ولی دکنی دی شاعری
ولی دکنی (اردو شاعری دا باوا آدم )(جمال دوست شاعر
آبرو شعر ہے ترا اعجاز
پر ولی کا سخن کرامت ہے
تجھ مثل اے سراج بعد ولی
کوئی صاحب سخن نہیں دیکھا
اردو شاعری دا باوا آدم
سودھواک طویل عرصہ تک ولی دکنی نوں اردو دا پہلا غزل گو تسلیم کيتا جاندا رہیا لیکن بعد وچ تحقیق توں ایہ گل ثبوت نوں پہنچ گئی کہ اردو غزل دا آغاز ولی توں پہلے امیر خسرو توں ہی ہوئے چکيا سی۔ ڈاکنٹر وحید قریشی اس بارے وچ لکھدے نيں،
”ولی توں پہلے گھٹ توں گھٹ غزل دے دوادوار گز ر چکے سن انہاں ادوار دے شعراءکے کچھ نمونے وی ملدے نيں پہلا دور حضرت امیر خسرو توں شروع ہُندا اے۔ جس وچ دس شعراءنيں دوسرا قلی قطب شاہ توں شروع ہوئے کے میراں ہاشمی تک چودہ شاعراں اُتے مشتمل اے اس دے بعد ولی دے معاصرین دا زمانہ اے ۔“
گویا ایہ گل طے ہوئے گئی کہ اردو غزل دی خشت اوّ ل ولی دے ہتھوں نئيں رکھی گئی بلکہ ولی توں صدیاں پہلے غزل اپنی ابتداءکر چکيتی سی تاں فیر کس بنیاد اُتے کہیا جاسکدا اے کہ اردو غزل گو دی اولیت دا تاج ولی دے سر اُتے رکھیا جائے۔
اس سلسلے وچ سانوں ”آب حیات “ وچ مولانا آزاد دی اک رائے اُتے غور کرنا ہوئے گا۔ اوہ اپنے مخصوص انداز وچ لکھدے نيں
”یہ نظم اردو دی نسل دا آدم جدوں ملک عدم توں چلا تاں اس دے سر اُتے اولیت دا تاج رکھیا گیا جس وچ وقت دے محاورے نے اپنے جواہرات خرچ کیتے تے مضامین دے رائج الوقت دستکاری توں میناکاری کيتی۔۔۔۔۔“
ولی دے بارے وچ آزاد دے ایہ تاثراندی تے ذاتی لفظاں اس بحث دا باعث بنے کہ ولی نوں باواآدم قرار دتا جائے یا نئيں جے اسنوں باوا آدم مان لیا جائے تاں انہاں توں پہلے غزل گو شاعر کس کھاندے وچ جاواں جے انہاں نوں باوا آدم تسلیم نہ کرن تاں انہاں دی شا ن وچ کیہ کمی آجائے گی وغیر ہ وغیرہ۔
اس سلسلہ وچ سب توں پہلی گل ایہ ذہن وچ آندی اے کہ شائد آزاد دے زمانے تک ولی توں پہلے غزل گو شاعراں دے بارے وچ تحقیق نہ ہوسکی تھیاورآزاد نوں ایہ گل قطعی معلوم نہ ہوسکی کہ ولی توں پہلے ہی غزل گو بلکہ بعض اچھے شعراءموجود نيں جے تاں آزاد دا اس جملے توں ایہی مطلب سی تاں ایہ گل جدید تحقیقات دی روشنی وچ بالکل غلط ثابت ہوئے چکی اے۔ ہاں جے آزاد دے ہاں جملے توں ایہ تصور ہوئے کہ ولی توں پہلے اردو شاعری دی روایت موجود سی مگر اِنّی پختہ نہ سی تے ولی نے اسنوں اک خاص شکل عطا کرکے ساڈے سامنے رکھیا تاں ایہ گل ولی نوں اردو شاعری دا باواآدم ضرور ثابت کردی اے۔
