نظمی میاں مارہروی

نظمی مارہروی دی ولادت مارہرہ وچ 6 رمضان 1365ھ بمطابق 14 اگست 1946ء نو‏‏ں ہوئی۔ خاندانی نام محمد حیدر تے تاریخی نام سید فضل اللہ قادری تجویز کیتا گیا۔ تے آپ سید آلِ رسول حسنین میاں برکاندی دے نام تو‏ں مشہورِ عالم ہوئے۔ نظمی آپ دا تخلص اے جو آپ دے دادا سید شاہ آلِ عباس صاحب مارہروی دا عنایت فرموٗدہ اے۔ اس تخلص دی شہرت و مقبولیت اے کہ آپ نو‏‏ں سرکارِ نظمی، حضور نظمی ،نظمی میاں دے لقب تو‏ں احتراماً یاد کیتے جاندے نيں۔

نظمی مارہروی نے بیعت و خلافت اپنے والد سیدا لعلماء سید آلِ مصطفیٰ سید ؔ میاں مارہروی تو‏ں حاصل کيتی۔ علاوہ ازاں آپ نو‏‏ں عم احسن العلماء سید مصطفیٰ حیدر حسنؔ میاں نے وی خصوصی اجازت و خلافت تو‏ں مشرف فرمایا۔ مسولی شریف دے بزرگ حضور سید شاہ حبیب احمد صاحب نے وی آپ نو‏‏ں اپنی اجازت و خلافت عطا فرمائی انہاں نورانی و عرفانی تے روحانی نسبتاں تو‏ں سید آلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی دی شخصیت وچ چار چاند لگ گئے تے آپ نو‏‏ں اس قدر تابانی و درخشانی حاصل ہوئی کہ اج پوری دنیائے سنیت وچ آپ دی شخصیت تے نعتیہ شاعری دا چرچا زباں زدِ خاص و عام اے۔

ابتدائی تعلیم

نظمی مارہروی نے ابتدائی تعلیم وطنِ عزیز مارہرہ مطہر ہ وچ حاصل کيتی، پنجم درجہ تک ممبئی تے پھر دوبارہ انٹر میڈیٹ تک دی تعلیم مارہرہ مطہرہ وچ رہ کر مکمل کيتی۔ انگریزی ادب تے اسلامیات وچ جامعہ ملّیہ اسلامیہ تو‏ں گریجویشن دی تکمیل دے بعد انڈین انسٹی ٹیوٹ آف ماس کمیونی کیشن، دلّی تو‏ں جرنلزم دے کورس وچ نمایاں کامیابی حاصل کيتی۔ بعدہٗ یو پی ایس سی دے تحت منعقد ہونے والے سول سروسز دے مشکل ترین امتحان وچ شرکت کيتی تے تمغا کم یابی تو‏ں سرفراز ہونے دے بعد مرکزی حکومت دی وزارت اطلاعات و نشریات دے محکمۂ پریس انفارمیشن بیورو (P.I.B.) تو‏ں ملازمت دا آغاز کیتا۔ حکومتِ ہند دی ڈائرکٹوریٹ آف فیلڈ پبلسٹی دے جوائنٹ ڈائرکٹر دے عہدے تو‏ں 33 سالہ بے داغ ملازمت دے بعد رضا کارانہ ریٹائر منٹ لیا۔ دورانِ ملازمت نظمی مارہروی نے نہ ہی کسی قسم دا غیر ضروری دباؤ قبول کیتا تے نہ ہی کنيں گورنمنٹ دی کاسہ لیسی تو‏ں آپ دا دامن آلودٗہ ہويا۔

نظمی مارہروی دے والد سید آلِ مصطفیٰ سیدؔ میاں مارہروی نے آپ دی دینی و روحانی تربیت فرمائی۔ جس دے نتیجے وچ آپ علومِ جدیدہ دے نال نال علومِ دینیہ دے وی اک عظیم شہ سوار بنے۔ نظمی مارہروی دی سب رنگ شخصیت دا ایہی امتیازی وصف اے کہ آپ بہ یک وقت علومِ جدیدہ دے ماہر تو نيں ہی علومِ دینیہ وچ وی آپ مثالی حیثیت دے حامل نيں۔ اسی طرح آپ نے مذاہبِ عالم دا وی گہرا مطالعہ کیتا، اسلام دے نال نال ہور مذاہب اُتے آپ دی عالمانہ مہارت تے وسعتِ نظری دا تجزیہ کردے ہوئے پروفیسر ڈاکٹر انور شیرازی لندن راقم نيں کہ : ’’تقریباً چونتیس کتاباں دے مصنف نے میرے تو‏ں عالمی مذاہب دے تقابلی موازنے اُتے کافی تفصیل تو‏ں گفتگو دی کدی مینو‏ں ایسا لگیا کہ وچ پنڈت آلِ رسول تو‏ں مخاطب ہاں تے کدی ایويں محسوس ہويا کہ میرے سامنے فادر آلِ رسول بیٹھے ہوئے نيں۔ نظمی اپنے ہر رنگ وچ منفرد لگے۔‘‘(بعد از خدا…‘‘ص30)

علاوہ انہاں محاسن دے سید آلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی کثیر لسانی شخص نيں۔ آپ نو‏‏ں اردو دے علاوہ عربی، فارسی، ہندی، انگریزی، مراٹھی، گجراندی تے سنسکرت جیسی زباناں اُتے عالمانہ و فاضلانہ دسترس حاصل اے۔ ایہی وجہ اے کہ آپ دی فکر و نظر وچ بلا دی گہرائی و گیرائی جلوہ فگن اے۔ نعتیہ شاعری تو آپ دا خاص میدانِ فکر و عمل اے۔ ویسے آ پ دا رہِ وارِ قلم نثر و نظم دونے ہی میداناں وچ یک ساں رواں دواں اے۔ آپ نے اصلاحِ امت، تحفظِ سنیت، ترویجِ مسلکِ اعلا حضرت، رشد و ہدایت، تصوف و ولایت، تاریخِ اسلامی تے سیرتِ طیبہ دے اہ‏م گوشےآں نو‏‏ں اججے کرنے دے لئی درجناں کتاباں تصنیف فرمائاں۔ آپ جتھ‏ے UPSCکے تحت مرکزی حکومت وچ ملازمت کر رہے سن اوتھے تفسیر و حدیث، سیرت و مغازی دے نال نال فضائے نعت وچ وی محوِ پرواز سن ۔ آپ دی جملہ تصانیف عوام و خواص دونے ہی دے لئی یک ساں مفید نيں۔ آپ دا اسلوبِ نگارش انتہائی نکھر ا تے ستھرا ہويا اے۔ سلیس و با محاورہ بولی وچ اپنے ما فی الضمیر نو‏‏ں قاری تک پہنچانے دے لئی سیدھے سادھے لفظاں دا استعمال کیتا اے۔ کنيں وی آپ نے اپنی علمیت بگھارنے دی کوشش نئيں دی اے۔ ہاں ! تحقیق طلب امور دی عالمانہ و محققانہ شان و شوکت تو‏ں وضاحت و صراحت فرمائی اے۔ تفسیر و حدیث دے جا بہ جا حوالے آپ دی تصانیف وچ بہ کثرت موجود نيں۔

تصنیفات

آپ نے اردو دے علاوہ فارسی،ہندی گجراندی تے انگریزی وچ وی اپنا علمی اثاثہ دنیائے سنیت تے جہانِ ادب نو‏‏ں عنایت کیتا اے۔ ہور زباناں تو‏ں اردو وچ تراجم وی کیتے نيں تے اردو تو‏ں ہور زباناں وچ بعض اہ‏م کتب نو‏‏ں منتقل وی کیتا اے۔ آپ دی بیش تر تصانیف زیورِ طبع تو‏ں آراستہ ہو ک‏ے منصۂ شہوٗد اُتے جلوہ گر ہو ک‏ے اہلِ علم و دانش تو‏ں خراجِ تحسین حاصل کر چکيتیاں نيں۔

