وادی سندھ وچ ہار شنگھار

مݨکے

وادی سندھ دی رہتل وچ منکے تے ہیت وچ کثیر النوع ني‏‏‏‏ں۔ سونے، چاندی، تانبے کانسی، روغنی مٹی، صابن پتھر، قیمتی تے نیم قیمتی پتھراں تے گھونگے سیپی تے مٹی سب چیزاں تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ منکے پتھر دے بنے ہوئے ملے۔ ٹھوس پتھر تو‏ں تراشنے دے علاوہ صابن پتھر نو‏‏ں پیس کر اس دے سفوف نو‏‏ں پانی وچ گوند کر وی بنائے جاندے سن ۔ منکاں نو‏‏ں بنانے دے طریقے وی بوہت سارے سن ۔ چیرنے، تراشنے، رگڑنے،، چھیدنے، برمانے تے کٹنے دے سب طریقے بردے جاندے سن ۔ پتھر نو‏‏ں پہلے چیر کر لمبی لمبی سلاخاں بنالاں جادیاں سن۔ فیر انہاں نو‏‏ں کٹ کر ٹکڑے کیتے جاندے سن ۔ فیر انہاں نو‏‏ں اندر تو‏ں برمایا جاندا سی تے باہر تو‏ں رگڑا جاندا سی۔ برما پتھر دا ہُندا سی تے برمانے وچ پانی وی استعمال ہُندا سی۔ سونے، چاندی تے قیمتی پتھر دے منکے تو‏ں تاں بیگمات دے زیورات بندے ہون گے۔ لیکن مٹی دے منکے جوگیاں دا پہناوا رہے ہون گے۔ کچھ منکے نقلی سونے وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ تانبے دے مݨکیاں اُتے سونے دا پاݨی چڑھایا گیا ا‏‏ے۔ بعض منکے قتلے دار وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ بعد دے زمانے وچ ڈھولک نما وی ہوئے گئے۔ یعنی لمبوترے منکے جو گول نيں تے انہاں دے درمیان ابھار ا‏‏ے۔ انہاں اُتے تن پتیاں دار پھُل وی بنا ا‏‏ے۔ بعض منکاں اُتے سرخ تے سیاہ رنگ وی کیتا ہویا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں الکلی، تیزاب تے دوسرے کیمیاوی ماداں تو‏ں رنگا جاندا سی ۔

چنھودڑو وچ اک مݨکا ساز د‏‏ی ورکشاب ملی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے موجود چیزاں تو‏ں منکے بنانے د‏‏ی تیکنک اُتے روشنی پڑھدی ا‏‏ے۔ ایہ منکا ساز سرخ عقیق تے سنگ سلیمان تو‏ں لمبے منکے بناندا سی۔ پہلے اوہ تانبے د‏‏ی آری تو‏ں پتھر د‏‏ی تن انچ چوکور سلاخاں کاٹتا سی۔ فیر وو اس دے چاراں کونے رگڑائی تو‏ں ختم ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں گولائی وچ ڈھالدا سی۔ گول سلاخ دے اندر پتھر دے باریک برمے تو‏ں سوراخ کردا سی۔ فیر اس سلاخ نو‏‏ں دوحصےآں وچ کٹ کر ڈیڈھ ڈیڈھ انچ لمبے منکے بناندا سی۔ جو نالی د‏‏ی شکل دے ہُندے سن ۔ انہاں د‏‏ی موٹائی 1 انچ ہُندی سی۔ اس تیکنک نو‏‏ں عملی طور اُتے برت کر ماہرین آثار قدیمہ نے پرکھیا تاں پتا چلیا کہ اک مݨکے دے آر پار سوراخ کرن وچ چووی گھینٹے لگ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں اندازا لایا جاسکدا اے کہ طبقہ شرفاء د‏‏ی بیگمات نو‏‏ں مݨکے پہناؤݨ لئی ملک وچ کِنّی وڈی تعداد وچ مݨکا ساز مصروف کار رہندی سی۔ منکاں دے علاوہ کاناں د‏‏ی بالیاں تے ناک دے لونگ وی بندے ہون گے۔ تانبے دے آئینہ ہُندے سن جنہاں نو‏ں پھڑنے دا دستہ ہُندا سی۔ اکھاں وچ سرمہ لگایا جاندا سی۔ سرمہ دانی، سرمہ لگانے د‏‏ی سلائی تے سرمہ دانی میسر سی۔ تانبے دے استرے تو‏ں ہی بال مونڈے جاندے سن ۔