ولی نوں اس اعتبار توں یقینا اسيں باوا آدم کہہ کے اولیت دا تاج انہاں دے سر اُتے رکھ سکدے نيں کہ انہاں نے اردو شاعری دی روایات ترتیب داں نہ صرف بولی بلکہ مضامین دی جدت اُنہاں دا کارنامہ اے۔ ولی دے روپ وچ اردو غزل نوں پہلی مرتبہ ایسا شاعر ملیا جس نے بولی دی پوشیدہ صلاحیتاں نوں ابھارا تے نہ صرف اپنے دور دے تمام ادبی و فکری روایات نوں شاعری دا حصہ بنایا بلکہ اظہار دی لذت تے بولی دی تعمیر دا اعجاز وی دکھایا۔ اُردو غزل دے اظہار دے موضوعات دا تعین کيتا۔ جو صدیاں تک غزل دا لازمہ سمجھے جاندے رہے نيں۔ اردو غزل دے اظہار دے سانچے مرتب کیتے تے بولی دے مختلف تجربات دے ذریعے ایسا شعری سرمایہ دتا کہ جو غزل دی ترقی وچ مددگار ثابت ہويا۔ تے اس طرح ولی دے ہتھوں غزل دی جاندار روایات دا قیام عمل وچ آیا۔ ولی محمد صادق اس بارے وچ لکھدے نيں،
” ولی دی شاعری دے چار نہایت اہم پہلو اے ں، تاریخی، لسانی، فنی تے جمالیاتی، تاریخی لحاظ توں اوہ اس وجہ توں اہم اے کہ اس دے زیر اثر شمالی ہند وچ جدید شاعری دا آغاز ہويا۔ تے رفتہ رفتہ ایہ اسلوب تمام ملک اُتے چھا گیا۔ اس لئی جے آزاد دے لفظاں وچ اسنوں اردوشاعری دا باوا آدم کہیا جائے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔
ولی دی غزل گوئی
سودھوولی نوں اردو دا سب توں پہلا باقاعدہ غزل گو تسلیم کيتا جاندا اے ابتداً ولی نے قدیم رنگ وچ شاعر ی دا آغاز کيتا سی مگر اپنے سفردہلی دے دوران شاہ سعد اللہ گلشن دے مشورے اُتے ریختہ گوئی دی ابتداءکی تے اُسی وچ عظمت تے انفرادیت دا ثبوت دتا۔ ایتھے توں انہاں دی شاعری وچ اک نويں باب دا آغاز ہُندا اے۔ انہاں دی غزل گوئی دے جائزے دے بعد انہاں دی شاعری دی درج ذیل نمایاں خصوصیات دا تعین کيتا جاسکدا اے۔
ولی جمال دوست شاعر:۔
سودھوولی دی شاعری وچ حسن و جمال دا موضوع وڈا اہم اے۔ ولی توں پہلے کسی شاعر، حسن و جمال کابھرپور تے کامیاب تصور نئيں دتا۔ ايسے لئی ڈاکٹر توں د عبد اللہ نے ولی نوں جمال دوست شاعر دا لقب دتا اے انہاں دی حسن اُتے ستی وچ سرمستی وارفتگی دی لہراں پیدا ہُندیاں نيں انہاں دی حسن پرستی وچ سرمستی تے سر خوشی دا رنگ نمایاں محسوس ہُندا اے۔ اوہ حسن دے اک تجربے دے طور اُتے قبول کردے نيں۔ جس توں اُنہاں دی روح تے جسم وچ سرمستی دی لہراں پیداہُندی نيں۔ خود نوں اس تجربے دے محسوست وچ گم کر دے نا چاہندے نيں انہاں دی حسن پرستی صحت مندانہ انداز دی اے۔ اوہ حسن نوں کسی ایداں دے تجربے دی بنیاد نئيں بناتے جو جنسی ہوئے تے جس توں صرف نفسانی خواہشات دا تعلق ہوئے ایہی وجہ اے کہ ولی دے ہاں جنسیت و احساساتِ حسن آفاقی تصورات دا حامل محسوس ہُندے نيں اوہ حسن دے احساس توں روح دی بالیدگی تے من دا سرور حاصل کردے نيں۔
