمران تل محمد خان سی۔ 1957 وچ طل محمد خان دے انتقال دے بعد ، اس خاندان دے سربراہ اقبال محمد خان سن ۔ 2010 وچ ، مظفر محمد خان سربراہ بنے۔[۸]
حوالے
سودھونوٹ
سودھوکتابیات
سودھو- ↑ Gazetteer of the Bombay Presidency: Cutch, Palanpur, and Mahi Kantha 2015, p. 320.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ Gazetteer of the Bombay Presidency: Cutch, Palanpur, and Mahi Kantha 2015, p. 321.
- ↑ Gazetteer of the Bombay Presidency: Cutch, Palanpur, and Mahi Kantha 2015, p. 321-322.
- ↑ Gazetteer of the Bombay Presidency: Cutch, Palanpur, and Mahi Kantha 2015, p. 321-323.
- ↑ Gazetteer of the Bombay Presidency: Cutch, Palanpur, and Mahi Kantha 2015, p. 323.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.