ٹی ایس ایلیٹ دے تنقیدی نظرئیے
1917ءسے 1964ءتک تقریباً پنجاہ سال ٹی۔ ایس ایلیٹ انگریزی بولی و ادب اُتے بالخصوص تے تمام دنیا دے ادب اُتے بالعموم چھایا رہیا۔ اس نے نويں راستے دی بنیاد پائی۔ اس بنیاد دے پِچھے اس دا گہرا مطالعہ اس دی انفرادی زندگی تے سب توں ودھ کے روایت دے سلسلے وچ اک بھر پور نظامِ فکر موجود اے۔
ایلیٹ دی پیدائش امریکا وچ ہوئی تے تربیت یورپ دی اعلیٰ درس گاہاں وچ ہوئی اس دے بعد اس دا انگریزی تربیت حاصل کرکے انگلستان وچ زندگی گزارنا ایہ ثابت کردا اے کہ اوہ مختلف تے اکثر متضاد قومی و علمی اثرات توں گزریا۔ تے آخر کار اک ایداں دے مقام اُتے پہنچیا۔ جتھے اس دی ہستی وچ ایہ سب اثرات مل جل کے اک انفرادیت دا مظہر بن گئے۔ انھاں مشرقی فلسفے توں زیادہ دلچسپی سی شائد ایہی وجہ اے اس دی نظماں وچ جتھے کئی دوسری زباناں دے لفظاں نيں اوتھے سنسکرت دے لفظاں دا استعمال وی نظرآندا اے۔ اپنے زمانہ طالب علمی وچ ہی اس نے تنقیدی مضامین لکھنا شروع کیتے سن ۔ تے انھاں قبولِ عام وی حاصل ہويا انہاں دا اک مضمون ”روایت تے انفرادی صلاحیت“ نے اک سنسنی پیدا کردتی رومانوی ذوقِ سخن تے رومانوی نظریات جو اس وقت ادب اُتے حاوی سن ہل گئے۔ دراصل ایلیٹ امریکا دے اس حصے وچ پلا ودھیا سی جتھے پرانے انگریز خاندان ستاراں واں صدی توں آباد سن ۔ تے اوہ انگریزی روایات وچ جکڑے ہونے اُتے فخر کردے سن ۔ ایتھے دے مخصوص خاندان پرانی روایات دے علمبردار سن ۔ تے اپنی زندگی دی بنیاد انہاں روایات اُتے رکھدے سن ۔ ایداں دے ماحول وچ پلنے دی وجہ توں ایلیٹ وی پرانی تہذیبی روایات توں اک عام یورپین دے مقابلے وچ زیادہ گہری جذباتی دلچسپی لے کے اگے ودھے۔ ایہی وجہ اے کہ روایت، معاشرہ، مذہب تے رہتل و اخلاقی اقدار اُتے اس دیاں تحریراں بکھری پئی نيں۔ اس دی چند اہم لکھتاں اس دے خیالات دی تفہیم دے سلسلے وچ نہایت اہم نيں اوراس دے تنقیدی نظام فکر دی جہت متعین کردی نيں۔ پہلی کتاب ”افٹر سٹرنج گارڈ“ دوسری کتاب ”دی آئیڈیا آف اے کرسچن سوسائٹی “ تیسری کتاب ”دی یوز آف پوئٹری اینڈ یوز آف کریٹسزم“
روایت دا تصور سودھو
ایلیٹ دے ہاں روایت دے تصور دی نہ صرف وضاحت ملدی اے بلکہ اوہ زور و شور توں اس دی اہمیت اُتے نظر ڈالدا اے۔ چنانچہ ضروری ہوئے جاندا اے کہ اس دی تنقید وچ روایت توں کیتا معنی نيں۔ پہلے اس دا تعین کیتا جائے اس سلسلے وچ اس دے سارے نظریات رومانیت پسند ی دا رد عمل معلوم ہُندے نيں رومانیت پسند جدت طراز ہُندے نيں تے روایت توں بیزار۔ ایہی وجہ اے کہ ایلیٹ پوری شدت توں روایت اُتے زور دیندا اے۔ روایت توں عا م طور اُتے ایہ مراد لی جاندی اے کہ سابقہ ڈگر اُتے چلا جائے تے عموماً ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ جدوں اسيں کِسے شاعر نوں روايتی کہندے نيں تاں پرانے خیال تے پرانے انداز وچ اظہار دی راہ لبھدا اے حقیقت ایہ اے کہ ایلیٹ ایداں دے روایت دے حق وچ نئيں اوہ تاں روایت توں مرادذہنی تے تاریخی شعور لیندا اے۔ جس دی بدولت اج دا فنکار اپنی ذہنی مشعل روشن کردا اے۔ ماضی دا رشتہ حال توں جوڑے ہوئے مستقبل دے امکانات اُتے غور کردا اے۔
ایلیٹ دے ہاں روایت دا تصور عظیم فن پارےآں وچ موجود انساناں دا ذہنی ارتقاءبھی اے۔ تے عام روگٹھ زندگی وچ اٹھنے بیٹھنے، چلدے پھردے حتیٰ کہ سلام دعا دے طریقےآں تک وچ پوشیدہ اے۔ روایت دا ایہ مطلب نئيں کہ محض چند تعصبات نوں زندہ رکھیا جائے بلکہ روایت توں مراد ایہ اے کہ عادت و اطوار، رسوم و رواج، مذہبی عقائد ایہ تمام چیزاں جو اک جگہ رہنے والےآں دی دلی تعلق نوں ظاہر کردی نيں۔ انھاں برقرار رکھاجائے ایسی روایت جس دے نال مکمل آگاہی تے شعور شامل نہ ہوئے بیکار اے سانوں ایہ سمجھنا چاہیے کہ کن چیزاں نوں رد کر دينا ضروری اے تے کن چیزاں نوں انہاں دی خوبیاں دی بناءپر برقرار رکھنا چاہیے۔ روايتی شعور توں مراد پچھلے شعراءکی نقالی نئيں بلکہ سماج دی بنیاد اے۔ تے اپنی انفرادیت توں انہاں دی تکمیل وچ حصہ لینا اے۔ اس اوہ طرح تاریخی سماجی تے روايتی شعور تے اثرات جو فرد نوں اپنی آغوش وچ لئی ہُندے نيں انھاں کلچر یا روایت دا ناں دیندا اے۔ کلچر اوہ چیز اے جو زندگی نوں صحت عطا کردی اے۔ تے اس وچ تمام علوم و فنون شامل نيں۔
تنقید ی نظریات سودھو
مغربی ادب وچ ہر وڈے شاعر نے اپنے تخلیقی تجرباں نوں تنقیدی پیرائے وچ ضرور پیش کیتا اے چاہے بعد وچ اس دی اہمیت رہے یا نہ رہے لیکن اس حقیقت توں انکار ممکن نئيں کہ انہاں تنقیدی نظریات دی مدد توں خود شاعر دے ذہنی تے تخلیقی سفر نوں سمجھنا آسان ہوئے جاندا اے۔ بعض ناقدین ایلیٹ اُتے اعتراض کردے نيں کہ اس دی تنقید نوں اک وڈے شاعر دی رائے دے طور اُتے زیادہ اہمیت ملی اے۔ چونکہ اوہ شاعر وڈا سی اس لئی اس دے تنقیدی نظریات ادبی دنیا اُتے چھا گئے ممکن اے جزوی طور اُتے گل درست وی ہوئے لیکن سوا ل ایہ اے کہ ویہويں صدی وچ بعض دوسرے وڈے شاعراں نے وی تنقید پیش دی لیکن انھاں اِنّی اہمیت نئيں ملی۔ صاف ظاہر اے کہ ایلیٹ دی تنقید وچ اِنّی گہرائی تے معنویت سی کہ اسنوں تسلیم کرنا پيا۔ خود اس نے اپنی تنقید نوں Work Shop Criticismقرار دتا۔ یعنی اس دی تنقید اس دے شاعرانہ تجرگل کيتی ذیلی پیداوار اے ایلیٹ دے نزدیک شاعراں دی تنقید انہاں دے شعر ی تجربات دے لئی فضاءہموار کرنے دا اک وسیلہ اے اس سلسلے وچ اس دا اعتماد اس بیان توں واضح اے کہ،
”شاعری اُتے تنقید دا حق صرف شاعراں نوں ہونا چاہیے۔“
نقاد دے فرائض سودھو