نکل اے دِ لربا گھر سوں کہ وقت بے حجابی ہے
چمن میں چل بہار نسترن ہے ماہتابی کا
آج گل گشت چمن کا وقت ہے اے نو بہار
بادہ گل رنگ سوں ہر بام گل لبریز ہے
زندگی تے کائنات دا حسن:۔
سودھوولی حسن و جمال دے شعری تجربات بیان کردے ہوئے کسی غم یا دکھ دا اظہار نئيں کردے کیونجے اوہ جمال دوست نيں اس لئی کائنات دی ہر شے وچ جمال دیکھدے نيں انہاں دی نظر زندگی تے کائنات دے تاریک پہلوئو ں نوں نئيں دیکھدی اوہ صرف روشن پہلوآں دا نظارہ کردی اے جتھے خوشی، امید تے مسرت دی سدا بہارچھائاں اے اوہ حسن توں مایوس ہوئے کے آنيں وی نئيں بھردے اس لئی کہ اوہ با مراد عاشق نيں اورمحبوب دے حسن دا دیدار انہاں نوں حاصل اے انہاں دی شاعری وچ زندگی تے کائنات دا حسن بینظر آندا اے۔ ولی حسن دے حوالے توں ایسی فضاءقائم کردے نيں جتھے ہر طرف پھُل ہی پھُل تے وسیع سبزہ زار نيں۔ شفاف تے ٹھنڈا پانی اے پرندے چہچہا رہے نيں چاندنی کھلی ہوئی اے دور تک میدان تے راہ چاندنی وچ نہائی ہوئیاں نيں پوری کائنات مسکراندی معلوم ہُندی اے جداں فطرت دا تما م تر حسن ولی دے بیان وچ سمٹ آیا اے۔ انہاں اشعار نوں ویکھو جنہاں وچ ولی زندگی دے خوبصورت مظاہر دا ذکر کردے نيں۔
صنم تجھ دیدہ و دل میں گزر کر
ہوا ہے باغ ہے آبِ رواں ہے
نہ جائوں صحن گلشن میں کہ خوش آتا نہیں مجھ کو
بغیر از ماہ رو ہر گز تماشا ماہتابی کا
عارف ظہیر صدیقی یوسفی میں اس سلسلے وچ ایہ عرض کرنا چاھدا ھاں کہ امیر خسرو غزل وچ تاں اولیت رکھدے نيں لیکن سانوں سب توں پہلے ایہ طے کرنا ھو گا کہ اردو بولی دا آغاذ کدوں ھوا۔ جتھے تک میری ناقص معلومات اے اس دی رو توں ميں ایہ کہنا چاھدا ھاں کہ چونکہ اردو دا باضاطہ آغاز امیر خسرو دے زمانے وچ نئيں ھو لہذا اسيں جناب محترم امیر خسرو نوں اردو دا پہلا شاعر نئيں کہہ سکدے،
احساست حسن دی شاعری:۔
سودھوڈاکٹر سید عبد اللہ دے خیال وچ ولی دی شاعری عراقی طرز دے زیادہ نیڑے اے اس ”عراقی“ طرز توں انہاں دی مراد ایہ اے کہ ولی دے ہاں معاملات عشق دے بیان کيتی بجائے احساست حسن دا بیان زیادہ اے اوہ معاملات عشق جنہاں توں گفتگو محبوب نال ملاقات تے مکالمے کاپہلو نکلدا اے اوہ سب ولی دی شاعری دا حصہ اے۔
مسند گل منزل ِ شبنم ہوئی
دیکھ رتبہ دیدہ بیدار کا
ڈاکٹر سید عبد اللہ ولی دے اس رجحان اُتے بحث کردے ہوئے ہور لکھدے نيں،
