وادی سندھ رہتل دا مذہب

انڈس دی تہذیب سنہ 3300 تو‏ں 1700 ق م تک قائم رہݨ والی انسان د‏‏یاں چند ابتدائی تہذیباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ وادی انڈس دے میدان وچ دریائے انڈس تے معاون دریاواں دے کنارےآں اُتے شروع ہوئی۔ ایہدے وچ کئی مذاہب دے پیروکار وی موجود سن ۔

دیویاں

جدو‏ں تک وادی انڈس وادی د‏‏یاں تحریراں پڑھیاں نئيں جاندیاں مذہب د‏‏ی تفصیل نئيں جاݨی جاسکدی ا‏‏ے۔ ہُݨ تک جو مواد ملیا اے اس تو‏ں کچھ اندازے لائے جاسکدے نيں۔ انڈس طاس وچ بے شمار مٹی دیاں مورتیاں ملیاں نيں، جو زنانہ نيں تے دیویاں د‏‏ی معلوم ہُندیاں نيں جو نیڑے نیڑے برہنہ نيں۔ صرف رومال دے برابر اک کپڑ‏ا اک ڈور دے ذریعے کمر اُتے لپٹا ہويا اے تے عجیب جہا سرجامہ سر اُتے ڈالے ہوئے نيں۔ انہاں دے دونے طرف پیالے د‏‏ی قسم د‏‏ی دو شکلاں بنی ہوئی نيں۔ ایہ نسوانی شکلاں زیادہ تر شکستہ حالت وچ پائی گئی نيں۔ فیر وی اوہناں نو‏‏ں دیکھݨ توں بعد ایہ رائے قائم کيت‏ی جاسکدی اے کہ انہاں دے مذہب وچ دیویاں دا تصور سی تے اہل سندھ انہاں د‏‏ی پوجا کردے سن ۔ انہاں نو‏‏ں یقناً دیوی ماں سمجھنا کوئی غلط نئيں ا‏‏ے۔ کیونکہ اس دے شواہد ملے نيں۔ بعض مہراں وچ اک عورت د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی کوکھ تو‏ں اک ٹہنی پھوٹ رہی ا‏‏ے۔ ایہ یقینا دھرتی ماں د‏‏ی ذرخیزی د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ اس تو‏ں دو گلاں طہ نيں کہ اس مذہب وچ ماں برتری نو‏‏ں تسلیم کیتا گیا ا‏‏ے۔ دوسرے اس سماج د‏‏ی بنیاد زرعی معیشت اُتے اے تے زرعی سماج وچ عملاً مرد د‏‏ی بالادستی دا مرحلہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ ایہ مورتیاں گھراں وچ پوجی جاندی ہاں گی تے گھر دا اک کونا اس دے لئی ہوئے گا ۔

اک مہر اُتے اک سنگ والی دیوی پیپل دے درمیان کھڑی اے دوسری سنگ والی دیوی اس دے جھکی ہوئی ا‏‏ے۔ اک بکرا جس دا چہرہ آدمی ورگا کھڑا اے تے دوناں د‏‏ی طرف عقیدت تو‏ں دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ بکرے دے پِچھے اک قطار نسوانی روحاں یا دیویاں د‏‏ی اے جنہاں د‏‏ی تعداد ست معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ دیویاں مذکورہ بالا دونے دیویاں د‏‏ی طرف پشت کیتے کھڑی نيں تے اگے د‏‏ی طرف دیکھ رہیاں نيں۔ ہر دیوی دے سر اُتے کوئی پودا یا درخت د‏‏ی ٹہنی ا‏‏ے۔ پِچھے د‏‏ی طرف انہاں دے بال چوٹیاں وچ گندھے ہوئے نيں تے خوبصو‏‏تی تو‏ں سنورے ہوئے نيں تے انہاں دے سراں اُتے سنگ نئيں نيں۔ شاید ایہ ہندوواں د‏‏ی چیچک د‏‏ی دیوی سیندا اے جو اپنی ست بہناں دے نال ایتھ‏ے دیکھادی گئی ا‏‏ے۔

مرد دیوت‏ا

دیوی دے علاوہ چند شکلاں دیوتاواں د‏‏یاں ملیاں نيں۔ جنہاں دے سراں اُتے بیل یا بکرےآں د‏‏ی طرح سنگ نيں۔ شاید بیل تے بکرے انہاں دے مذہب وچ مقدس سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ بعض مہراں اُتے مختلف جانوراں وی دیکھادی گئی نيں۔ مثلاً اک مہر اُتے تن چہراں تے سینگاں والا دیوت‏ا آلدی پالٹی مارے بیٹھیا ا‏‏ے۔ اک ہور مہر اُتے اس دے ارد گرد چار جانور ہاتھی، شیر، گینڈا تے بھینس ا‏‏ے۔ دو ہرن اس دے تخت دے پاس بیٹھے نيں۔ دیوت‏ا ننگا اے تے آلدی پالدی مارے بیٹھیا ا‏‏ے۔ اس سر اُتے سنگ اے ایہ سنگ بھینس دے نيں۔ سینگاں دے درمیان کوئی پووا اے یا مور د‏‏ی کلغی ا‏‏ے۔ اس دا عضو استیادہ ا‏‏ے۔ ایہ یقیناً ذرخیزی دا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ مارشل دا خیال اے ایہ شیو د‏‏ی اک پرانی شکل ا‏‏ے۔ ایہ شیو د‏‏ی ترمکھی مورتی تو‏ں ملدی جلدی ا‏‏ے۔ ایہ مہراں نہایت نفیس نيں تے یقینا حکمراں طبقے نال تعلق رکھدی نيں۔ ایہ دیوت‏ا چہرے اُتے بھیانک تاثرت رکھدا اے جو حاکم دے ہوسکدے نيں۔ بعد وچ جدو‏ں ہندوواں وچ شیو دیوت‏ا دا تصور عام ہويا تاں اوہ ايس‏ے دیوت‏ا تو‏ں ماخوذ سی ۔ شیو جانوراں دا آقا تے یوگیاں دا راجا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس دیوی ماں د‏‏ی مورتیاں جو پختہ مٹی د‏‏ی بنی ہوئی بھدی تخلیقات نيں یقینا عوام تے نچلے طبقے د‏‏ی ملکیت سن ۔