ایلیٹ دے نزدیک اک نقاد دا کم ایہ اے کہ اوہ نہ صرف نويں اقدار دا تعین کرے بلکہ قدیم فن پارےآں دی حسنِ ترتیب نوں تازہ علم دے ذریعے بدل ڈالے اس دے خیال وچ تقریباً اک صدی دے بعد ایداں دے نقاد دی ضرورت اے۔ جو ماضی دے ادب دا ازسرنو جائزہ لے۔ ماضی دے شعراءتے عظیم فن پارےآں نوں نويں ترتیب دے نال پیش کرے اس طرح جدید فن پارےآں دا قدیم توں موازنہ وی ہوئے جاندا اے تے کئی گمناں شاعراں نوں زندہ کیتا جا سکدا اے۔ نقاد دا کم ایہ وی اے کہ ادب دے اوہ گوشے جو مکمل طور اُتے سامنے نہ آئے ہاں انھاں پیش کر دے خواہ اوہ قلیل ہی کیوں نہ ہوئے تے اس وچ پرانے شاعراں دے کلام دی ازسرنو تشریح وی شامل اے۔ کِسے نويں تے اہم فن پارے دی تخلیق پرانی ترتیب نوں درہم برہم کر دیندی اے۔ تے نقاد اسنوں تنظیم نو توں نوازتا اے۔ ایلیٹ اس اصول دی وضاحت کردے ہوئے لکھدا اے کہ جدوں کوئی فن پارہ تخلیق پاتاہے تاں اس دا اثر انہاں فن پارےآں اُتے وی پڑدا اے جو اس توں پہلے تخلیق ہوئے چکے نيں۔ نويں فن پارے دی تخلیق توں پہلی ترتیب تے پہلا نظام بگڑ جاندا اے تے نقاد نوں نويں فن پارے دے لئی اس مثالی نظام نوں ازسرنو تشکیل دیناپڑدا اے۔
رومانیت دی رد سودھو
ایلیٹ توں پہلے تنقید وچ رومانوی نظریات دا عمل دخل سی تے شاعر ی نوں جذبات تے شاعر دی انفرادیت دا اظہار کہیا جاندا سی ۔ ناقدین دے لئی لازمی سی کہ اوہ تخلیق توں زیادہ تخلیق کار اُتے توجہ داں ایلیٹ توں پہلے وی رومانیت دی رد پیش ہونا شروع ہوئی سی۔
Irbing Babbitنے ” روسو اینڈ روماٹیسزم “ ورگی کتاب لکھی سی جس وچ اس نے روسو دے نظریات دے تحت فرد دی لامحدود آزادی توں پیدا ہونے ہونے والے خطرات نوں وڈی عمدگی توں پیش کیتا۔ ٹی۔ ای ہیوم نے وی اس اک مضمون کلاسک اینڈ رومانٹیسزم دے ناں توں لکھیا تے اس وچ رومانیت دے ختم ہونے دی نوید تے کلاسیکیت دے دور دی پیشن گوئی دی اس طرح مشہور شاعر Ezra Poundنے وی ایلیٹ توں پہلے رومانیت توں گریز دا نعرہ لگایا۔ لیکن ایہ تمام رد عمل بکھرے بکھرے توں سن ۔ ایلیٹ نے پہلی بار اسنوں مربوط کرکے اپنے زمانے دا بنیادی رد عمل بنا دتا۔ تے پرزور آواز وچ ایہ صدا بلند دی کہ:
” وچ سیاست وچ شاہ پسند، شاعر ی وچ کلاسیکیت پسند تے مذہب وچ کیتھولک ہاں۔“
شاعری شخصیت توں فرار سودھو
اس شدت توں رومانوی تحریک دی ردپیش کرنے دے لئی اوہ اپنے نال اک پورا نظام فکر لیایا جس دے تحت سب توں پہلے فرد دی انفرادیت دے خلاف اوہ آواز اٹھاندا اے۔ اپنے مشہور زمانہ مضمون ”روایت تے انفرادی صلاحیت“ وچ اس نے اک خاص نقطہ نظر پیش کیتا جس دی بنا ءپر اوہ رومانوی تنقید توں بالکل وکھ تھلگ ہوئے گیا۔ اس دے اس نظریے نے مباحث دے دروازے کھول دتے تے اج وی اس گل توں اتفاق کرنے توں پہلے بہت ساریاں گلاں دی وضاحت کرنی پڑدی اے۔ اوہ کہندا اے کہ ”شاعری شخصیت دا اظہار نئيں شخصیت توں گریز اے “ بعض لوکاں نے شخصیت توں فرار دا لفظ استعما ل کیتا اے۔ ایلیٹ اس دی وضاحت ایويں کردا اے۔