”ولی نے فکر دی گتھیاں نئيں سلجھاواں، انہاں نے چاند دی چاندنی تے آفتاب دی حسرت انگیز دُھپ، سپر نیلگاں دی دلکش وسعت تے صبح و شام دے دلاآویز حسن دا تماشائی بننا تے انہاں توں حواس ظاہر و باطن نوں مسرور بنانا سکھیا تے سکھایا اے۔ ولی فلسفہ زندگی دے ترجمان شارح نہ سن ۔ جمال زندگی دے وصاف تے قصیدہ خواں سن ۔“
تیرالب دیکھ حیواں یاد آوے
ترا مکھ دیکھ کنعاں یاد آوے
ترے دو نین دیکھوں جب نظر بھر
مجھے تب نرگستاں یاد آوے
ترے مکھ کی چمن کو دیکھنے سوں
مجھے فردوس ِ رضواں یاد آوے
سراپا نگاری
سودھوولی دی شاعری مے ں سراپا نگاری بدرجہ اتم موجود اے۔ ولی نے اپنی شاعری وچ جس محبوب دی تخلیق کيتی اے اوہ انہاں توں پہلے اورشائد بعد وچ وی اردو شاعری وچ نئيں ملدا۔ انھاں نے واقعیت تے تخیل دی مدد توں اپنے محبوب دے حسن دی مدح سرائی تے قصیدہ خوانی دی اے انہاں دے اشعار توں محبوب دی خوبصورت تصویراں بندی نيں۔ ايسے لئی ولی نوں اردو ادب دا سب توں وڈا سراپا نگار شاعر منیا جاندا اے۔ انہاں دے لئی محبوب دے مکھ وچ سب توں زیادہ دلکشی اے ایہ مکھ حسن دا دریا اے۔ اس دی جھلک توں آفتاب شرمندہ و بے تاب اے۔ اس دا مکھ صفحہ رخسار صفحہ قرآں اے اس دے بعد درجہ بدرجہ اکھ تے اب، خال تے قد غرض سراپائے جسم دی تعریف و توصیف بہت عمدہ پیرائے وچ بیان کيتی اے۔ مندرجہ زیل اشعار دیکھو کہ محبوب دے مختلف اعضائے جسمانی دا کِنّی خوبصورتی دے نال مزے لے لے کے بیان کردے نيں۔
وہ نازنیں ادا میں اعجاز ہے سراپا
خوبی میں گل رخاں سوں ممتاز ہے سراپا
اے ولی دل کو آب کرتی ہے
نگہ چشم سرمگیں کی ادا
موج دریا کوں دیکھنے مت جا
دیکھ توزلف عنبریں کی ادا
ولی کا تصور محبوب:۔
سودھوولی دی شاعری پڑھدے ہوئے اس دے اک محبوب دا تصور وی ساڈے سامنے آندا اے اس دا کوئی وی ناں ننيں۔ ولی اسنوں مختلف ناواں توں یاد کردے نيں۔ کبھی”ساجن“ کہندا اے تے کدی ”پیتم“ کدی ”لالن“ کہیا اے۔ تاں کدی ”من موہن“ کدی محشر ناز وادا دا خطاب دیتااے۔ تاں کدی ”فتنہ رنگاں ادا“ دا انہاں تمام ناواں توں اُس دی والہانہ محبت تے وارفتگی عشق دا پتہ ملدا اے۔ اس دی صداقت محبت وچ تاں کچھ کچھ کلام ہی نئيں، بلکہ عقل کہندی اے کہ اس مبالغہ حسن وچ وی کچھ نہ کچھ اصلیت ضرور اے۔ ولی دا ساجن اردو شاعری دا روايتی محبوب نئيں ولی دا محبوب ”من موہن“ ،”شریف“ ،”خودار“ پاک نفس تے با حیا اے۔
گرنہ نکلے سیر کو وہ نو بہار
ظلم ہے فریاد ہے افسوس ہے
عجب کچھ لطف رکھتا ہے شب خلوت میں گل رخ سوں
خطاب آہستہ آہستہ، جواب آہستہ آہستہ
خوبصورت تشبیہات و استعارات:۔