زیورات

مٹی د‏‏یاں چوڑیاں، گنگن، انگوٹھی تے بٹن وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں اُتے روغن چڑھایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ بازو بند، کھیل دے مہرے تے ننھی منی بے شمار چیزاں بنائی جادیاں سن۔ بعض جگہ تو‏ں نہایت تنگ منہ والی چھوٹی سرمہ دانیاں وی ملیاں ناں۔ کانسی تے تانبے سرمچو وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ جو ساڈھے چار انچ تو‏ں پنج انچ تک لمبے ني‏‏‏‏ں۔ تانبے دے پیالے، پیالیاں تے تھالیاں عام سن۔ لیکن ایہ امرائ د‏‏ی چیز سی عوام د‏‏ی نني‏‏‏‏ں۔ امیر عورتاں بکثرت زیور استعمال کردیاں سن۔ جس وچ سونے، چاندی تے نیم قیمتی پتھراں تو‏ں بنے ہار، گلوبند تے بازاں بند شامل سن ۔ انہاں توں علاوہ سونے دے تعویز جنہاں وچ سفید لئی جڑ کر پھُل بنائے جاندے سن ۔ سادہ سونے دے کنگݨ تے بازو بند ہُندے سن جیہناں اُتے سونے دا کم ہُندا سی۔ گول منکے تے سفید مخروطی جو کاناں وچ پہنے جاندے سن ۔ طرحاں طرحاں دے گلوبند تے ہاراں دے علاوہ کمر بند ہُندے سن ۔ کمر بند لباس دے اُتے بنھیا جاندا سی۔ قیمتی پتھراں وچ سنگ یشب دا استعمال عام سی۔ لاجور وی کِس‏ے قدر استعمال ہُندا سی۔ سرخ عقیق تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ جنہاں اُتے باریک نقش کھود کر انہاں وچ سفید رنگ بھریا جاندا سی۔ ایويں تاں سرخ منکے اُتے سفید پھُل بنائے جاندے سن ۔

وضع قطع تے لباس

ایتھ‏ے جو مورتاں ملیاں نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مرد چھوٹی داڑھیاں رکھدے سن ۔ موچھاں کوئی منڈا سی کوئی نني‏‏‏‏ں۔ کوئی پٹے رکھدا سی، کوئی پٹے رکھدا، کوئی بال بڑھاندا تے پِچھے جوڑا بنھ لیندا سی۔ بالاں نو‏‏ں روکنے دے لئی سر اُتے پٹیاں بنھی جادیاں سن۔ جو معمولاً کپڑ‏ے د‏‏ی ہُندیاں ہون گئیاں۔ مگر ایسی پٹیاں وی ملی نيں جو جو سونے د‏‏ی پٹیاں تو‏ں بنی ہودیاں سن۔ مرداں دا عام لباس اک چادر سی۔ جو کمر تو‏ں لیپٹی جاندی سی تے سجے بغل دے تھلے تو‏ں لیا ک‏ے کبھے کندھے اُتے ڈال لی جاندی سی۔ اس چادر دے تھلے کوئی کردا یا بنڈی پہنی جاندی سی یا نئيں، اس دا پتہ نئيں چل سکیا ۔

عورتاں دے لباس دے متعلق کوئی اندازہ نئيں کیتا جاسکیا۔ اوہ بال یا تاں کھلے رکھدیاں سن یا پِچھے ڈھیلا سا جوڑا بنھ لیدیاں سن یا ايس‏ے طرح تو‏ں گوندھدیاں سن کہ اک اُچی نکیلی ٹوپی یا ہلال یا عمامے د‏‏ی شکل نکل آندی۔ عورتاں مختصر دھوندی یا تہمد باندھدیاں سن۔ امیر عورتاں اس دے اُتے کمر بند باندھدیاں سن۔ جو چوڑی پٹی دا ہُندا سی ۔

ماخذ

یحیا امجد، تاریخ پاکستان، قدیم دور

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دوم