نظمی مارہروی دی تصانیف دی تفصیل حسبِ ذیل ہے۔

• (1) کلام الرحمن (ہندی ترجمہ کنزالایمان و خزائن العرفان)
• (2) مصطفیٰ جانِ رحمتﷺ (مختصر سیرت)
• (3) شانِ مصطفیﷺ (کلامِ رضا پر تضامین)
• (4) مدائحِ مصطفیﷺ (نعتیہ دیوان)
• (5) اسرارِخاندانِ مصطفیﷺ (ترجمہ رسالہ فارسی)
• (6) تنویرِ مصطفیﷺ (نعتوں کا مجموعہ)
• (7) عرفانِ مصطفیﷺ (مجموعۂ کلام)
• (8) نوازشِ مصطفیﷺ (نعتیہ دیوان)
• (9) مصطفیٰ سے آلِ مصطفیٰ تک(تذکرۂ مرشدانِ سلسلۂ برکاتیہ)
• (10) مصطفیٰ سے مصطفیٰ رضا تک(تذکرہ)
• (11) قرآنی نماز بہ مقابلہ مائکروفونی نماز(اردو میں رسالہ)
• (12) قرآنی نماز بہ مقابلہ مائکروفونی نماز(ہندی میں رسالہ)
• (13) دی گریڈ بیانڈ (علمِ غیبِ رسولﷺ پر انگریزی رسالہ)
• (14) نظمِ الٰہی (انگریزی تفسیر سورۂ بقرہ قریباً 800؍ صفحات)
• (15) گستاخی معاف (ہندی انشائیے)
• (16) گھر آنگن میلاد(میلاد نامہ برائے خواتین، مختصر)
• (17) گھر آنگن میلاد(میلاد نامہ برائے خواتین، مفصل)
• (18) ذبحِ عظیم(واقعاتِ کربلا)
• (19) دی وے ٹو بی(انگریزی ترجمہ بہارِ شریعت، سولہواں حصہ)
• (20) کیا آپ جانتے ہیں؟ (اسلامی معلومات)
• (21) اسلام دی ریلی جن الٹی میٹ(انگریزی)
• (22) ڈیسٹی نیشن پیرا ڈائز(فضائلِ صحابہ،انگریزی)
• (23) گیٹ وے ٹو ہیون(خواتین کے لیے رسالہ، انگریزی)
• (24) ان ڈیفینس آف اعلا حضرت(انگریزی)
• (25) فضلِ ربی(سفرنامہ اردو)
• (26) فضلِ ربی (سفر نامہ ہندی)
• (27) سبع سنابل شریف پر اعتراضات کے جوابات
• (28) قصیدۂ بُردہ شریف (اردو، انگریزی اور ہندی میں ترجمہ و تشریح)
• (29) کتاب الصلاۃ(طریقۂ نماز پر انگریزی رسالہ)
• (30) اعلا حضرت کی تصنیفِ مبارکہ ’’الامن و العلیٰ‘‘ کا انگریزی ترجمہ
• (31) ہندی ترجمہ نئی روشنی(اصلاحی ناول مصنفہ حضور سیدالعلماء)
• (32) مصطفیٰ سے مصطفیٰ حیدر حسن تک(تذکرہ)
• (33) بعد از خدا…(مکمل نعتیہ دیوان)
• (34) کیا آپ جانتے ہیں؟ (ہندی)
• (35) چھوٹے میاں (خانقاہی پس منظر میں ایک ناول)
• (36) عمر قید(گجراتی کلاسیکی ناول کا اردو ترجمہ، نیشنل بک ٹرسٹ آف انڈیا کے لیے)
• (37) آگ گاڑی(گجراتی کلاسیکی ناول کا اردو ترجمہ، نیشنل بک ٹرسٹ آف انڈیا کے لیے)
• (38) لُو لُو (شیلانگ کے پس منظر میں ایک سماجی ناول)
• (39) طیبہ رشکِ جناں (اردو، ہندی)
• (40) سب سے بڑا اللہ کا رشتہ(موضوع: الحب للہ والبغض فی اللہ)
• (41) چل قلم (نعتیہ دیوان، بعد از خدا…! کا ہندی روپ)
• (42) دی ایکزل ٹیڈہاؤس آف دی ہولی پروفیٹ(انگریزی ترجمۂ تصنیفِ مبارکہ ’’ الشرف المعبدلآلِ محمد)

ان تصنیفات و رسائل دے علاوہ کلکِ نظمی نے ممتاز اخبارات و رسائل تے جرائد و ڈائجسٹ وچ وی اپنی فکر و نظر دے گوہر بکھیرے نيں۔ مثلاً: نواں دور(لکھنؤ)، اج کل(نويں دہلی)، استقامت ڈائجسٹ (کان پور)، انقلاب، اردو ٹائمز، ہندوستان، سب رس، ہندوستانی بولی، صبحِ اُمید، قومی راج (ممبئی)، کھلونا، ہما، ہدیٰ، ہدف، ہزار داستان، پیامِ مشرق، پرچمِ ہند(نويں دلی)، ہندی روزنامہ لیٹیسٹ (رائے پور، ایم۔ پی)، انگریزی رسالہ دی مرر، پندرہ روزہ ریاضِ عقیدت(کونچ، ضلع جالون)، وچ نظمی مارہروی دی حمدیہ نظوچ، مناجات،سلام و دعا، نعتاں، کہانیاں، افسا نے، انشائیے، نظوچ تے غزلاں اشاعت پزیر ہوئی نيں۔ تے ماہ نامہ صبحِ اُمید، ممبئی وچ سیکڑاں کتاباں اُتے تبصرے و تجزیے برساں تک شائع ہوندے رہے نيں۔ نال ہی ممبئی تو‏ں نکلنے والے روزنامہ شامنامہ وچ عرصۂ دراز تک نظمی مارہروی دے ترتیب دتے ہوئے علمی و ادبی معمے شائع ہوئے تے کافی مقبول ہوئے۔

بیعت و ارادت

سید آلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی دی شخصیت دا سب تو‏ں اہ‏م تے قابل ذکر پہلو ایہ اے کہ آپ امام احمد رضا محدث بریلوی دے پیر و مرشد حضور خاتم الاکابر سید شاہ آلِ رسول احمدی مارہروی تے مفتی اعظم علامہ مصطفیٰ رضا نوریؔ بریلوی دے پیر و مرشد شیخ المشائخ حضور سید شاہ ابوالحسین احمد نوری مارہروی تے حضور سیدنا شاہ غلام محی الدین امیر عالم دی گدّی دے وارث و امین تے سجادہ نشین نيں اس اعتبار تو‏ں نظمی مارہروی روحانیت و عرفانیت، تصوف و معرفت تے طریقت و حقیقت دے وی کوہِ گراں نيں۔ انہاں پُر نور امانتاں دے حوالے تو‏ں تزکیۂ نفس، طہارتِ قلبی، رشد و ہدایت، تبلیغ دین تے اشاعت و تحفظِ مسلکِ اعلا حضرت دے لئی نظمی مارہروی دے ملک و بیرونِ ملک تبلیغی و اشاعتی اسفار جاری رہندے نيں۔ جتھ‏ے آپ دے وعظ و ارشاد دی روحانی و عرفانی مجالس آراستہ ہوندی نيں۔ آپ دے پند و نصائح تو‏ں بھر پور مواعظِ حسنہ تے ملفوظاتِ نافعہ سماعت کرکے نہ جانے کتنے گناہ گار افراد تائب ہوئے تے بد عقیدہ، اہلِ سنت دے دامن وچ آئے۔ نظمی مارہروی بڑاں دی عزت و احترام تے چھوٹاں اُتے شفقت و پیار وچ اسلاف دے اُتے تَو نيں۔ آپ دی مجالس خالص علمی و ادبی تے دینی و اصلاحی عنوانات تو‏ں لبریز ہوندی نيں۔ آپ اپنے مریدین، متوسلین، معتقدین تے مستفیدین دی تالیفِ قلبی دے لئی اپنی نوازشات دی بارش کردے رہندے نيں، ہر اک تو‏ں خندہ پیشانی دے نال ملنا، دل نشین لب و لہجے وچ کلام کرنا آپ دی شخصیت دے توصیفی پہلو نيں۔ نظمی مارہروی دے اندرونِ ملک تبلیغی و علمی اسفار اترپردیش، دہلی، ہریانہ، بہار، بنگال، آسام، میگھالیہ، میزورم، تری پورہ، اڑیسہ، مدھیہ پردیش، راجستھان، گجرات، مہاراشٹر، آندھرا پردیش، دادرا نگر حویلی تے گوا جیسی ریاستاں دے مختلف اضلاع دے متعدد شہراں تے پنڈ وچ جاری رہندے نيں علاوہ ازاں بیرونِ ملک وچ حجازِ مقدس، عراق، دبئی، اسرائیل، شام، انگلینڈ، پاکستان تے نیپال دے مختلف شہراں وچ آپ دی روحانی و عرفانی مجالس منعقد ہوندی رہی نيں۔

شاعری

نظمی مارہروی نے شاعری دا آغاز کم عمری ہی وچ کر دتا سی سید شاہ ابوالحسین نوری میاں دے عرس دے موقع اُتے عرس دی دوسری تقریبات وچ اک مشاعرہ وی ہوندا سی جو نعتیہ تے بہاریہ دونے رنگ لئی ہوندا سی نظمی دے والد سید آلِ مصطفٰی سیدؔ میاں مارہروی دونے رنگاں وچ کلام لکھ کر ممبئی تو‏ں تشریف لاندے سن ۔ تے انہاں نو‏‏ں مشاعرہ وچ پڑھنے دے لئی صحیح تلفظ دی ادائیگی دے نال مکمل مشق نظمی مارہروی تو‏ں کروائی جاندی تے مشاعرے وچ اوہ کلام آپ ہی تو‏ں پڑھوائے جاندے۔ ینيں تو‏ں آپ دے اندر وی شعر گوئی دا شوق پروان چڑھنا شروع ہويا۔ بہ قول نظمی مارہروی :

’’ینيں تو‏ں میرے اندر خود اپنے شعر کہنے دا شوق پیدا ہويا۔ ابا نو‏‏ں معلوم ہويا تو پہلی ہدایت ایہ فرمائی کہ وچ بار بار اعلا فاضل بریلوی دا دیوان ’’حدائقِ بخشش‘‘ پڑھا کراں۔ مینو‏ں اس مشق وچ کئی اک نعتاں ازبر ہو گئياں تے مختلف تقاریب وچ اوہ نعتاں پڑھنے وی لگیا۔ پھر ميں نے شاعری شروع کر دی … … … … … پھر اللہ تعالیٰ دے فضل تو‏ں مینو‏ں اعلا فاضلِ بریلوی دے روضے دی زیارت دی سعادت نصیب ہوئی۔ مزارِ رضا اُتے فاتحہ کرکے ميں نے اپنے رب تو‏ں اک ہی دعا منگی:

’اے پروردگار! عشقِ رسول تے نعتِ مصطفٰی علیہ التحیۃ والثناء دا جو سمندر تو نے اپنے محبوب بندے احمد رضا دے سینے وچ موج زن فرمایا سی اس دا اک قطرہ اپنے کرم تو‏ں میرے سینے وچ وی ڈال دے‘۔…‘‘ سفرِ بریلی تو‏ں واپسی دے بعد نظمی مارہروی نے اپنا موئے قلم نعت گوئی دی طرف موڑا اس تو‏ں قبل اوہ غزلیہ و بہاریہ شاعری دی طرف وی مائل سن ۔ لیکن ہن آپ نے صرف میدانِ نعت ہی وچ گل و لالہ بکھیرنا شروع کر دتا۔ چناں چہ سب تو‏ں پہلے اعلا دی ستاراں نعتاں اُتے تضامین لکھی، جو ’’شانِ مصطفیصل للہ علیہ والہ وسلم ‘‘ دے نام تو‏ں شائع ہو ک‏ے مقبولِ عام ہوئیاں۔ تے پھر جدو‏ں حضور رحمتِ عالم صلی اللہ علیہ وسلم دے روضۂ پاک دی زیارت تے حجِ بیت اللہ دی سعادت تو‏ں مشرف ہو چکے تو آپ دے عشقِ رسول (صل للہ علیہ والہ وسلم) وچ ہور والہانہ وارفتگی آ گئی۔ جذبات دا التہاب، مضامین و موضوعات تے خیالات ومحسوست دا جو سیلِ رواں گل بوٹے دی طرح ارضِ ذہن و قلب اُتے پروان چڑھنے لگیا اُس نو‏‏ں فکرِ نظمی نے قرطاسِ عقیدت و محبت اُتے سجانا شروع کر دتا۔ وارداتِ قلبی دا ایہ خوب صورت تے صد رنگ انعکاس یکے بعد دیگرے ’’مدائحِ مصطفٰی، تنویرِ مصطفٰی، عرفانِ مصطفٰی تے نوازشِ مصطفیصل للہ علیہ والہ وسلم ‘‘ جداں بیش بہا نعتیہ دواوین دی شکل وچ روٗ نما ہويا۔ ایہ نعتیہ مجموعے یقیناً نظمی دی طرف تو‏ں دنیائے ادب نو‏‏ں گراں قدر تحفہ نيں۔ نظمی مارہروی خود نو‏‏ں امام احمد رضا دی چلتی پھرتی کرامت مندے نيں تے اپنے اشعار وچ جا بہ جا اس حقیقت دا برملیا اعتراف و اظہار وی کردے نيں ؎

ملا نام نظمی کو نعت میں یہ عطا رضاؔ کے قلم کی ہے
کہاں میری اتنی بساط تھی نہ حساب میں نہ کتاب میں
ہے فیضِ رضاؔ نظمی تیرے قلم پر
کیے جا یوں ہی نعت و مدحت کی بارش
یہ فیضِ کلکِ رضاؔ ہے جو شعر کہتا ہوں
وگر نہ نعت کہاں اور کہاں قلم میرا
بارگاہِ اعلا سے ملا نظمی کو فیض
اس کی نعتوں کی زمانے بھر میں دھومیں مچ گئیں

مناظر حسین رضوی بدایونی دے لحنِ داؤدی نے نظمی دی جملہ نظم ہائے سرمدی نو‏‏ں عوام الناس دے قلوب و اذہان وچ بسا نے وچ اہ‏م کردار ادا کیتا اے۔ نظمی مارہروی دا ایہ مطلع شاید ہی کسی صحیح العقیدہ مسلما‏ن نو‏‏ں یاد نہ ہو ؎

کعبے کے در کے سامنے مانگی ہے یہ دعا فقط
ہاتھوں میں حشر تک رہے دامنِ مصطفا فقط

سید آلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی نے اپنے احباب دی فرمایش اُتے تمام شعری مجموعاں نو‏‏ں یک جا کرکے 2008ء وچ اک مکمل دیوان 486؍ صفحات اُتے مشتمل ’’بعد از خدا…‘‘ دے دل کش نام تو‏ں شائع کیتا۔ جو عشق و محبتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم دا گنجینہ ہونے دے نال نال فنی و شعری محاسن دا خزینہ وی اے۔ آپ نے اس وچ کنيں کنيں بالکل اچھوندے تے نرالے موضوعات نو‏‏ں پیش کیتا اے، اس دیوان وچ بعض ردیفاں تے قوافی جدّت لئی ہوئے نيں۔ زمیناں انتہائی مترنم تے انداز بیان وچ ندرت و دل کشی اے، ہور کئی بحراں نہایت سنگلاخ تے ردیفاں ادق نيں۔ حمد و نعت دی جملہ روایات تے لوازمات دی مکمل پاس داری ’’بعد از خدا…‘‘ دی سطر سطروچ معمور تے ورق ورق وچ مسطور نظر آندی نيں۔ اس دیوان وچ حروفِ ہجائیہ دا بھر پور لحاظ رکھیا گیا اے۔ اس وچ کل3؍ حمدیہ نظوچ، 160؍ نعتاں، 3؍ طویل آزاد نظوچ، 34؍ قطعات، 50؍ مناقب تے 24؍ سہرے تے ہور منظومات دے علاوہ 27؍ ہندی و سنسکرت بولی اُتے مشتمل نعتیہ کلا م نيں جو چھند تے چوپائیاں اُتے مشتمل نيں۔ آپ نے پوربی وچ وی مدحتِ سرکار صلی اللہ علیہ وسلم دے دیپک روشن کیتے نيں۔

’’بعد از خدا…‘‘ وچ شامل اک نعتیہ نظم ’’آرزوئاں کیسی نيں؟کاش ایويں ہويا ہوندا!‘‘ اک اچھوندی تے منفرد نعت اے، جسنو‏ں مثالی نئيں بل کہ بے مثالی کہیا جائے تو ایہ مبالغہ آرائی نہ ہوئے گی۔ اس نعت وچ آپ نے سارے مضامین احادیثِ طیبہ دی روشنی وچ وڈی خوب صورتی تے دل کشی دے نال نظم کیتے نيں۔ جو ہر اعتبار تو‏ں لائقِ تحسین و آفرین نيں۔ مذکورہ نظم نما نعت دے دو بند نشانِ خاطر ہاں ؎

کاش میں حلیمہ کی بکری ہی رہا ہوتا!
آقا مجھ کو لے جاتے، بَن میں چر رہا ہوتا!
دودھ دوہتے آقا اپنے دستِ اقدس سے
آج تک مقدر پر ناز کر رہا ہوتا!
آرزوئیں کیسی ہیں؟ کاش یوں ہوا ہوتا!
اک چٹان کی صورت کاش میں رہا ہوتا!
آقا پاؤں رکھ دیتے، موم بن گیا ہوتا!
نوری عکس قدموں کا دل میں بھر لیا ہوتا!
ان کے جاں نثاروں کے دل میں بس گیا ہوتا!
آرزوئیں کیسی ہیں؟ کاش یوں ہوا ہوتا!

اسی طرح اس دیوان میں درج دو نعتیں بحرِ طویل میں نظم کی گئی ہیں۔ جو یقیناً اردو میں اپنی نوعیت کی منفرد نعتیں ہیں۔ طویل بحر کے باوجود شعریت و نغمگی اور سلاست و روانی کہیں بھی مفقود نہیں ہوئی ہے۔ دونوں نعتوں کے مطلع خاطر نشین فرمائیں ؎

مصرعۂ اولیٰ:کیا ہوا آج کہ خوشبو سی ہوا میں ہے تجلی سی فضا میں ہے مہکتی ہوئی گلیاں ہیں چٹکتی ہوئی کلیاں ہیں چمن کیف میں جھومے ہے فلک وجد میں گھومے ہے سجی آج یقیناً کہیں پھر نعت کی محفل
مصرعۂ ثانی:نکہتیں لیتی ہیں انگڑائی چو طرفہ ہیں رعنائی قدسی کی قطاریں ہیں درودوں کی بہاریں ہیں سماں برکتوں والا ہے اُجالا ہی اُجالا ہے کہ سرشار ہے آقا کی محبت میں ہر اک روح ہر اک دل
مصرعۂ اولیٰ :یہی آرزو ہے یہی جستجو ہے کہ جب تک رہیں دھڑکنیں میرے دل میں چلیں میرے سینے میں جب تک یہ سانسیں کیے جاؤں آقائے نعمت کی باتیں انہی مصطفٰی جانِ رحمت کی باتیں
مصرعۂ ثانی: زباں پر مری بس انہی کا بیاں ہو مری روح میں یاد ان کی نہاں ہو رہے وقف ان کے لیے میرا تن من مرے دل میں ہوں ان کی الفت کی باتیں محبت کی باتیں عقیدت کی باتیں

نظمی مارہروی دی دینی، علمی، ادبی تے شعری خدمات دی اس وسعت،رنگارنگی تے تنوع نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس امر اُتے حیرت ہوندی اے کہ اس بلند و بالا سب رنگ علمی شخصیت دا دنیائے علم و ادب وچ حتیٰ دے نعتیہ ادب دے حوالے تو‏ں وی ویسا تذکرہ نئيں اے جس دے اوہ حق دار نيں۔ جدو‏ں کہ آپ دے موئے قلم تو‏ں نکلے ہوئے کلام دی عوامی مقبولیت دا تو ایہ عالم اے کہ امام احمد رضا بریلوی دے بعد جے کسی نعت گو شاعر دا کلام شہرت دی بلندیاں نو‏‏ں چھو رہیا اے تو اوہ بلاشبہ سیدآلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی ہی دا کلامِ بلاغت نظام اے۔

نظمی مارہروی دے کلام دے مطالعہ و تجزیہ دے بعد قاری دے دل اُتے جو نقشِ اوّلین مرتب ہوندا اے اوہ اے آپ دے کلام دا کلامِ رضا دا عکسِ جمیل تے مظہرِ حسین ہونا۔ نظمی مارہروی دے کلام دی ہور لائقِ تحسین خصوصیات وچ ایہ اک اہ‏م خصوصیت اے۔ ایہی وجہ اے کہ آپ دے کلام نو‏‏ں پڑھ کر اہلِ عقیدت و محبت آپ نو‏‏ں ’’پرتوِ کلامِ رضا‘‘ دے مہتم بالشان لقب تو‏ں یاد کردے نيں ؎