سودھوتشبیہ حسن کلام دا زیور تے شاعری دی جان خیال کيتی جاندی اے ولی نوں تشبیہات دے استعمال دے معاملے وچ اجتہاد دا درجہ حاصل اے انہاں دی شاعری دا نمایاں وصف انہاں دی خوبصورت تشبیہاں نيں جو اپنے صحیح مواد اُتے انگوٹھی وچ نگینے دی مانند خوبصورتی دے نال جڑی ہوئی محسوس ہُندی اے۔
مسندِ گل منزل شبنم ہوئی
دیکھ رتبہ دیدہ بیدار کا
تیری یہ زلف ہے شام غریباں
جبیں تری مجھے صبح وطن ہے
دو آتش کیا ہے سرمہ چشم
داغ دل دیدہ سمندر ہے
انہاں تشبیہات وچ جو کیف، حسن ندرت، جدت، دل کشی تے دل آویزی اے اوہ محتاج بیان ننيں۔ پھُل دی کھلی ہوئی پنکھڑی نوں ”دیدہ بیدار“ کہیا با حیا محبوب دے سینے وچ راز دی مانند ولی دے گھر آنا، ”زلف دا “ ”شام غریباں“ تے جباں دا صبح وطن ہونا تے دل دے داغ دا بمنزلہ ”دیدہ سمندر“ ہونا ولی دی بے مثال فن کاری اے تے چابک دستی دا منہ بولدا ثبوت اے ایہ صرف چند مثالیاں نيں ولی دا پورا دیوان ايسے قسم دی نادر تشبیہات توں سجا سنوارا پيا اے۔
سوز وگداز:۔
سودھوغزل چونکہ معاملات مہر و محبت تے واردات عشق و عاشقی دی داستا ن اے اس راہ دے مسافر نوں قدم قدم اُتے ہجر و فراق دی تلخیاں سہنا پڑدی نيں۔ کِنّی رکاوٹاں عبور کرنا پڑدی نيں جی جی کر مرنا تے مرمر کر جینا پڑدا اے۔ اس لئی انہاں واردات و تجربات دے بیان وچ سوز و گداز دا عنصر لازمی طور اُتے شامل ہُندا اے ولی دی غزلاں وچ سوز و گداز یقینا موجود اے مگر اس دی کیفیت میر دے سوز و گداز توں مختلف اے۔ ايسے لئی میر دے ہاں سوز و گداز دی شدت اے جدوں کہ ولی دے ہاں اس دے برعکس سوز و گداز وچ وی اُ ن دا احساس جمال کار فرما محسوس ہُندا اے۔
اک گھڑی تجھ ہجر میں اے دلرباءتنہا نہیں
مونس و دمساز مری آہ ہے فریاد ہے
نہ ہوئے اُسے جگ میں ہر گز قرار
جسے عشق کی بے قراری لگے
زبان شگفتگی اور آہنگ:۔
سودھوولی اک ذہین شاعر سن ۔ جنہاں نے مروجہ اظہار دے سانچاں دے جائزے دے بعد اپنی شعری بصیرت دی مدد توں اس گل نوں محسوس کر ليا سیکہ اُس وقت مروجہ زبان، اعلیٰ شاعرانہ خیالات دے اظہار دے قابل نئيں چنانچہ انہاں نے خود بولی دے سانچاں نوں مرتب کيتا۔ ولی دی بولی انہاں توں پہلے غزل گو شاعراں توں قطعی طور مختلف محسوس ہُندی اے۔ انہاں دی شاعری پڑھدے ہوئے اس تبدیلی دا نمایاں احساس ہُندا اے۔ ایہ بولی مقامی ہندی تے فارسی لفظاں دا اک خوبصورت آمیزہ اے اس طرح انہاں دی بولی وچ سلاست و شگفتگی دا عنصر نمایاں ہُندا اے۔
مت غصے کے شعلے سوں جلتے کو جلاتی جا
ٹک مہر کے پانی سوں یہ آ گ بجھاتی جا
تجھ گھر کی طرف سندر آتا ہے ولی دائم
مشتاق درس کا ہے ٹک درس دکھاتی جا
چھوٹی تے لمبی بحراں دا استعمال:۔