” شاعر دے پاس اظہار دے لئی کوئی شخصیت نئيں ہُندی بلکہ اک وسیلہ ہُندا اے جو محض وسیلہ ہُندا اے نہ کہ شخصیت جس وچ تاثرات و تجربات عجیب تے غیر متوقع طریقے توں ترتیب پاندے نيں ہوئے سکدا اے کہ اوہ تجربات و تاثرات جو بحیثیت انسان معمولی اہم ہاں۔“
وہ ہور وضاحت کردے ہوئے کہندا اے کہ میری گل نوں اوہی آدمی سمجھ سکدا اے جس دے پاس شخصیت ہوئے۔ اپنی گل نوں ایلیٹ اک سائنسی مثال توں واضح کردا اے اس سائنسی مثال توں اس گل کيتی مکمل تشریح ہوئے جاندی اے۔
”سلفیورک ایسڈ بنانے وچ ہائیڈروجن، آکسیجن تے سلفر ڈائی آکسائیڈ دی ضرورت ہُندی اے جدوں ایہ عمل ہوئے رہیا ہوئے تا اے تاں انہاں گیساں دے نال عمل انگیز دے طور اُتے پلاٹینم دا اک چھوٹا ٹکڑا رکھیا جاندا اے۔ اس سارے عمل وچ پلاٹینم دا ٹکڑا براہ راست شریک وشامل نئيں ہُندا تے نہ اس عمل دا خود اس اُتے کوئی اثر ہُندا اے لیکن جے ایہ ٹکڑا نہ رکھیا جائے تاں عمل ہوئے ہی نئيں سکدا۔“
تخلیقی عمل دے دوران شاعر دی شخصیت وی پلاٹینم دے ٹکڑے دی طرح اے جو خود اس عمل اُتے اثر انداز نئيں ہُندی مگر اس عمل دے لئی اس دا ہونا ضروری اے ایلیٹ دا کہنا اے کہ بالغ تے نا بالغ شاعر وچ فرق اس گل دا نئيں کہ اک دی شخصیت دوسرے دی شخصیت توں وڈی ہُندی اے فرق ایہ ہُندا اے کہ اک دا ذہن دوسرے ذہن توں زیادہ بہتر وسیلہ بن جاندا اے۔ ایلیٹ دے اس نظریے اُتے وڈی لے دے ہوئی ناقدین نے ایہ اعتراض کیتا کہ ایلیٹ دے اس سارے نظریے توں شاعر دے انا ٹھیس پہنچکی اے جے اوہ محض وسیلہ اے تاں اس دی اہمیت و حیثیت بوہت گھٹ رہ جاندی اے ایلیٹ دے لئی محض شاعر دی شخصیت دا اظہار کوئی معنی نئيں رکھدا تے انفرادی اظہار دی بجائے عظیم و اعلیٰ نظریات دے اظہار اُتے زور دیندا اے۔ اوہ فن دے لامحدود آزادی نوں انتشار دا باعث سمجھدے ہوئے اسنوں کِسے قانون دے ماتحت رکھنا چاہندا اے۔
نظریہ معروضی تلازمہ سودھو
رومانوی تنقید دی رد وچ اس دا اک ہور نظریہ وی قابل توجہ اے اوہ معروضی تلازمی دا تصور اے ایلیٹ دا خیال اے کہ جذبات دا اظہار براہ راست نئيں ہوئے سکدا شائد قاری تک پہنچنے دے لئی معروضی تلازمے تلاش کردا اے تے انہاں تلازماں دے ذریعے اس دے شعری جذبات قاری نوں پہنچدے نيں۔ ایتھے اُتے ایلیٹ اُتے فرانسیسی علامت پسنداں دا عمل دخل اے اوہ وی ایہی کہندے نيں کہ جذبات نوں محض تحریک دتی جا سکدی اے تے انہاں دا براہ راست اظہار نئيں ہوئے سکدا۔ معروضی تلازمے دی وضاحت ایويں دی جا سکدی اے کہ شاعر اپنے اندرونی جذبات دے مطابق خارجی ماحول وچوں جان بجھ کر تے سوچ سمجھ کر اک ترکیبی مسالا تیار کردا اے تے اس طرح اپنے جذبات و خیالات دی ترسیل کرنے وچ کامیاب ہوئے تا اے۔ دراصل ایلیٹ کِسے فن پارے نوں ایسی الہامی چیز تسلیم نئيں کردا جو شدتِ جذبات دے تحت اک خاص شکل تے اک خاص لمحے وچ خود بخود وجود وچ آگئی ہوئے۔ اوہ فن پارے نوں ایسی چیز تصور کردا اے جداں سوچ سمجھ کر ناپ تول کر سلیقے تے محنت توں تعمیر کیتا جا سکدا اے۔ تے جس دا مقصد اک مخصوص اثر پیدا کرنا ہُندا اے یعنی اس طرح پہلے توں سوچیا سمجھیا اثر وی پیدا کیتا جا سکدا اے۔
ایلیٹ شاعر توں شعوری کاوش دی توقع کردا اے ایلیٹ توں پہلے اس نظریے دی ابتدائی شکل Ezra Pondکے ہاں نظر آندی اے جس دے مطابق ریاضی دے مساواتاں دی طرح شاعر جذبے دے لئی مساواتاں تلاش کردا اے۔ اس نظریے توں وی رومانیت دی رد پیش ہُندی اے۔ کیونجے رومانوی تنقید دے مطابق شاعری وچ جذبے دا اظہار براہ راست ہُندا اے جدوں کہ ایلیٹ دے خیال وچ جذبے دا براہ راست اظہار ممکن نئيں تے اس دے لئی اک معروضی تلازمہ دی تلاش کرنی پڑدی اے۔ اس طرح ابلاغ وچ سہولت ہُندی اے۔
شاعری دی تن آوازاں سودھو
ایلیٹ دے ہور مباحث وی اہم نيں اس نے خود منظوم ڈرامے لکھے تے شاعراں دی شاعری وچ ڈرامائی آواز دے مسئلے نوں اُٹھایا اس سلسلے وچ اپنے مشہورزمانہ مضمون” شاعری دی تن آوازاں وچ اوہ کہندا اے
1۔ پہلی آواز اوہ جس وچ شاعر خود توں گل کردا اے جو عموماً غنائی ہُندی اے۔
2۔ دوسری آوازماں شاعر سامعین توں خطاب کردا اے ایہ خطابیہ شاعری ہُندی اے۔
3۔ تیسری آواز وچ شاعر ڈرامائی کردار بن دے انہاں دے ذریعے بولدا اے۔
ایلیٹ بالخصوص انہاں تن وسیلاں نوں موضوع بناندا اے انہاں دا خیال اے کہ شاعر دے پاس ایہ تن ذرائع ہمیشہ موجود رہندے نيں تے منظوم ڈرامے وچ خاص طور اُتے کم آندے نيں۔
استعارہ سودھو
ایلیٹ وی Ezra Pondکی طرح استعارہ نوں شاعری دا اصل جوہر قرار دیندا نيں تے اس دے مطابق شاعر دا کم شخصیت دا اظہار نئيں بلکہ فنکاری اے شاعر دا کم ایہ اے کہ اوہ اپنے مشاہدے وچ چاہے خارجی ہوئے یا داخلی بالکل واضح رہے تے اسنوں استعاراں تے تمثیل دے ذریعے واضح کرے تے اس کاخیال اے کہ اشعار وچ استعارے تے تمثیل محض تزئین و آرائش دا کم نئيں کردے بلکہ شاعر دے وجدان دا مظہر ہُندے نيں۔
نقاد سودھو
ایلیٹ دے نزدیک نقاد دا کم فن پارے دی تشریح توں شروع ہُندا اے تے اس سلسلے وچ اس دے ہتھیار تقابل تے تجزیاتی عمل نيں۔ ہر نسل اپنا مخصوص نقطہ نظر رکھدی اے تے ایہی نقطہ نظر نقاد دیاں تحریراں توں شعوری طور اُتے جھلکتا اے نقاد دیاں تحریراں دو قسم دی ہُندیاں نيں حال نوں پیش ِ نظر رکھ دے ماضی دی تشریح کرنا۔ یعنی تازہ علم دے ذریعے پچھلے فن پارےآں دی نويں تے بہتر تشریح کرنا نقاد دے اہم فرائض وچوں اے۔