پرتوِ کلکِ رضا لاریب! نظمی کا قلم
فیض نے ان کے مجھے حسّاں بنا کر رکھ دیا

کلامِ رضا تے کلامِ نظمی وچ جو صوندی و معنوی اسيں آہنگی پائی جاندی اے جے اوہدی جملہ مثالاں ’’بعد از خدا…‘‘ دے حوالے تو‏ں پیش دی جان تو صفحات دے صفحات پُر ہوسکدے نيں۔ ذیل وچ صرف چند ہی مثالاں پیش کرنے اُتے اکتفا کردا ہاں ؎

لطف اُن کا عام ہوہی جائے گا
شاد ہر ناکام ہوہی جائے گا
(رضا بریلوی)
لطف اُن کا عام ہو گا جس گھڑی میزان پر
نظمیِ عاصی کا بیڑا پار ہوہی جائے گا
(نظمی مارہروی)
جس کی تسکیں سے روتے ہوئے ہنس پڑیں
اس تبسم کی عادت پہ لاکھوں سلام
ترے آگے یوں ہیں دبے لچے فصحا عرب کے بڑے بڑے
کوئی جانے منہ میں زباں نہیں نہیں بل کہ جسم میں جاں نہیں
(رضا بریلوی)
وہ تبسم کہ روتے ہوئے ہنس پڑیں، وہ تکلم کہ فصحا بھی گونگے بنیں
وہ تقدس کہ قرآن مدحت کرے اور بشارت دیں سب نبی ہر طرف
(نظمی مارہروی)
عرش کی عقل ہے چرخ میں آسمان ہے
جانِ مراد اب کدھر ہائے ترا مکان ہے
(رضا بریلوی)
رفعتِ مصطفائی پر عرش کی عقل دنگ ہے
ان کی ہر اک ادا میں کیا محبوبیت کا رنگ ہے
(نظمی مارہروی)
سرور کہوں کہ مالک و مولا کہوں تجھے
باغِ خلیل کا گلِ زیبا کہوں تجھے
(رضا بریلوی)
مالک کہوں کہ صاحبِ رحمت کہوں تجھے
پروردگارِ خلق کی نعمت کہوں تجھے
(نظمی مارہروی)

حقیقت تو ایہ اے کہ نظمی مارہروی دی وسیع تر شعری کائنات تے آپ دے فنی دروبست ہور جذبہ و فن دی طہارت، لفظ و معنیٰ دے انسلاکات، فصاحت و بلاغت، تشبیہات و تلمیحات، استعارات و پیکرات، شعریت و ادبیت تے شگفتگی و پختگی اُتے کما حقہٗ تبصراندی مقالہ قلم بند کرنا وی اہلِ علم و دانش کاکم اے۔ میرے لئی ایہ مشکل ترین امر اے کہ وچ نظمی مارہروی دی نعتیہ شاعری اُتے کچھ روشنی ڈال سکاں۔ بہ ہر کیف!فیضِ رضا تو‏ں پرتوِ کلامِ رضا دے لئی میرا خامۂ خام چل پیتا اے۔

نظمی مارہروی فنِ نعت گوئی دے جملہ لوازمات تو‏ں مکمل طور اُتے آگاہ نيں۔ آپ دی نعت گوئی گوناگاں محاسن تو‏ں لبریز اے۔ آپ نے اپنی نعتاں وچ کم و بیش انہی موضوعات نو‏‏ں برتا اے جو امامِ نعت گویاں رضاؔ بریلوی دی نعتاں وچ جلوہ گر نيں۔ ویسے نظمی نے سیرتِ طیبہ دے بعض ایسے گوشےآں نو‏‏ں وی اپنی نعتاں وچ سمویا اے جو دوسرے نعت نگاراں دے ایتھ‏ے خال خال نظر آندے نيں۔ اس لحاظ تو‏ں نظمی اک منفرد لب و لہجے دے نعت گو شاعر دے روٗپ وچ سامنے آندے نيں۔ آپ دے نعتیہ کلام دی زیراں رَو وچ موضوعات دا گہرا تنوع اے۔ فکر و فن تے جذبہ و تخیل وچ ہمہ جہندی و ہمہ گیریت پنہاں اے۔ آپ نے اپنی نعتاں وچ جنہاں موضوعات نو‏‏ں وڈی خوش اسلوبی تو‏ں برتا اے اوہدی اک اجمالی فہرست ذیل وچ نشانِ خاطر ہو :# اللہ رب العزت جل شانہ دی حمد و ثنا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا اللہ دا نور تے باعثِ ایجادِ عالم واصلِ عالم ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا اللہ دی عطا تو‏ں غیب اُتے آگاہ ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا حاضر و ناظر ہونا تے آپ دی حیات# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دی محبوبیت (اللہ دا محبوب ہونا)# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا معراج دی شب لامکاں دا مکاں ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا دیدارِ الٰہی تو‏ں مشرف ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا مالک و مختار ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا خاتم النبین ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا قاسمِ نعمت ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا بے مثل و بے مثال ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دی فصاحت و بلاغت سب تو‏ں اعلیٰ و ارفع ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا شافع یوم النشور ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دی میلادِ پاک دا جشن منانا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دا سایہ نہ ہونا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دے معجزات دا ذکر کرنا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دے شہرِ پاک مدینۂ طیبہ دا ذکر کرنا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دے ہور آسمنی کتب وچ ذکر و ثنا نو‏‏ں بیا ن کرنا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دی بارگاہِ عالیہ وچ قوم و ملّت دی بدحالی اُتے استغاثہ و فریاد کرنا# محمد صل للہ علیہ والہ وسلم دے اسوۂ حسنہ اُتے اصلاحِ اعمال و عقائد دے نال قومِ مسلم نو‏‏ں عمل کرنے دی تلقین کرنا۔

کلامِ نظمی وچ انہاں موضوعات دی جو رنگارنگی،والہانہ امتزاج تے گہرا رچاؤ شعریت و ادبیت تے فنی محاسن دے نال موج ز ن اے اوہ قاری و سامع نو‏‏ں اک کیف آگاں لطف وسرور تو‏ں سرشار کردے ہوئے بصیرت و بصارت تے شادابی و وارفتگی تو‏ں اسيں کنار کردے نيں۔’’بعد از خدا…‘‘ تو‏ں چند نمائندہ اشعار ملاحظہ ہاں ؎

چل قلم اب حمدِ رب مقصود ہے
تیرا میرا سب کا جو معبود ہے
فخرِ دو عالم نورِ مجسم رحمت سے بھرپور
رب نے انہیں بخشے ہیں خزانے نعمت سے بھر پور
اُجالا جس کا ہے دو جہاں میں و ہ میرے آقا کی روشنی ہے
انہیں کی قدموں کی برکتوں سے یہ زندگی آج زندگی ہے
رفیع وہ ہیں کہ رفعتوں پر انہیں کے قدموں کا ہے اجارا
شفیع وہ ہیں شفاعتوں پر انہیں کی مُہرِ کرم لگی ہے
کیسا انسان وہ پیدا ہوا انسانوں میں
خون توحید کا دوڑا دیا شریانوں میں
آغاز سے اخیر تک قرآں ہے نعتِ مصطفٰی
محبوب کے بیان کا کیسا انوکھا ڈھنگ ہے
طیبہ کی آرزو میں مرا دل اداس ہے
زندہ ہوں بس کہ پھر وہاں جانے کی آس ہے
طیبہ کی ارضِ پاک پہ تدفین ہو مری
اللہ کے حضور یہی التماس ہے

نعتیہ شاعری دے جملہ لوازمات وچ عشقِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں بنیادی حیثیت حاصل اے کہ جے عشق نہ ہو تو اک مصرع وی موزاں نئيں ہو سکدا۔ عشقِ رست مآب صلی اللہ علیہ وسلم دے نال حزم و احتیاط وی نعت نگاری دے لئی انتہائی ضروری اے۔ نظمی مارہروی حضور سیدِ عالم صلی اللہ علیہ وسلم دی آل نيں آپ دی رگاں وچ سرورِ کائنات صلی اللہ علیہ وسلم دی مؤدبانہ محبت و الفت رچی بسی اے۔ نظمی دا تصورِ عشق پاکیزگی و طہارت تے سچائی و نظافت لئی ہوئے اے۔ آپ دے کلام وچ مجازی محبوباں دی طرح اظہارِ عشق دا عامیانہ انداز نئيں ملدا، بل کہ حزم و احتیاط تے احترام و عقیدت دی جو جلوہ ریزیاں نيں اوہ صدیقی شیفتگی، فاروقی جاں نثاری، عثمنی فدا کاری، علوی سرشاری، بلالی سپردگی، صہیبی وارفتگی تے حسانی نغمگی تو‏ں عبارت اے۔ آپ دے تصورِ فن اُتے تصورِ عشق دا غلبہ اے۔ آپ دے ایتھ‏ے خارجیت تو‏ں زیادہ داخلیت نمایاں اے تے ایہ داخلیت آپ دا جذبۂ حبِّ رسول صلی اللہ علیہ وسلم اے کہ اسی وچ ڈُب کر آپ نے مدحتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے جواہر پارے بکھیرے نيں۔ جو آپ دے کلام نو‏‏ں اک شیراں لطافت تے پُر کیف وارفتگی تو‏ں اسيں رشتہ کردے نيں ؎

طاقِ دل پہ رکھی ہے شمع عشقِ احمد کی
نور کی شعاعوں سے بھر گیا ہے من میرا
میں عشقِ شہ دیں میں ہو جاؤں فنا اک دن
ہر سو مری شہرت ہو کچھ ایسی کلا آئے
دل میں عشقِ مصطفٰی کا نوری جوہر رکھ دیا
کیا کیا چھوٹے سے کوزے کو سمندر کر دیا
عشقِ نبی ہے جس دل میں وہ سچا دل
اُس بِن موت سے ناتا ہے، اب سمجھو بھی

نظمی مارہروی نے سرورِ دو عالم صلی اللہ علیہ وسلم دے تئاں فداکارانہ سرشاری دے باوجود دامنِ حزم و احتیاط نو‏‏ں ہتھ تو‏ں چھوٹنے نئيں دتا۔ آپ نے عبد و معبود دے واضح فرق نو‏‏ں ہر حال وچ ملحوظِ خاطر رکھیا، افراط و تفریط تے غلو و مبالغہ تو‏ں کوساں دور آپ نے شریعت و طریقت دے تقاضاں دی تمیز مدِ نظر رکھی، قرآن و حدیث دے متقاضی موضوعات و روایات کاوہی اپنی نعتاں وچ نظم کیتا۔ آپ دے ایتھ‏ے من گھڑت تے موضوع روایات دا کنيں وی گزر نئيں ملدا۔ جذباں دی صداقت و طہارت،پاکیزہ خیالات، دل نشین تصورات، تصوف و معرفت دی حلاوت و گھلاوٹ،سلاست و روانی، سادہ لفظیات دی دل کشی، جزئیات نگاری، شعری حُسن و جمال، موسیقیت و نغمگی، مضمون آفرینی، صنائعِ لفظی و معنوی، پیکر تراشی، شگفتہ بیانی، ترکیب سازی تے ہور فنی محاسن دی جو تہ داری کلامِ نظمی وچ پنہاں اے اوہ انہاں نو‏ں اپنے معاصر نعت گو شعرا تو‏ں ممتاز کردی اے۔ بل کہ نظمی دے بعض اشعار وچ تو مضمون آفرینی دی ایسی گہرائی و گیرائی اے کہ اُنہاں اُتے گھنٹاں گفتگو دی جا سکدی اے ؎

خود سے پوچھا جو کبھی اپنا پتا بھولے سے
جانے کیوں کوچۂ طیبہ کی طرف دھیان گیا
احساس تجھ کو دیدِ خدا کا نہ ہو تو کہہ
سرکار کے خیال کو دل میں جما کے دیکھ
وہ سرورِ کشورِ رسالت شفاعتیں بے مثال ان کی
خدا کے بندے ہمارے آقا عنایتیں بے مثال ان کی
لباسِ پیوند، منہ میں روزہ، شکم پہ پتھر، چٹائی بستر
یہ سادگی بے نظیر ان کی قناعتیں بے مثال ان کی
یہ لعابِ نبی ہی کا اعجاز تھا دُکھتی آنکھیں علی کی بھلی ہو گئیں
بابِ خیبر اُکھاڑا بہ چشمِ زدن گونج اُٹھا نعرۂ حیدری ہر طرف
حضرتِ جابر کے گھر کی دعوت کی تھی کیا شان
ریزہ ریزہ مالکِ کل کی برکت سے بھر پور
بت پرستی کا اندھیرا تھا عرب میں چار سو
روشنی توحید کی لایا نبوت کا چراغ
وہ غار جس نے اک تاریخ بنائی ہے
اس غار کو کیا کہیے اس یار کو کیا کہیے
شعور کے رخ سے اٹھ رہے ہیں یقیں کے ہاتھوں گماں کے پردے
وہ ربِّ واحد یہ عبد ِ واحد یہی ہے وحدت یہی دوئی ہے

نظمی مارہروی دے کلام دا اک تے اہ‏م توصیفی پہلو ایہ اے کہ آپ نے مشکل پسندی نو‏‏ں اپناندے ہوئے کدی کدی وڈی سنگلاخ بحراں نو‏‏ں منتخب کیتا اے تے مشکل ردیفاں وچ اپنا شاعرانہ کمال ادیبانہ مہارت تو‏ں دکھایا اے۔ ممتاز فکشن رائٹرسید محمد اشرف برکاندی مارہروی(انکم ٹیکس کمشنر، دہلی) دے بہ قول :

’’نظمی دی اک تے خوبی تو‏ں صرفِ نگاہ کرنا بے انصافی ہوئے گی اوہ ایہ کہ نظمی کنيں کنيں وڈی ٹیڑھی ترچھی بحراں وچ تے کدی بہت ادق ردیفاں وچ اپنا کمالِ شعر آزمایا اے۔ لیکن خدا لگتی کہنے وچ کوئی جھجک نئيں کہ ایسے تمام موقعاں اُتے کمالِ فن نے نظمی دے ہتھ چومے نيں۔ ‘‘(نظمی مارہروی:بعد از خدا…، ص19)

روايتی بحراں تے ردیفاں دے علاوہ نظمی نے بعض ایسی ردیفاں چنی نيں کہ دوسرےآں دے لئی انہاں وچ طبع آزمائی کرنا دشوار گزار تے کٹھن مرحلہ اے۔ نظمی دی چند سنگلاخ زمیناں اُتے مبنی نعتاں دے مطلعے بہ طورِ مثال ذیل وچ نشانِ خاطر ہاں ؎

اے صبا لے کے تو آ ان کے بدن کی خوشبو
میں بھی سونگھوں ذرا جنت کے چمن کی خوشبو
اے بادِ صبا ان کے روضہ کی ہوا لے آ
ہم ہجر کے ماروں کو طیبہ سے دوا لے آ
حج کے وہ منظر سہا نے ہم کو یاد آئے بہت
لوٹ کر اپنے وطن کو ہم تو پچھتائے بہت
ہزار بار مرے دل نے کی سکوں کی تلاش
ہوئی مدینے میں پوری مرے جنوں کی تلاش
بارہ ربیع الاول کے دن اتری جو لاہوتی شعاع
آدم سے ایں دم تک سب کو فیض رساں وہ نوری شعاع
لوحِ محفوظ پہ قرآن کی آیت چمکی
تب لبِ عیسا پہ احمد کی بشارت چمکی
طیبہ کے تاج دار نے دی زندگی نئی
وہ آئے اور پھیل گئی روشنی نئی
انسان کو انسان بناتی ہے حدیث
پیغام شرافت کا سناتی ہے حدیث
نامِ احمد ہے خدا کے فضل سے ایماں کی روح
رحمتِ ربِّ علا ہے اس شہ ذی شاں کی روح
جب بھی کوئی پوچھتا ہے اہلِ سنت کی سند
پیش کر دیتے ہیں ہم تو اعلا کی سند
کس نے سمجھا قرآن کا ماخذ
درحقیقت ہیں مصطفا ماخذ
جانِ ایماں ہے شہ دیں کی عداوت سے گریز
باعثِ قہرِ خدا ہے ان کی سنت سے گریز
نکہتِ عرقِ محمد ہے گلستاں کی اساس
طلعتِ نورِ محمد ماہِ تاباں کی اساس
الفت نبی کی روح میں اپنی رچا کے دیکھ
دل کو جمالِ یار کا شیشہ بنا کے دیکھ
سرخیاں حبِّ نبی کی جس کے دل میں رچ گئیں
خوبیاں اس شخص کی رضواں کے دل کو جچ گئیں

علاوہ ازیں چند مشکل تے ادق ردیفاں اس طرح نيں :، فقط، بھرپور، بارش،خاموش، اخلاص، عارض، محفوظ، چراغ، طفیل وغیرہ۔

جداں کہ اس گل دا اظہار کیتا جاچکيا اے کہ نظمی مارہروی دی شخصیت علومِ جدیدہ تے علومِ دینیہ دا حسین سنگم اے۔ آپ دریائے قرآنیات، سیرت، احادیث تے تاریخِ اسلامی دے اک مشّاق شندے نيں۔ آپ قرآنی اسلوب، قرآنی مضامین، احادیثِ نبویہ دے تقاضاں تے سیرتِ طیبہ دے صد رنگ پہلوآں دے دانا و بینا عالم و فاضل نيں۔ ایہی وجہ اے کہ شعر کہندے وقت آپ اس گہرے دریاسنو‏ں ایسے ایسے قیمتی موندی نکال لا نے وچ کم یاب ہو جاندے نيں جو آرایش و زیبائشِ نعت دے لئی غایت درجہ ضروری و اہ‏م نيں۔ آپ نے اپنے بیش تر اشعار دی بنیاد آیاتِ قرآنی تے حدیثِ رسولِ مقبول صلی اللہ علیہ وسلم اُتے رکھی اے۔ آپ دی نعتاں وچ اردو دے نال نال فارسیت دی آمیزش تے عربی بولی دا گہرا رچاؤ پایا جاندا اے۔ عربی وفارسی دے استعمال دے باوجود قاری نو‏‏ں اُکتاہٹ نئيں محسوس ہوندی بل کہ اوہ مکمل طور اُتے انہاں اشعار تو‏ں لطف اندوز ہوندا اے۔ ایہ امر نظمی مارہروی دے اک کم یاب تے قادر الکلام نعت گو شاعر ہونے اُتے دلالت کردا اے ؎