سودھوشاعری دے بہائو نوں تیز کرنے تے ترنم دی لہراں نوں بلند کرنے دے لئی ولی چھوٹی اورلمبی بحراں نوں استعمال کردے نيں۔ او ر غنائیت و موسیقی دا اوہ جادو جگاندے نيں کہ اُنہاں دی فن کاری اُتے ایمان لیانا پڑدا اے۔
دیکھنا ہر صبح تجھ رخسار کا
ہے مطالعہ مطلع انوا رکا
یاد کرنا ہر گھڑی اُس یار کا
ہے وظیفہ مجھ دل بیمار کا
شغل بہتر ہے عشق بازی کا
کیا حقیقی و کیا مجازی کا
عجب کچھ لطف رکھتا ہے شبِ خلوت میں گل رخ سوں
خطاب آہستہ آہستہ، جواب آہستہ آہستہ
خارجیّت دا تصور:۔
سودھوچونکہ ولی جمال دوست شاعر نيں اس لئی اوہ داخلیت دے اندھیرے کنويں وچ بند نئيں رہ سکدے بلکہ اُنہاں دے ہاں خارجیت دا وی بھرپور نظارہ اے اوہ باہر دی دنیاکی رنگینیاں توں لطف اندوز تے محظوظ ہُندے سن ۔ اوہ صرف اپنی ذات دے اندر اکھاں بند کرکے گم نئيں ہوئے گئے سن ۔ انہاں دیاں اکھاں زندگی تے کائنات دے حسن و جمال دا مسلسل مشاہدہ کردی رہندیاں نيں تے جتھے جتھے انہاں دے دیدہ بینا دے لئی سامان ِ نظارہ ملدا اے اوہ لطف و سرور حاصل کردے نيں۔ انہاں دی خارجیت وڈی نکھری ہوئی تے جاندار اے اس وچ صرف خارج دے کوائف دا احوال ہی قلمبند نئيں کيتا گیا ولی دا ذاتی نقطہ نظر ہر موقع اُتے موجود رہندا اے۔ اوہ کائنات دا مطالعہ اس دے تحت کردے نيں خارجیت دا بیان کردے ہوئے حسن و جمال دے تصورات نوں پیش پیش رکھدے نيں۔
مجموعی جائزہ:۔
سودھوبقول رام بابو سکسینہ،
” جدوں ولی دا نیر اقبال چمکا تاں چھوٹے چھوٹے تارے جو اُفق شاعری اُتے اُس وقت ضیاءفگن سن سب ماند پے گئے ولی نوں ریختہ دا موجد، گویا اردو دا چاسر خیال کرنا چاہیے اس زمانے وچ اردو شاعری دا سنگ بنیاد باقاعدہ طور اُتے رکھیا گیا۔
بقول حامد افسر ،
”یاں تاں ولی دکنی اردو شاعر کہلاندے نيں لیکن اُنہاں دے کلام دا بہت سا حصہ اس بولی وچ اے جو فصیح منی جاندی اے تے ساڈے روگٹھ دی بولی داخل اے۔ گویا ولی نے اپنے زمانے توں ڈھائی سوبرس بعد دی بولی کاصحیح اندازہ کر ليا۔ ولی حقیقی شاعر سن انہاں نے غزل گوئی دا حق اد کر دتا۔“
بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ،
” حق ایہ اے کہ معاملات تے حکیمانہ گہرائی تے درد مندی تے سوز و گداز دی کمی دے باوجود ولی دا کلام بڑاخوش رنگ تے خوشگوار اے۔ بہار آفراں لفظاں، خوش صورت تراکیب، گل و گلگشت دی تکرار، حسن دے ترانے تے نغمے، مناسب بحراں دا انتخاب تے اسالیب فارسی توں گہری واقفیت تے انہاں توں استفادہ انہاں سب گلاں نے ولی نوں اک وڈا رنگین شاعر بنا دتا اے ۔“
خوگر نہیں کچھ یونہی ہم ریختہ گوئی کے
معشوق جو تھا اپنا باشندہ دکن کا تھا
میر تقی میر