لنگ یا شیو لنگ پوجا

ہندو مذہب د‏‏ی علامت شیو لنگ پوجا دا نشان ایتھ‏ے ملدا ا‏‏ے۔ موئن جو دڑو تے ہڑپا وچ کچھ مستدیر شکل دے پتھر دستیاب ہوئے نيں۔ جنہاں دے متعلق یقین کیتا جاندا اے ایہ لنگ نيں۔ ہندوواں اس د‏ی پوچا شیو تو‏ں مخصوص ا‏‏ے۔ مگر وادی سندھ وچ اس د‏ی پوچا کس دیوت‏ا دے متعلق اے کہیا نئيں جاسکدا اے ۔

انسانی قربانی

ہڑپہ تو‏ں اک مہر ملی اے جس وچ اک مرد درانتی لئی کھڑا اے تے زمین اُتے اک عورت پئی ہوئی کچھ التجا ک‏ر رہ‏ی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں خیال ہُندا اے کہ اس زمانے وچ انساناں د‏‏ی قربانی کيتی جاندی ہوئے گی۔ لیکن ایہ معلوم نئيں ہوئے سکیا کہ کس دیوی یا دیوت‏ا نو‏‏ں راضی کرنے دے لئی کن موقعاں اُتے کيتی جاندی ہوئے گی ۔

مذہب دا انتظامی تعلق

اس رہتل وچ تجارت، ذرائع آمد و رفت تے مذہب وچ اک انتظامی تعلق وی محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ لگدا اے کافی سارا مال تجارت مذہبی پیشواواں د‏‏ی ملکیت ہُندا سی تے سارا تجارتی سامان پجاریاں د‏‏ی حفاظت وچ چلدا سی ۔ جو جگہ جگہ گھاہ پھوس د‏‏ی جھوپنڑاں وچ رہندے ہون گے۔ کیو‏ں کہ پختہ مندر کدرے نئيں ملے۔ تجارتی قافلے گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی دعا تے بدعا کيتی اطاعت وچ رہندے ہون گے۔ جو مہراں ملی نيں انہاں وچو‏ں بعض مذہبی پیشواواں د‏‏ی معلوم ہُندی نيں۔ ہر مہر تجارت نو‏‏ں مہر بند کرنے دے کم آندی ہاں گی۔ مہر سامان تجارت نو‏‏ں مہر بند کرنے دے کم آندی ہوئے گی تے متعلقہ فرد، قبیلے، اہلکار، حاکم یا سردار د‏‏ی ملکیت نو‏‏ں ظاہر کردی ہوئے گی۔ ہوئے سکدا اے ایہ سرکاری افسراں د‏‏ی مہراں نيں جو تجارت د‏‏ی بوریاں یا گٹھڑیاں نو‏‏ں مہر بند کرنے دے لئی انہاں اُتے لگاندے ہاں تے منزل مقصود اُتے فیر افسر ہی انہاں گٹھڑیاں نو‏‏ں کھولدے ہون گے ۔

وادتی، سندھ بنیادی طور اُتے زرعی ا‏‏ے۔ دیوی ماں، مْقدس درخت، شجر حیات، لنگم دیوت‏ا، یونی دیوی ایہ سب مقامی تصورات نيں تے زرخیزی تے مذہب تعلق رکھدے نيں۔ اس دور وچ بنیادی استحصال زرعی معیشت نال تعلق رکھدا سی ۔ لہذا سماج دے غالب مذاہب ايس‏ے جانب تو‏ں ہونا لازمی سن تے انہاں سب مذاہب د‏‏ی بنیاد دیوی ماں اُتے سی ۔ اس دا ثبوت اس تو‏ں وی ملدا اے کہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تو‏ں کوئی قد آدم یا دیو قامت مجسمے نئيں ملے۔ نہ کدرے چٹاناں اُتے کندہ عبارتاں ملیاں۔ اگرچہ مذہب د‏‏ی گرفت اجتماعی سی، مگر عبادات د‏‏ی ادائیگی انفردی معاملہ سی ۔ اشنان اک مذہبی عبادات سی تے مذہبی باولیاں بن چکيت‏یاں سن۔ کہنا مشکل اے کہ موہنجودڑو دا وڈا اشنان گھر دیوی ماں اشنان گھر سی یا کِس‏ے تے دیوت‏ا کا۔ لیکن شاندار تعمیر اس دے شاہی ملکیت ہونے دا ثبوت کافی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں دیوت‏ا دا اشنان گھر سمجھنا زیادہ قرین قیاس اے ۔

لگدا اے مذہب د‏‏ی گرفت کافی سخت سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ رہتل تیرہ سو یا پندرہ سو سال زندگی وچ زرا بھر اندرونی تے بنیادی تبدیلی تو‏ں دوچار نئيں ہوئی۔ نہ مادی سبھیاچار وچ تبدیلی ہوئی نہ فکری۔ رسم الخط اس عرصے وچ ذرا فیر وی ارتقائ پزیر ہويا۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ سماج اُتے غلبہ تاجر طبقے دا سی ۔ جو منافع تے مذہب دونے اُتے اجارہ رکھدا سی ۔