ان اعطینٰک الکوثر قرآں کا اعلان
میرے نبی اوصاف میں یکتا کثرت سے بھر پور
ثم دنا فتدلیّٰ کا مصداق بنا معراج کی شب
عرش سے آگے منزل کرنے ہمت والا آیا ہے
ان ہو الا وحی یوحیٰ کس کے نطق کا چرچا ہے
کس کی خطابت کس کی فصاحت کس کی بلاغت؟ اُن کی اُن کی
سجدۂ محشر کریں گے جب حبیبِ کبریا
یا محمد ارفع راسک رب یہی فرمائے گا
راحت فزا ہے سایۂ دامانِ مصطفیصل للہ علیہ والہ وسلم
رحمت کا آب شار ہیں چشمانِ مصطفیصل للہ علیہ والہ وسلم
جانِ رحمت قاسمِ نعمت حبیبِ کبریا
ترجمانِ کلمۂ وحدت لسانِ مصطفیصل للہ علیہ والہ وسلم

عربی تے فارسیت دے اس گہرے رچاؤ دے نال نال نظمی نے اپنے کلام وچ ہندوستانی عناصر، علاقائی بولیاں دا وی حُسنِ ادا دے نال ا ستعمال کیتا اے تے اپنے اردو کلام وچ ہندی بھاشا دی آمیزش وی دی اے جس تو‏ں نظمی دے پیرایۂ بولی و بیان وچ اک پُر کشش بانکپن پیدا ہو گیا اے ؎

عرش سے پرے جا کر مصطفا نے فرمایا
یہ زمیں بھی ہے میری اور یہ گگن میرا
ان سے جگ اجیارا وہ غریبوں کا سہارا ان کی رحمت سے سارے لوگ آس لگاتے ہیں
پاؤں پتھر پہ راکھیں تو نشان پڑ جائے یہ چمتکار میرے آقا نِت ہی دکھاتے ہیں
چشتی قادری مدھو شالا کے رند ہیں ہم
مدنی آقا پِلاتا ہے، اب سمجھو بھی
واللیل و والضحیٰ سے ہیں آقا کے زلف و رخ مراد
دل نور جسم نور ہے نورانی انگ انگ ہے
گا گا کے اے نادان نہ کر قراتِ قرآں
نغمہ ہے یہ توحید کا سرگم تو نہیں ہے

گنگا تے جمنا ایہ خالص ہندوستانی علامتاں نيں۔ ہندوستان دے اہلِ ہنود دے نزدیک ایہ دونے دریا تقدس دے آثار لئی ہوئے نيں۔ نظمی دے ایہ اشعار دیکھیاں انہاں وچ ہندوستانیت نمایاں اے، آپ نے گنگ و جمن دا تذکرہ کردے ہوئے انہاں ناقدین نو‏‏ں تازیانہ لگایا اے جو ایہ کہندے نيں کہ’’ مذہب پسند مسلم شعرا ہندوستان وچ بیٹھ کر عرب و ایران دے گن گاندے نيں ‘‘ … ؎

ارضِ گنگ بھی میری خطۂ جمن میرا
میں غلامِ خواجہ ہوں ہند ہے وطن میرا
قادری چشتی مہک بڑھ گئی مارہرہ میں
یوں تو پہلے سے ہی تھی گنگ و جمن کی خوشبو

نظمی دا وطن مارہرہ شمالی ہندوستان وچ اے جسنو‏ں پورب وی کہندے نيں تے اوتھ‏ے دی علاقائی بولی نو‏‏ں پورَبی کہیا جاندا اے۔ نظمی نے پوربی بھاشا وچ وی بارگاہِ رسالت مآب صلی اللہ علیہ وسلم وچ نذرانۂ محبت لٹایا اے۔ نظمی مارہروی دا پوربی رنگ و آہنگ ملاحظہ ہو ؎

ہمرے حک میں دعا کرو ہم طیبہ نگر کو جاوت ہیں
آکا کے سہر کے رہواسی جنت کا مجا اٹھاوت ہیں
جہاں ستر ہجار فرستن کی دن رات سلامی ہووت ہے
وہ چوکھٹ میرے نبی کی ہے جہاں چین ہجاروں پاوت ہیں
گنبد وہ ہرا جب دیکھت ہے دل دھڑکن دھڑکن لاگت ہے
سینہ ٹھنڈا ہو جاوت ہے نینیں بھی تراوٹ پاوت ہے
منبر محراب کو دیکھت ہیں سرکار کی یاد ستاوت ہے
چپکے چپکے ہمری آنکھیں سُمِرن کے نیٖر بہاوت ہیں

درج بالا نعتیہ کلام دے علاوہ بہ عنوان’’ نوری آستانہ‘‘ منقبت وچ وی پوربی بولی دی دل کش تے پُر بہار فصل خامۂ نظمی نے ایويں اگائی اے ؎

ہم کا پیم نگری ماں پیمی جی بسا لینا
تمھرے چرنوں ماں دم دیں ای ہمار حسرت ہے
ہمرے سُونے نینوں ماں نور ڈال دیو سرکار
کب سے تمھرے درشن کو من ہمار ترپت ہے

کم تو‏ں کم لفظاں وچ وڈے تو‏ں وڈا مفہوم ادا کرنے وچ ترکیباں بہت اہ‏م کردار ادا کردی نيں۔ نظمی مارہروی نو‏‏ں بولی و بیان اُتے عالمانہ دست رس حاصل اے۔ اس وجہ تو‏ں آپ نے اپنی نعتاں وچ اچھوندی تے نرالی ترکیباں دا برجستہ استعمال کیتا اے۔ اس موقع اُتے نظمی دی بولی و بیان اُتے عالمانہ دسترس تو‏ں متعلق سید محمد اشرف برکاندی مارہروی دا ایہ خیال پیش کرنا غیر مناسب نہ ہو گا :

’’نظمی دی زبان دانی دے سلسلے وچ ایہ وی ملحوظ رہے کہ انہاں دا شعری شجرہ حضور سیدالعلماء سیدؔ میاں مارہروی تے احسنؔ مارہروی تو‏ں ہوندا براہِ راست داغؔ دہلوی تک پہنچدا اے جنہاں نے وڈے زعم دے نال ایہ شعر کہیا سی ؎

اردو ہے جس کا نام ہمیں جانتے ہیں داغؔ
سارے جہاں میں دھو م ہماری زباں کی ہے

بولی دے سلسلے وچ ایہ گل وی قابلِ ذکر اے کہ نظمی دے دادا جان سید آلِ عبا اردو بولی دے منفرد انشا پرداز تے صاحبِ اسلوب ادیب تھے۔‘‘ (نظمی مارہروی:بعد از خدا…، ص18)

نظمی مارہروی نے اپنے کلام وچ اپنی بولی دانی دے جوہر بکھیرتے ہوئے نت نويں ترکیباتِ لفظی دے انسلاک تو‏ں اپنی نعتاں نو‏‏ں دو آتشہ بنا دتا اے۔ نظمی دی ترکیب سازی وچ اوہ تازگی و طرفگی،رنگارنگی تے تازہ کاری و نادرہ کاری اے کہ بس بے ساختہ سبحان اللہ ! کہنے نو‏‏ں جی چاہندا اے ؎

وہ سرِ وحدت، وہ رازِ قدرت، وہ رمزِ خلقت، وہ کنزِ رحمت
وہ شان و شوکت کہ ہر زباں پر انہیں کی تعریف ہو رہی ہے
مسیحائی میں یکتا ہو مدارِ دوجہاں تم ہو
ہمارے درد کے درماں طبیبِ انس و جاں تم ہو
سرو گل زارِ ربِّ جلیل آپ ہی ہیں
گلِ زیبائے باغِ خلیل آپ ہی ہیں
آپ ہی مدعائے کلیمی ہیں آقا
اور ظہورِ دعائے خلیل آپ ہی ہیں
صدقۂ نورِ محمد ہے وجودِ عالم
حُسنِ عالم ہے رہینِ خد و خالِ عارض
مطلعِ نظمِ جہاں رُخِ انور ان کا
حُسنِ مطلع کو مناسب ہے مثالِ عارض
نکہتِ عرقِ محمد ہے گلستاں کی اساس
طلعتِ نورِ محمد ماہِ تاباں کی اساس
روئے زیبائے محمد حُسنِ کنعاں کی اساس
نقشِ پاے مصطفٰی مہرِ درخشاں کی اساس
سجدہ گاہِ قلبِ مومن آستانِ مصطفٰی
افتخارِ نور و نکہت گلستانِ مصطفٰی
راحت فزا ہے سایۂ دامانِ مصطفٰی
رحمت کا آب شار ہیں چشمانِ مصطفٰی

نظمی اک کثیر المطالعہ شخص نيں۔ بہ ااں سبب آپ دے فن وچ بلا دا تنوع تے ہمہ گیری و ہمہ جہندی اے۔ آپ دا فکری کینوس وسیع تر اے۔ نظمی اسلامیات دے دل دادہ تو نيں ہی، ادبیاتِ عالَم اُتے وی آپ دی گہری نظر اے۔ آپ کثیر المطالعہ ہونے دے نال نال کثیر لسانی وی نيں۔ اردو دے علاوہ ہندی، انگریزی، عربی، فارسی، گجراندی تے سنسکرت ادب اُتے وی آپ نو‏‏ں دَرک حاصل اے۔ آپ نو‏‏ں روايتی ادب، ترقی پسندادب، جدید ادب، مابعد جدید ادب، ساختیات،پسِ ساختیات تے نويں عہد دی شعری تخلیقیت جداں ہور ادبی نظریات دا وی گہرا عرفان اے۔ آپ نو‏‏ں جتھ‏ے میرؔ و غالبؔ، داغ و اصغرؔ، اقبال و رضاؔ، محسنؔ و امیر،ؔ کبیرؔ و نانکؔ تے ٹیگورؔ دے شعری و ادبی اثاثے تو‏ں آگاہی اے اوتھے آپ ورڈس ورتھ، کیٹسؔ، شیلےؔ، بائرنؔ، ایلیٹؔ ،ولیم جانسنؔ، رچرڈسؔ، ٹیلرؔ، اشپرنگرؔ، کارگلؔ، شیکسپئرؔ تے براؤنؔ جداں مغربی ادیباں دے فکری رجحانات تو‏ں وی آشنا نيں۔ مطالعہ و معلومات دی اس وسعت و آفاقیت تے ہمہ جہندی دے اثرات آپ دی شعری تے نثری تصانیف وچ جا بہ جا ملتے نيں۔ آپ دے ایتھ‏ے عصری آگہی وی نمایاں اے۔ آپ اسلامیات و روحانیات تے ادب دے مختلف نظریات دے نال نال فلمی ادب، جاسوسی ادب تے صحافتی ادب جداں نازک موضوعات اُتے وی وسیع نظر رکھدے نيں اس اعتبار تو‏ں آپ دے کلام وچ متنوع خصوصیات دی تہ داری تے رنگارنگی پائی جاندی اے ؎

پہنچا وہی منزل پر ابھرا وہی ساحل پر
جو عشق کے رستے میں ہر گام گرا، اُٹّھا
ماں کے قدموں کے تلے جب میں نے یہ سر رکھ دیا
رب نے حصے میں مرے اوٗنچا مقدر رکھ دیا
ایک پہچان یہ مومن کی بتاتی ہے حدیث
وہ جو محبوب رکھے جاں کے برابر اخلاص
جو پست پست کیا عاصیوں کو وحشت نے
تو مست مست کیا مصطفٰی کی رحمت نے
مفادِ ذات کی خاطر کسی سے کچھ مانگوں
کبھی کیا نہ گوارا یہ میری غیرت نے

اج عالمی سطح اُتے مسلماناں دی جو ناگفتہ بہ حالت اے اوہ جگ ظاہر اے۔ ساڈی شوکت و اقتدار دا دبدبہ ختم ہو چکيا اے۔ انہاں دے اسباب و علل وچ سب تو‏ں اہ‏م مسلماناں دی قرآن تے صاحبِ قرآن تو‏ں دوری اے۔ جے اج دے مسلما‏ن ماضی دی تاب ناکی دوبارہ حاصل کرنا چاہندے نيں تو انہاں نو‏ں کن باتاں عمل کرنا پڑے گا۔ اوہدی طرف اشارا کردے ہوئے نظمی مارہروی جداں سچے تے مخلص شاعر نے جو انداز اختیار کیتا اے اس تو‏ں امتِ مسلمہ دے تئاں انہاں کاسوزِ دراں عیاں ہوندا اے ؎

ماضی کی عظمتیں تجھے پھر ہوں گی دست یاب
قرآن کے اصول ذرا آزما کے دیکھ
آج بھی فتح و نصرت پر قبضہ ہو قومِ مسلم کا
کاش جئیں ہم اس دنیا میں قرآنی کردار لیے
مسلمانو! سنبھل جاؤ یہ کیا حالت بنائی ہے؟
لقب قرآں نے تم کو دے رکھا ہے خیرِ اُمّت کا
رسومِ لغو چھوڑو، سنتوں پر ہو عمل پیرا
بناؤ مستحق خود کو سرِ محشر شفاعت کا

اسی طرح دنیا دے وڈے وڈے دانش وراں تے نکتہ رساں نے اپنے اپنے انداز تو‏ں زندگی کافلسفہ پیش کیتا اے لیکن نظمی جداں عاشقِ صادق کافلسفۂ زندگی انہاں سب تو‏ں جدا تقدیسی حیثیت دا حامل اے جو طہارت و پاکیزگی تے کوثر و تسنیم دا تقدس لئی ہوئے اے ؎

حبِّ احمد میں چھپی ہے زندگی
یہ نہ ہو تو موت سی زندگی
وادیِ طیبہ میں رہنا گر ملے
ہم یہ سمجھیں اب ملی ہے زندگی
دم بہ دم ہو ذکر نامِ پاک کا
ہاں یہی ہے ہاں ہی ہے زندگی
ان سے اُلفت اور ان کی آل سے
عاشقی در عاشقی ہے زندگی
نظمی جی نعتِ نبی پڑھتے رہو
زندگی ہے زندگی ہے زندگی

یوں تو نظمی مارہروی دی زیادہ تر نعتاں غزل دے فارم وچ نيں لیکن آپ نے ہور ہیئتاں مثلاً: مثلث،مربع، مخمس تے آزاد نظم وچ وی مدحتِ سرکار صلی اللہ علیہ وسلم دی خوشبوئاں فضائے نعت وچ بکھیری نيں۔ انہاں ہیئتاں وچ اُتے مشتمل کلام دی چند مثالاں خاطر نشین ہاں ؎

حق اللہ کی بولی بول
الا اللہ سے گھیرا کھول
اللہ ہو سے قلب جگائے جا
…………
میری سانسوں میں تم دل کی دھڑکن میں تم
شہر و صحرا میں تم، گلشن و بن میں تم
جس طرف دیکھوں میں تم ہی جلوا نما
مصطفا مصطفا مرحبا مرحبا مرحبا
………
میں تھا اور مری تنہائی تھی، تنہائی بس تنہائی
کوئی نہ ساتھی کوئی نہ ہمدم، یاس کی گھور گھٹا چھائی
تب پھر یادِ مدینہ لے کر بادِ صبا صر صر آئی
گنبدِ سبز کی رنگت سے پھر روح میں ہریالی آئی
دیکھی ان کی یاد کی برکت صلی اللہ علا محمد صلی اللہ علیہ وسلم
……………
شمس و قمر حق، برگ و شجر حق
جن و بشر حق، قند و حجر حق
شام و سحر حق، مد و جزر حق
تیر و تبر حق، زیر و زبر حق
کہاں کہاں ڈھونڈے گا حق کو ناحق گھومے ادھر ادھر
سب حق ہے سب حق ہے بھائی سب حق ہے
…………
خدا کا بندہ ہمارا آقا
حرا میں کس کو ضیا ملی تھی
یہ کون فاران پر چڑھا تھا
امین و صادق خطاب والا
خدا کی روشن کتاب والا
جس کی صورت
خدائے واحد نے اپنے بندوں کو
نعمتِ لازوال بخشی
سلامتی امن و آشتی کے اصول دے کر
کسے خدا نے عرب میں بھیجا

جداں کہ ابتدا وچ ایہ ظاہر کیتا جا چکيا اے کہ نظمی مارہروی نے اپنی نعتیہ شاعری دے آغاز وچ امام احمد رضا بریلوی دے نعتیہ کلام اُتے تضامین قلم بند کيتیاں ۔ ایہ تضامین فکری و فنی اعتبار تو‏ں بلند و بالا نيں۔ ایويں تو کئی نام ور شعرائے کرام نے کلام رضا اُتے تضمیناں قلم بند کيتیاں نيں۔ لیکن انہاں سب وچ نظمی دا اندازِ بیان تے پیرایۂ اظہار عمدگی لئی ہوئے اے۔ بہ قول پروفیسر ڈاکٹر انور شیرازی لندن : ’’اردو نعتیہ شاعری وچ بہت کم لوگاں نے کلامِ رضا وچ پیوند کاری دی جسارت دی اے۔ کیو‏ں کہ ظاہر اے کہ مخمل وچ ٹاٹ دا پیوند نئيں لگایا جاندا۔ نظمی نے ستاراں نعتاں اُتے تضامین لکھی نيں تے ہر نعت وچ مخمل دے نال مخمل دا ہی جوڑ لگایا ہے۔‘‘ (نظمی مارہروی:بعد از خدا…،ص28)

ذیل وچ انہاں مضامین تو‏ں دو اک مثالاں نشانِ خاطر فرمائاں ؎

آئے ہیں در پہ ترے دل میں لیے حزن و ملال
دشمنوں سے ہیں ترے چاہنے والے بے حال
ڈگمگاتے ہوئے قدموں کو شہ دین سنبھال
تیرے ٹکڑوں سے پلے غیر کی ٹھوکر پہ نہ ڈال
جھڑکیاں کھائیں کہاں چھوڑ کے صدقہ تیرا
……………
کیا کہنے تیرے جلوۂ زیبا کی برکتیں
افسردہ و ملول کو ملتی ہیں راحتیں
نورِ خدا کی ہر سو برستی ہیں نعمتیں
اللہ رے تیرے جسمِ منور کی تابشیں
اے جانِ جاں میں جانِ تجلا کہوں تجھے
……………
سفر حرم سے ہوا تا بہ مسجدِ اقصیٰ
بہ جسم و روح یہ کون عرش سے پرے پہنچا
یہ معجزہ مرے آقا کا تھا بہ حکمِ خدا
یہ ان کے جلوے نے کیں گرمیاں شبِ اسرا
کہ جب سے چرخ میں ہیں نقرہ و طلائے فلک

گذشتہ صفحات وچ اس امر اُتے روشنی پائی جاچک‏ی اے کہ نظمی مارہروی اردو دے نال نال عربی، فارسی،انگریزی، ہندی، مراٹھی، گجراندی تے سنسکرت دے وی ماہر نيں۔ بل کہ اردو ہی دی طرح انہاں زباناں اُتے آپ نو‏‏ں مکمل ملکہ حاصل اے۔ انہاں زباناں اُتے آپ دی ماہرانہ تے ادیبانہ دست رس دا ایہ عالم اے کہ آپ نے انگریزی تے ہندی وچ کئی کتاباں لکھياں۔ فارسی تے گجراندی تو‏ں کئی کتاباں اردو وچ ترجمہ کيتیاں ۔ ہندی تے سنسکرت وچ مہارت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ انہاں زباناں وچ آپ نے نعت جیسی مشکل ترین صنفِ سخن نو‏‏ں کامیابی تو‏ں برتا تے میدانِ مدحتِ سرکار صلی اللہ علیہ وسلم اُتے عمدہ لہلہاندی ہوئی فصل اگائی۔ سنسکرت وچ لکھی گئی آپ دی اک نعت تو عالمی شہرت دی حامل اے۔ علاوہ ازاں ہندی وچ لکھے گئے چھند تے چوپائیاں وی قابلِ تحسین نيں۔ ذیل وچ سنسکرت تے ہندی نعتاں دے چند اشعار نشانِ خاطر ہاں ؎

