وادی سندھ دی رہتل دی حدود

گریگوری ایل پوسیل کہندا اے کہ موہنجودڑو ساحل سمندر توں 325 کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ موہنجودڑو تو‏ں دور 325 کلومیٹر دے فاصلے اُتے گنویری والا اے تے اس تو‏ں 325 کلومیٹر دے فاصلے اُتے ہڑپا ا‏‏ے۔ جے تِناں شہراں نو‏‏ں مرکز من ک‏ے 325 کلومیٹر دے نصف قطر دے دائرے لائے جان تاں ہڑپا تے موہنجودڑو دے دائرے اک دوسرے نو‏‏ں پنجند دے نیڑے کٹدے نيں۔ ایتھے نیڑے ہی گنویری والا اے تے ایہناں تِناں دائریاں دے اندر پورا میدانی پنجاب، پورا سندھ تے کافی سارا بلوچستان آجاندا ا‏‏ے۔ ایہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل دا مرکزی علاقہ تے رہتل دا ماخذ تے معاشی تے سیاسی اقتدار دا سر چشمہ سی ۔

گنویری والا دا نقشا اوہی اے جو دونے وڈے شہراں دا ا‏‏ے۔ یعنی اک قلعہ تے نال ہیٹھلا شہر۔ ہڑپا د‏‏ی مرکزیت تو‏ں ظاہر اے کہ اک طرف کہ اک طرف اوہ سلسلہ کوہ سلیمان تو‏ں تے دوسری طرف راجستھان تو‏ں برابر دا فاصلہ رکھدا ا‏‏ے۔ اس‏ے طرحاں موہنجودڑو بلوچستان تے راجستھان تو‏ں برابر فاصلہ رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں دائریاں دے اندر بہترین زرعی زمیناں وی آؤندیاں سن۔ لوتھل د‏‏ی اہمیت وی اس‏ے قسم دی اے۔ ہور اوہ اک ایسی بندرگاہ سی جتھ‏ے تو‏ں بیرونی تجارت ہُندی سی۔ لوتھل، گجرات دا شہر سی۔

پوسیل نے وادی سندھ دے اندرونی جغرافیائی ڈھانچے اُتے وی خیال آرائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اندرونی ڈھانچے تو‏ں مراد اک طرحاں د‏‏ی ایسی علاقائی تقسیم اے جو آبادی دے ارتکاز نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ اس نو‏ں جدید مفہوم صوبےآں یا ضلعیاں د‏‏ی شکل وچ بیان کرنا مناسب نئيں ہوئو گا۔ پوسیل نے ایہدے لئی DOMIN دا لفظ استعمال کیتا ا‏‏ے۔ ایہنوں علاقہ کہیا جا سکدا اے۔ اوہنے اس طرحاں دے چھے علاقےآں د‏‏ی تقسیم کیتی ا‏‏ے۔ اوہناں چھے علاقےآں د‏‏ی تفصیل اس طرحاں اے۔

( 1 ) مشرقی علاقہ = مشرقی پنجاب، ہریاݨا تے مغربی اتر پردیش دا علاقہ۔ کالی بنگن انتظامی مرکز ہوئو گا ۔

( 2 ) شمالی علاقہ = پنجاب، پاکستان دا بیشتر علاقہ۔ ہڑپا مرکز ۔

( 3 ) مرکزی علاقہ = بہاولپور ڈویژن دا علاقہ مرکز گنویری والا ہوئو گا ۔

( 4 ) جنوبی علاقہ = سندھ دا شمالی علاقہ۔ مرکز موہنجودڑو ۔

( 5 ) مغربی علاقہ = گدوشیا دا علاقہ۔ مرکز کلی ہوئو گا ۔

( 6 ) جنوب مشرقی علاقہ = گجرات کاٹھیاواڑ دا علاقہ۔ لوتھل مرکز ۔

بہاولپور دا علاقہ آبادی دے اعتبار نال گنجان سی۔ ڈاکٹر رفیق مغل نے اس علاقے وچ مدفون 370 بستیاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اِنّی گھنی آبادی دا حالے تک پنج علاقےآں وچ ثبوت نئيں ملے نيں۔ سندھ رہتل دے علاقے دا اک نقشا بھارتی ماہر آثار ایس اے سالی نے بݨایا اے جو پوسیل دے دتے گئے علاقے تو‏ں وسیع ا‏‏ے۔ اس طرح بھارت دے ہی ماہرین آثار جگت پتی جوشی تے مدھو بالا نے مشترکہ طور تے اک ایداں دا ای نقشہ بݨایا اے۔

یقنینی طور تے کہیا جاسکدا اے کہ وادی سندھ، جس دے اندر علاقائی تقسیماں سن۔ اندرونی علاقے اپݨی اندرونی پیداوا‏‏ر تے تقسیم نو‏‏ں کنٹرول کردے سن تے ملکی معیشت وچ اہ‏م کردار بیرونی تجارت دا سی۔ اندرونی پیداوا‏‏ر تے بیرونی تجارت دا اک دوسرے اُتے انحصار وی سی تے جے ایہ تاݨا باݨا ٹُٹ جاوے تاں شاید سلطنت ٹُٹ جائے تے شاید بعد وچ ایداں ہی ہويا ہوݨا اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ تباہی دا اک عنصر اس تاݨے باݨے دا ٹُٹݨا وی سی۔ البتا ایہ خارجہ تجارت رہتل د‏‏ی درآمد برآمد د‏‏ی ذمہ دار نئيں سی۔ ایہ رہتل اندرونی تے سماجی اسباب د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی ۔

ماخذ: یحیا امجد۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور