مہاتما بدھ تے اس ویلے دے سیاسی حالات
تاریخی شہادتاں اُتے مبنی مہاتما بدھ دا ظہور کلاسیکی بودھی ادب دی تہہ توں کئی پرتاں وچ ہُندا اے۔ اس دی قدیم ترین شکل کِسے اک متن توں نمودار نئيں ہُندی بلکہ اسنوں پالی سوتّا تے تھرواد روایت دے ونایا ادبی علوم وچ قلم بند کیتے جانے والے واقعات نوں جستہ جستہ جوڑ دے مرتب کیتا جا سکدا اے۔ مہاسانگھک، سرواستیواد تے مہایان روایتاں نال تعلق رکھنے والے بعد دے متون، بعض اوقات بہت ساریاں مافوق الانسانی خصوصیات دے واسطے توں انہاں اولین متون توں مرتب ہونے والے محض اک بیرونی خاکے دی صرف آرائش کردے نيں۔ بہر حال، پالی ادبی علوم توں رونما ہونے والی اصل شبیہہ اک انتہائی انسان دوست شخص نوں سامنے لاندی اے جس نے مشکلاں توں بھرے ہوئے غیر محفوظ زمانےآں وچ زندگی بسر دی تے شخصی، ہور خانقاہی دونے سطحاں اُتے انہاں گنت مشکلات تے آزمائشاں دا سامنا کیتا۔ ایتھے اسيں مہاتما بدھ دی زندگی دے قدیم ترین بیان دا خاکہ پیش کرن گے جواسٹیفن بیچیلر دی اس عالمانہ تحقیق اُتے مبنی اے جسنوں انہاں نے اپنی کتاب "اک بودھی دہریے دے اعترافات" وچ مرتب کیتا اے۔ تمام اسماء اپنی پالی عبارت دے مطابق دتے جان گے۔
مہاتما بدھ دا جنم ۵۶۶ سال ق م وچ موجودہ زمانے دے جنوبی نیپال وچ واقع لُمبینی سبزہ زار دے مقام اُتے ہويا سی۔ ایہ سبزہ زار ساکیہ دی سلطنت کپل واتھو توں زیادہ دوری اُتے واقع نئيں اے۔ اگرچہ پالی صحیفاں وچ انہاں دا شخصی ناں سدھاتھ نظر نئيں آندا۔ اُتے ، اپنی سہولت دی خاطر ایتھے اسيں ايسے دا استعمال کرن گے۔ مہاتما بدھ دے سلسلے وچ اکثر استعمال کیتا جانے والا اک ہور ناں گوتم اصل وچ اک قبیلے دا ناں اے۔
جداں کہ بعد دے بودھی ادبی علوم وچ بیان کیتا گیا اے کہ سدھاتھ دے والد سُدهودن، کوئی راجا نئيں سن، بلکہ اوہ گوتم قبیلے دے اک سردار سن، جنہاں نے ہوسکدا اے کہ ساکیہ وچ اک علاقائی گورنر دی خدمات انجام دتی ہون۔ پالی صحائف وچ انہاں دی ماں دا ناں نئيں دتا گیا، مگر بعد دے سنسکرت ماخذاں وچ انہاں دا تذکرہ مایا دیوی دے طور اُتے ملدا اے۔ سدھاتھ دی ماں انہاں دے پیدائش دے کچھ ہی دناں بعد چل بساں تے ايسے لئی انہاں دی چھوٹی بہن پجاپتی نے انہاں دی پرورش کی، جنہاں توں اس زمانے دے رواج دے مطابق سدھاتھ دے والد نے شادی کرلئی سی۔
ساکیہ اک قدیم جمہوری ریاست سی، لیکن سدھاتھ دی پیدائش دے وقت ایہ ریاست اس عہد دی طاقت ور کوسل سلطنت دا حصہ سی۔ سلطنت کوسل موجودہ دور دے بہار وچ دریائے گنگا دے شمالی کنارے توں لے کے ہمالیہ دی ترائی تک پھیلی ہوئی سی۔ ساوتھی اس سلطنت دا دار السلطنت سی۔
چونکہ مہاتما بدھ دی زندگی وچ جگہ پانے والے اہم تھاںواں دی جغرافیائی تے طبعی تفصیلات دے مختصر بیان توں انہاں دی سوانح نوں سمجھنے وچ کِسے قدر مدد ملے گی، اس لئی انہاں تھاںواں دا خاکہ ایتھے پیش کیتا جا رہیا اے۔ ساکیہ کوسل دے مشرقی حصہ وچ اے، مللا دے صوبے توں ملحق جو ساکیہ کہ جنوب مشرق وچ واقع اے۔ مللا دے مشرق وچ جمہوریہٴ وجّی سی، جس دا دارالسلطنت ویسالی سی۔ جمہوریہٴ وجّی اُتے کئی قبیلےآں دی مشترکہ حکومت سی، انہاں وچ لچھوی قبیلہ سب توں مشہور سی۔ وجّی تے کوسل دے جنوب وچ ، دریائے گنگا دے دوسری طرف مگدھ دی طاقتور ریاست سی جس دا دارالسلطنت راج گہہ وچ واقع سی۔ کوسل دے مغرب تے موجودہ دور دے پاکستانی پنجاب وچ گندھارا سی جس دی حیثیت ھخمانشی دی فارسی سلطنت دے اک صوبے ورگی۔ اس دے صدر مقام، ٹیکسلا اس زمانے دی مشہور ترین یونیورسٹی سی۔ اوتھے یونانی تے فارسی افکار ہور ثقافتاں اپنی معاصر ہندوستانی ثقافتاں تے افکار وچ گھل مل جاندی سی۔
شمالی شاہراہ پر، جسنوں اس دور دی خاص تجارتی سرگرمی دے مرکز دی حیثیت حاصل سی، کپل واتھو واقع سی، اوہ وڈا شہر جتھے سدھاتھ نے نشوونما پائی۔ شمالی شاہراہ کوسل نوں کبھے جانب گندھارا توں ملاندی سی، تے ساکیہ، مللا تے جمہوریہٴ وجّی توں لنگھدی ہوئی جنوب دی سمت مگدھ نوں چلی جاندی سی۔ اس طرح، اگرچہ پالی صحائف وچ سدھاتھ گوتم دے انیس برس توں پہلے دی عمر دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات ملدی نيں، مگر ایسا لگدا اے کہ انہاں دا تعارف بہت ساریاں ثقافتاں توں ہوچکيا سی۔ ایہ امکان وی اے کہ انہاں نے ٹیکسلا دی یونیورسٹی وچ تعلیم پائی ہوئے گو کہ اس دی کوئی شہادت نئيں ملدی۔
سدھاتھ نے بھد کچنا نال شادی کيتی جسنوں سنسکرت ادب وچ یشودھرا دے طور اُتے جانیا جاندا اے۔ اوہ سدھاتھ دی عم زاد تے دیودت دی بہن سن۔ دیودت بعد وچ مہاتما بدھ دا خاص حریف بن گیا انہاں دے ایتھے اک بچے نے جنم لیا، بیٹا راہل اپنے بیٹے دی پیدائش دے بعد، انتیس برس دی عمر وچ مہاتما بدھ نے کیل وتتھو نوں چھڈ دتا تے روحانی صداقت دی تلاش وچ مگدھ دی طرف روانہ ہوگئے۔ شمالی شاہراہ دے نال نال سفر کردے ہوئے تے دریائے گنگا نوں پار کرکے اوہ راج گہہ جا پہنچے۔ اس وقت مگدھ اُتے راجہ بمبسار دی حکومت سی تے کوسل اُتے راجہ پاسیناڈی کيتی۔ کوسل تے مگدھ دے وچکار اک معاہدے دی شق دے طور اُتے دونے راجاواں نے اک دوسرے دی بہن نال شادی کرلئی سی۔ راجہ پاسیناڈی دی بہن دا ناں دیوی سی۔
مگدھ وچ سدھاتھ نے دو استاداں، الارا کالام تے اوداک رامپُت دے فرقےآں وچ تعلیم حاصل کيتی۔ برہمنی روایت توں اپنے ربط دی وجہ توں انہاں نے سدھاتھ نوں اس گل کيتی تربیت دتی کہ کس طرح لاشیئت ﴿اوتھے کچھ وی نئيں ہونے دی حالت﴾ اُتے دھیان مرکوز کیتا جائے تے کِسے شے نوں دوسری شے توں ممیز کیتا جائے نہ ہی ممیز نہ اُتے دھیان مرکوز کیتا جائے۔ بہر حال، انہاں کمالات دی حصولیابی توں سدھاتھ دی تشفّی نئيں ہوئی تے انہاں نے انہاں استاداں نوں چھڈ دتا۔ اس دے بعد انہاں نے انتہائی زہد و ریاضت دا راستہ اختیار کيتا، ایتھے تک کہ کھانا پینا یکسر ترک کر دتا۔ ہن دی بار وی انہاں نوں احساس ہويا کہ اس طرح دی مشقت راہ نجات تک نئيں پہنچاندی۔ لہٰذا ، انہاں نے اپنا پرت توڑ دتا تے پاس ہی واقع اوروولا دی راہ لی جسنوں اج اسيں بودھ گیا دے ناں توں جاندے نيں۔ جتھے انہاں نوں بودھی درخت دے تھلے پینتیس برس دی عمرماں روشن ضمیری حاصل ہويا۔ ایہ انہاں دا مگدھ وچ آئے ہوئے چھٹا سال سی۔
روشن ضمیری دی حصولیابی دے بعد، اوہ مغرب وچ میگادی چلے گئے، ہرناں دے کھلے باغ، اسپٹان اج دا سارناتھ، وارانسی دی بالکل نزدیک۔ اگرچہ دریائے گنگا دے جنوب دا علاقہ بادشاہ پاسیناڈی نے مگدھ دے حوالے کردتا جدوں اس نے اپنی بہن دیوی دی شادی بادشاہ بمبسار توں کرائی۔ مہاتما بدھ نے اپنے پنج ساتھیاں دی رفاقت وچ برسات دا موسم اوسن، ہرناں دے کھلے باغ وچ گزاریا تے جلد ہی مقلدین دی اک چھوٹی سی تعداد انہاں دے گرد جمع ہوگئی۔ اس طرح زاہداں دا اک گروہ وجود وچ آیا، دیکھ بھال دے لئی انہاں نوں جس دی ضرورت سی۔
ویسالی دے لچھوی شریف آدمی مہالی نے مہاتما بدھ دے بارے وچ سنیا تاں راجہ بمبسار نوں مشورہ دتا کہ انہاں نوں مگدھ آنے دی دعوت داں، چنانچہ، برسات دے بعد مہاتما بدھ تے انہاں دا پھیلدا ہويا گروہ مشرق دی سمت مگدھ دے دارالسلطنت راج گہہ نوں پرت آیا۔ راجہ بمبسار مہاتما بدھ دی تعلیمات توں متاثر ہويا تے انہاں نوں بانساں دے چھوٹے توں جنگل اُتے مشتمل، "ویلوون" نامی اک سبزہ زار نذر کیتا جو استعمال وچ نئيں سی تے جتھے بارش دے دناں وچ اوہ اپنے گروہ دے ٹھہرنے دا انتظام کر سکدے سن ۔
جلد ہی ساریپُت تے موگلان جو اک ممتاز مقامی گورو دے خاص چیلے سن، مہاتما بدھ دے گروہ وچ شامل ہوئے گئے۔ اگے چل کے ایہ دونے مہاتما بدھ دے سب توں قریبی شاگرد بن گئے۔ ساریپُت نے مہاتما بدھ توں درخواست کيتی کہ اوہ اپنی روز افزاں پھیلدی ہوئی خانقاہی برادری دے لئی اک عہد نامے دی تشکیل کرن تے راجہ بمبسار نے ایہ تجویز رکھی کہ انہاں دی برادری دوسرے فقیر پیشہ روحانی گروہاں مثلاً جینیاں دی طرح کچھ خاص رسماں نوں اختیار کرے۔ راجہ نے خصوصی طور اُتے ایہ مشورہ دتا کہ اپنی تعلیمات اُتے گل گل دے لئی اوہ سہ ماہی نشستاں دا اہتمام کیتا کرن۔ مہاتما بدھ نے ایہ مشورہ قبول کر ليا۔
اک دن، اناتھ پنڈک جو کوسل دے دارالسلطنت ساوتھی دا اک مالدار ساہوکار سی، کاروبار دے سلسلے وچ راج گہہ آیا۔ اس نے انہاں نوں ساوتتھی (بادشاہ پاسیناڈی دے دار السلطنت) وچ برسات دا موسم گزارنے دے لئی اک جگہ دی پیش کش کيتی۔ اس دے کچھ ہی دناں بعد مہاتما بدھ تے انہاں دے بھکشوواں دا گروہ کوسل چلا گیا، مگر ایہ واقعہ اس توں کئی سال پہلے دا اے جدوں اناتھ پنڈک نے انہاں نوں قیام دے لئی مناسب جگہ پیش ورگی۔
اسی اثنا وچ ، اپنے پریوار نال ملن دے لئی مہاتما بدھ کپل واتھو واپس آئے۔ انہاں دے والد سُدهودن فوراً ہی انہاں دے مقلدین وچ شامل ہوئے گئے تے انہاں دا اٹھ برس دا بیٹا راہل وی، انہاں دے خانقاہی سلسلے دا اک نو آموز فرد بن گیا۔ بعد دے برساں وچ کئی ساکیہ امرا وی اس حلقے وچ آملے جنہاں وچ مہاتما بدھ دے عم زاد آنند ، انورُدھ تے دیودت، ايسے دے نال نال مہاتما بدھ دے سوتیلے بھائی، نندا وی شامل ہوگئے۔ جو سندر نندا، یعنی "خوش جمال نندا" دے طور اُتے وی جانے جاندے نيں۔
مہاتما بدھ دی سوتیلی ماں تے خالہ پجاپتی نے وی اس بڑھدے ہوئے حلقے وچ شمولیت دی درخواست کيتی مگر پہلے پہل مہاتما بدھ نے انکار کر دتا۔ ہمت نہ ہاردے ہوئے، مہاتما بدھ دے انکار دے بعد وی انہاں نے اپنا سرمنڈوا لیا، پیلے کپڑے پہن لئی تے دوسری عورتاں دے اک وڈے گروہ دے نال، بہر حال، مہاتما بدھ دی پیروکار بن گئياں۔ پجاپتی دے اس حلقے وچ داخلے دے لئی درخواست جاری رکھی، مگر مہاتما بدھ نے دوسری تے فیر تیسری مرتبہ وی انکار کر دتا۔ بالآخر، مہاتما بدھ دے انتقال توں کچھ برس پہلے، آنند نے مداخلت دی تے پرجاپتی دی طرف توں منت کی، تے انجام کار مہاتما بدھ انہاں نوں اپنے حلقے وچ داخلہ دینے اُتے رضامند ہوگئے۔ ایہ واقعہ جمہوریہٴ وجّی دے ویسالی نامی مقام دا اے، تے ايسے توں بدھ مت وچ راہباواں دے سلسلے دی شروعات ہُندی اے۔
اناتھ پنڈک نوں انہاں دی زبردست فیاضی تے سخاوت دے لئی جاناجاندا سی تے مہاتما بدھ دی کوسل نوں واپسی دے کچھ برس بعد انہاں نے سونے دا اک وڈا ذخیرہ پیش کیتا تاکہ ساوتھی وچ اک کھلا ہويا باغ "جیت ون" یعنی کہ "جیت دا جنگل یا جھرمٹ" خرید لیا جائے۔ انہاں نے اوتھے مہاتما بدھ تے انہاں دے بھکشوواں دے لئی برسات دے موسم وچ قیام دی غرض توں اک نہایت شاندار حویلی تعمیر کروائی۔ آخر کار، عرفان دی حصولیابی دے لگ بھگ ویہہ برس بعد، اپنے خانقاہی گروہ دے لئی مہاتما بدھ نے برکھیا رت دے رسمی ٹھکانے قیام گاہ دی رسم دا آغاز کيتا، جس دے دوران تمام خانقاہ نشین ہرسال برسات دے موسم وچ تن مہینے دے لئی یکجا ہوئے جاندے سن تے سال دے باقی ماندہ دناں دی طرح اک جگہ توں دوسری جگہ آنے جانے دا سلسلہ موقوف کر دیندے سن ۔ مجموعی طور پر، مہاتما بدھ نے جیت دے جنگل وچ واقع اس ٹھکانے پر، اپنی زندگی دی انیس برساتاں گزاراں تے اپنے ۸۴۴ اپدیش دیے۔ اناتھ پنڈک نے مہاتما بدھ دی خانقاہی برادری دی سرپرستی دا اپنا سلسلہ جاری رکھیا، اگرچہ اپنی زندگی دے اختتامی دور وچ ، اوہ دیوالیہ ہوئے گئے سن ۔
کوسل راجہ پاسیناڈی نے جیت دے جنگل والے ٹھکانے اُتے گوتم بدھ توں پہلی بار ملاقات کيتی جدوں مہاتما بدھ دی عمر چالیس برس دے نیڑے سی۔ مہاتما بدھ نے راجہ نوں شدت توں متاثر کیتا جس دے نتیجے وچ پاسیناڈی وی انہاں دے سرپرستاں تے پیروکاراں وچ شامل ہوگیا۔ مگر، بہر حال راجہ پاسیناڈی توں مہاتما بدھ دا تعلق ہمیشہ نہایت نازک رہیا۔ گو کہ ایہ راجہ علم دا اک فکری سرپرست تے مربّی سی، مگر فیر وی، اوہ عیاش طبع تے اکثر بہت بے رحم ہوئے جاندا سی۔ مثال دے طور پر، کِسے خوف دے تحت، راجہ نے اپنے مللا دے دوست تے اپنی فوج دے کمانڈر بندھول نوں جان توں مروادتا، اگرچہ اپنی پشیمانی دے احساس دی تلافی دے لئی، اس نے اپنی فوج دے سر براہ دی حیثیت توں بندھولا دے بھتیجے کاراین دا تقرر وی کر دتا۔ برساں بعد اپنے چچا دی موت دا انتقام لینے دی خاطر کاراین نے پاسیناڈی نوں معزول کر دتا۔ بہر حال، مہاتما بدھ نے راجہ دے ناہموار سلوک تے مقدر دے اتار چڑھاؤ نوں برداشت جو کیتا تاں بے شک صرف اس خیال توں کہ انہاں نوں چوراں تے جنگلی جانوراں دی طرف توں اپنے گروہ نوں لا حق خطرات توں بچاؤ دی ضرورت سی، تے ايسے دے نال نال، انہاں دی امداد دے لئی انہاں نوں مالدار سرپرستاں تک رسائی وی درکار سی۔
اپنے حکمراں خاندان دے سلسلے نوں بچائے رکھنے دے لئی راجہ پاسیناڈی نوں اک بیٹے دی ضرورت سی۔ اس دی پہلی بیوی جو مگدھ دے راجہ بمبسار دی بہن سی صاف ظاہر اے کہ اسنوں کوئی بیٹا نہ دے سکيتی۔ فیر راجہ نے اک ہور شادی رچا لی، مللکا توں جو نچلی ذات دی اک حسین عورت سی تے مہاتما بدھ دی پیروکار سی۔ راج دربار دے برہمن پروہتاں نوں اس عورت دی ایہ طبقاتی حیثیت اپنے لئے اہانت آمیز محسوس ہوئی۔ مللکہ دے ایتھے راجہ پاسیناڈی توں اک بیٹی وجیری پیدا ہوئی۔
راجہ نے ہن ایہ سوچیا کہ اک بیٹے دے لئی اسنوں تیسری بیوی لانی ہوئے گی۔ سو اس نے مہاتما بدھ دے عم زاد مہاناں دی بیٹی وسبھا نوں بیاہ لیا، جو مہاتما بدھ دے والد دی موت دے بعد ساکیہ دا گورنر بن گیا سی۔ مہاناں مہاتما بدھ دے نزدیکی شاگرداں آنند تے انورُدھ دا بھائی سی۔ ہر چند کہ مہاناں نے وسبھا نوں اُچی حیثیت دی اک عورت دے طور اُتے پیش کیتا سی، مگر اصل وچ اوہ اک کنيز دے بطن توں اس دی ناجائز اولاد سی۔ اس نے اگرچہ راجہ پاسیناڈی نوں اک بیٹا دتا، ودادبھ مگر کوسل راج سنگھاسن دے وارث دی حیثیت توں اس دی حالت اپنی ماں دے مخفی سلسلہٴ نسب دی وجہ توں خراب سی۔ اس دی اس کمزوری نے مہاتما بدھ نوں وی وسبھا توں رشتے داری دے باعث مشکل وچ ڈال دتا۔
اس حقیقت توں لاعلم ہُندے ہوئے کہ اوہ اک ناجائز اولاد اے، ودادبھ نے سولہ برس دی عمر وچ پہلی بار اپنے دادا مہاناں نال ملاقات دے لئی ساکیہ گیا۔ پاسیناڈی دے فوج دے کمانڈر کاراین نوں اوتھے پہنچنے دے بعد ودادبھ دی ماں دے صحیح پس منظر دا پتہ چلا۔ جدوں فوج دے کمانڈر نے پاسیناڈی نوں دسیا کہ اس دا بیٹا اک کنيز دا ناجائز پوتا اے تاں راجہ نوں ساکیوں اُتے طیش آگیا۔ اس نے اپنی بیوی تے بیٹے نوں انہاں دی شاہی حیثیت توں بے دخل کر دتا تے انہاں نوں غلامی دی درجے اُتے پہنچیا دتا۔ انہاں دی طرف توں مہاتما بدھ نے پیروی دی تے بالآخر راجہ نے فیر توں انہاں دی حیثیت بحال کيتی۔
بہر حال اس واقعے دے بعد کوسل وچ مہاتما بدھ دی حیثیت غیر محفوظ ہوگئی تے تقریباً ستر برس دی عمر وچ اوہ پہلی مرتبہ مگدھ تے اس دے دارالسلطنت راج گہہ دی طرف واپس گئے۔ اوتھے انہاں نے راجہ دے بانساں دے جنگل دی بجائے اک امرائی وچ قیام کیتا جو شاہی طبیب جیوکا دی ملکیت سی۔ اس توں ایہ اشارہ ملدا اے کہ اس وقت مہاتما بدھ شاید پہلے توں بیمار سن ۔
جس وقت مہاتما بدھ بہتّر سال دے سن، مگدھ کہ راجہ بمبسار نوں اپنے بیٹے اجاتستو دے حق وچ مجبوراً تخت چھڈنا پيا۔ اجاتستو نے اپنے باپ نوں قید وچ ڈال دتا تے انہاں اُتے فاقے دی موت مسلط کر دتی۔ بمبسار دی بیوہ دیوی نے، جو راجہ پاسیناڈی دی بہن سی، اس صدمے وچ اپنی جان گنوا دی۔ اس دی موت دا بدلہ لینے دی لئے پاسیناڈی نے اپنے بھتیجے اجاتستو دے خلاف جنگ چھیڑ دتی، اس کوشش وچ کہ گنگا دے شمال دی سمت وارانسی دے اطراف دے ایہ پنڈ نوں فیر توں حاصل کرلے جو اس نے بمبسار نوں دیوی دے جہیز دی شکل وچ پیش کیتے سن ۔ ایہ جنگ غیر فیصلہ کن تے امن دے قیام وچ ناکام رہی۔ پاسیناڈی نوں مجبوراً اپنی بیٹی وجیری دی اجاتستو نال شادی کروانی پئی۔