تے اس طرح ماضی دی روشنی وچ حال دا جائزہ لینا وی نقاد دا کم اے یعنی نقادروایت وچ موجود ذہنی ارتقاءکو دیکھدا اے پرکھدا اے تے اس کاحال توں موازنہ کرتااے۔
ڈاکٹر جمیل جالبی ایلیٹ دے اندازِ تنقید توں بے حد متاثر دکھادی دیندے نيں۔ تے اس سلسلے وچ لکھدے نيں کہ،
”ایلیٹ توں میری دلچسپی دا سبب ایہ اے کہ اس نے تنقید وچ فکر نوں جذب کرکے اسنوں اک نويں قوت دتی اے اس لئی انہاں دی تنقید تاثراندی نئيں اے تے اس دا طرز تحریر، تجزیہ و تحلیل حد درجہ سائنٹفک اے اوہ اپنے خوبصورت جمے ہوئے انداز وچ ٹھنڈے ٹھنڈے باوقار طریقے توں گل کردا اے قدیم شعراءوچوں چند نوں خاص دلچسپی دا محور بنا لیندا اے۔ تے اوہ ایداں دے شعراءنيں جنہاں نے ماضی توں شدت دے نال اپنارشتہ جوڑا اے ۔“
ایلیٹ دے نزدیک ترقی یافتہ شاعری تے ادب دے ذریعے کِسے قوم دی برتری ثابت ہُندی اے کیونجے عظیم شاعر و ادب وچ قومی احساست تے تہذیبی اقدار دا عکس موجود رہندا اے۔ چونکہ شاعری محض انفرادی شعور یا شخصی احساست دی ترجمان نئيں بلکہ اس وچ پوری رہتل جلوہ نما ہُندی اے لہٰذا اس دے ارتقاءسے قومی بلندی دا پتہ چلدا اے۔
ایلیٹ روایت دا دلدادہ سی انھاں نے جرمن تے فرنسیسی فنکارو ں دے اثرات وی قبول کیتے اُسنوں رومانوی شاعری نال نفرت سی تے اس لئی اوہ ایداں دے شاعراں نوں اہمیت دیندا اے۔ اُس نے سٹیج دے لئی منظوم ڈرامے وی لکھے، اسنوں سٹیج دے ناظرین توں ایہ شکایت سی کہ اوہ ڈرامے وچ پیش کردہ شاعری کوسنجیدگی توں نئيں لیندے۔ شاعری وچ وزن تے بحراں توں زیادہ موسقیت دا قائل سی اس کاخیال اے کہ جے شاعری وچ بنیادی ردھم ترنم تے ہیئت موجود اے تاں فیر اسنوں قافیے تے وزن دا زیادہ پابند نئيں ہونا چاہیے۔ دراصل اوہ جرمن ناقدین دی طرح اس گل دا قائل سی کہ شاعر دے ذہن وچ قدرتی طور اُتے توازن تے ردم موجود ہُندا اے
مجموعی جائزہ سودھو
ایلیٹ دی تنقید نے ویہويں صدی دے ادب اُتے گہرے اثرات چھڈے حتیٰ کہ امریکا وچ نويں تنقید دا جو مکتب فکر سامنے آیا اس اُتے ایلیٹ دے اثرات نمایاں نيں اگرچہ ایلیٹ نوں سخت تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ لیکن اس چیز نوں ہر عہد وچ تسلیم کیتا جاندا رہیا۔ کہ موجودہ صدی دی تنقید اس دے پیش کردہ نظریات و مباحث نہایت بصیرت افروز نيں۔ اس لئی کئی تنقید نگار اُسنوں انگریزی ادب دا سب توں وڈا ناقد مندے نيں۔ خود ساڈے اردو ادب وچ تنقید نگاراں اُتے اس دی گہری چھاپ ملدی اے۔ احتشام حسین، عباد ت بریلوی، آ ل احمد سرور، حسن عسکری، سید عابد علی عابد دے ہاں روایت دا تصور ایلیٹ دے نظریے دی باز گشت معلوم ہُندی اے۔