سنسکرت نعت
کوٹی کوٹی پرنام نت مستک سکل پرجا جنم
ہے دین بندھو دَیا ندھی ابھی نندنم سو سواگتم
شاہِ امم شاہِ امم
جنم تتھی دوادش ربیع الاول شبھ منگلم
پرتبھا ادبھت الَو کِک پرتیما اتی سندرم
شاہِ امم شاہِ امم

ہندی نعت
قبر میں پل بھر کو وہ آئے ہر سو پھیلا نور
نظمی نے پہچان ہی لی سوامی کی چھبی مشہور
چھبی مشہور جو انکت سدا رہی تھی من درپن میں
جس کی خوشبو بسی ہوئی تھی تن من کے کن کن میں
…………
چاند کی چھاتی چاک انگوریاں نیر بہائیں
ہاتھ چھلادیں بانجھ بکریاں دودھ دہائیں
ڈوب گگن کی گودی میں سورج پھر آئے
پتھر بولے پیڑ چلے پشو شیٖش نواے

چوپائیاں
رب نے دیا مہامت کو سب اگیات کا گیان
سارے جن مانس میں ان کا شریشٹھ استھان
سرو شریشٹھ استھان و ہ سرشٹی سروت کہائے
نبیوں کے پری پورک روپ وہ جگ میں آئے
…………

عورت کی مریادا کا اُلنگھن مت کرنا
اس نے تم کو جنم دیا ہے یہ نہ وِسرنا
نبی نے ماں کا آدر کرنا ہمیں سکھایا
جنم سپھل کرنے کا مول منتر سمجھایا

چھند
بارہ ربیع الاول کے دن بنا تھا اک اتہاس
پیدا ہوئے مہامت اس دن بن کر جگ کی آس
اللہ ایک، رسول محمد، کلمہ ہمیں پڑھایا
ستیہ وچن، سد کرم، سد ویوہا کا چلن سکھایا
کہیں نظمی جی کیسے بھولیں سوامی کا احسان
ہم تھے پشو سمان، بنایا آقا نے انسان

’’بعد از خدا…‘‘ وچ نعتاں دے علاوہ اک معتد بہٖ حصہ منقبتاں اُتے مشتمل اے جو شعری محاسن دا آئینہ دار ہونے دے نال نال نظمی مارہروی دے اپنے ممدوحین دے تئاں والہانہ وارفتگی تے با ہوش عقیدت و محبت دی غماز وی نيں۔ سیدنا صدیقِ اکبر، سیدنا علیِ مرتضا، امام حسین،شہدائے کربلا، سیدنا غوثِ اعظم، خواجہ غریب نواز، اعلا امام احمد رضا، مفتیِ اعظم علامہ مصطفٰی رضا، بزرگانِ مارہرہ مطہرہ وغیرہم رضی اللہ عنہم اجمعین دی شان وچ منقبتاں خامۂ نظمی نے حوالۂ قرطاس کیتا ہے۔’’بعد از خدا…‘‘ وچ شامل مناقب دے چیدہ چیدہ اشعار خاطر نشین ہاں ؎

جنہیں نبی نے مصلا عطا کیا اپنا
وہ ناز و شانِ امامت ہیں حضرتِ صدیق
وہ ہاتھ جس کو یزیدی اسیر کر نہ سکے
وہ ہاتھ سبطِ نبی کا ہے با وضو اب تک
گلشنِ فاطمہ کے وہ شاداب گل، وہ مسیحا نفَس شاہِ عالی نسب
کھیل ہی کھیل میں مردے زندہ کیے قُم باذنی جو حکمِ قوی ہو گیا
تھا جو اک اجڑا ہوا سا شہر ریگستان کا
اس کو اجمیرِ مقدس کہلوایا آپ نے
شاہِ برکت کی برکات کیا پوچھیے جس کو جو بھی ملا ان کے گھر سے ملا
پرتوِ طیبہ مارہرہ جب بن گیا، نور کا فیض نوری کے در سے ملا
دل کش و دل چسپ شیریں دل نشین و دل پسند
بوالحسن سے ملتا جلتا ہے بیانِ بوالحسین

علاوہ ازاں نظمی مارہروی نے اس مجموعہ وچ اپنے لکھے ہوئے سہراں تے رخصتیاں نو‏‏ں وی شامل کیتا اے۔ ایہ سہرے تے رخصتیاں وی اپنے طرزِ اظہار، پیرایۂ بیان تے مضامین دی ندرت دے با وصف خاصے دی چیز نيں۔ انہاں وچ جتھ‏ے نصیحت آموز مضامین دی فراوانی اے اوتھے شعری حُسن و جمال تو‏ں ایہ نظوچ آراستہ و مزین نيں۔ نظمی مارہروی نے انہاں سہراں وچ نعتیہ و منقبتی انداز اختیار کرکے اس صنف نو‏‏ں وی اپنے امتیازی اسلوب دے سبب اک دل کش تقدس عطا کر دتا اے۔ جو آپ نو‏‏ں ہور پیشہ ورسہرا نویس تے رخصتی نگار شعرا تو‏ں منفرد تے ممتاز کردا اے۔ امینِ ملّت پروفیسر ڈاکٹر سید محمد امین میاں مارہروی دی رسمِ مناکحت دے موقع اُتے نظمی دا لکھیا گیا سہرا اندازِ بیان دے اعتبار تو‏ں اچھوندا تے نرالا بانکپن لئی ہوئے اے، ردیف و قوافی دی جدت و ندرت تے فکری طہارت قاری نو‏‏ں مسرت و بصیرت تو‏ں آشنا کردی اے ؎

صبا کے جھونکوں میں ہے ترنم کلی کے ہونٹوں پہ ہے تبسم
بہار کی گود پا کے دیکھو ہمک رہا ہے ہمکتا سہرا
فضا میں نغمے بکھر رہے ہیں خوشی سے چہرے نکھر رہے ہیں
حیاتِ نو کے سجائے سپنے دمک رہا ہے دمکتا سہرا
کہو ستاروں سے آئیں اس دم عروسِ نو کی نظر اتاریں
لڑی لڑی میں ہیں نوری کرنیں چمک رہا ہے چمکتا سہرا

علاوہ ازیں شہزادۂ حضور نظمی مارہروی، سید سبطین حیدر برکاندی تے سید صفی حیدر برکاندی دے سہراں دے چند اشعار وی ملاحظہ کریئے تے نظمی دے حسنِ تخیل دی داد داں ؎

بنا ہے سبطین آج دولہا سجائے سہرا نجابتوں کا
ہر ایک گل میں ہے نوری نکت ہے رنگ حسینی سیادتوں کا
نزاکتیں اس میں نانہالی، نفاستیں اس میں دادہالی
سراپا گنگ و جمن کا سنگم، مجسمہ دوہری نسبتوں کا
رخِ صفی پہ یہ سہرا سجا سبحان اللہ
ہر ایک پھول خوشی سے کھلا سبحان اللہ
حسینی اور حسنی خون کا یہ سنگم
اور اس میں رنگِ مدینہ گھلا سبحان اللہ

حاصلِ کلام ایہ کہ سیدآلِ رسول حسنین میاں نظمی مارہروی دی تہ در تہ تے متنوع صفات و خصوصیات دی حامل سب رنگ شخصیت تے آپ دی وسیع تر جملہ فنی محاسن تو‏ں آراستہ و مزین تقدیسی شعری کائنات دا کماحقہٗ تعارف تے تبصرہ و تجزیہ پیش کرنا آسان کم نئيں۔ نظمی مارہروی دے شعری اثاثے نو‏‏ں پڑھنے دے بعد ہر صاحبِ نقد و نظر ساڈے اس دعوے دی توثیق کرے گا کہ ’’نظمی مارہروی بلاشبہ عصرِ رواں دے سب تو‏ں عظیم ترین نعت گو بل کہ حسّان العصر کہہ جانے دے بجا طور اُتے مستحق نيں۔‘‘ بعض ناقدین دے نزدیک اکیسواں صدی نعت گوئی دی صدی اے تے واقعہ وی اایہی اے، تو اس صدی دے ممتاز نعت نگاراں وچ نظمی مارہروی دا وی تذکرۂ خیر ہونا چاہیے۔ ہن جدو‏ں کہ نعتیہ ادب نو‏‏ں کافی فروغ حاصل ہو رہیا اے۔ نعت تے فنِ نعت تو‏ں متعلق دنیا دے کئی خطاں تو‏ں نمائندہ رسائل و جرائد اشاعت پزیر ہو رہے نيں تو ضروری ہو جاندا اے کہ نظمی مارہروی دے فکر و فن تے آپ دی امتیازی ا وصاف دی حامل نعتیہ شاعری اُتے خصوصی گوشے شائع کیندے جان۔ یونی ورسٹیاں تے جامعات وچ آپ دے فنِ نعت گوئی دا محاکمہ کردے ہوئے تحقیقی مقالات قلم بند کیندے جان، تاکہ نظمی مارہروی دے پاکیزہ نعتیہ رجحانات، خیالات تے افکار وچ جو انفرادیت، تنوع تے ہمہ جہندی و ہمہ گیریت اے اُنہاں تو‏ں دنیائے ادب واقف ہو ک‏ے مکمل طور اُتے مستفیض ہو سکے۔