لگ بھگ ايسے وقت، مہاتما بدھ کےعم زاد دیودت نے جو اجاتستو دا استاد بن گیا سی، مہاتما بدھ دے خانقاہی سلسلے دا اہتمام اپنے قبضے وچ کرنا چاہیا۔ دیودت نے مہاتما بدھ نوں اس گل اُتے قائل کرنے دی کوشش کيتی کہ بھکشوواں دے لئی نظم و ضبط دی غرض توں کئی نويں ضابطے عائد کیتے جایئں مثلاً ایہ کہ اوہ جنگلاں وچ بودوباش اختیار کرن، دنیا دار لوکاں دے گھراں وچ داخل نہ ہون، صرف پھٹے پرانے کپڑے پہناں تے انہاں توں ملبوست دے تحفے قبول نہ کرن تے سبزی خوری اُتے سختی توں کاربند ہون۔ مہاتما بدھ نے ایہ مننے توں انکار کر دتا کیونجے انہاں دے خیال وچ ایہ پابندیاں انہاں دے سلسلے نوں کچھ زیادہ ہی ریاضت کش بنا داں گی تے اوہ عام معاشرے توں کٹ جایئں گے۔ دیودت نے مہاتما بدھ دے اختیار نوں تسلیم کرنے دے بجائے اسنوں مسترد کر دتا تے مہاتما بدھ دے بوہت سارے نو عمر بھکشوواں نوں اپنے خیالات دی طرف مائل کردے ہوئے اپنا اک وکھ فرقہ بنا لیا جس دی حیثیت خانقاہی برادری دے اک حریف گروہ ورگی۔ سچ تاں ایہ اے کہ دیودت نے کئی بار مہاتما بدھ نوں جان توں مارنے دی ناکام کوششاں کيتیاں ۔ آخر کار ساریپُت تے موگلان نے مہاتما بدھ دی جماعت چھڈ کے جانے والے بھکشوواں نوں فیر توں پرت آنے اُتے آمادہ کیتا۔
ایسا لگدا اے کہ دیودت نوں اپنے اعمال اُتے پچھتاوا ہويا مگر مہاتما بدھ دی طرف توں معاف کیتے جانے توں پہلے ہی اس دا انتقال ہوگیا۔ مہاتما بدھ نے کدی وی اس دے لئی اپنے دل وچ کِسے طرح دی بدگمانی یا بدخواہی نوں جگہ نئيں دی۔ راجہ اجاتستو نوں وی اپنے باپ نوں قتل کرنے دا افسوس ہويا تے شاہی طبیب جیوکا دی صلاح اُتے اس نے مہاتما بدھ دے سامنے اپنے جرم دا اعتراف کیتا تے پشیمانی ظاہر کيتی۔
تقریباً اک سال بعد، مہاتما بدھ اک بار فیر اپنے آبائی علاقے ساکیہ دے سفر اُتے گئے۔ مہاتما بدھ دے سامنے آداب بجا لیانے دی غرض توں راجہ پاسیناڈی دی آمد دے دوران، جنرل کاراین نے اک محاصرے دا ڈول ڈالیا تے کوسل دی راج گدّی اُتے ودادبھ نوں بٹھا دتا۔ معزول راجہ پاسیناڈی نے ایہ دیکھ کے کہ اس دے پاس واپسی دا کوئی راستہ نئيں اے، اپنے بھتیجے تے داماد راجہ اجاتستو نوں راج گہہ وچ پناہ دلانے دے لئی مگدھ دی طرف فرار دی راہ اختیار کيتی۔ بہر حال، پاسیناڈی نوں شہر وچ داخلے دی اجازت نئيں ملی تے اگلے روز اسنوں مردہ حالت وچ پایا گیا۔
اس دوران وچ کوسل دے نويں راجہ ودادبھ نے اپنے دادا مہاناں دے نسب نامے وچ دھوکے دا بدلہ لینے دے لئی ساکیہ دے خلاف جنگ چھیڑ دی۔ آپ یاد کیجیے کہ مہاناں مہاتما بدھ دا عم زاد تے ساکیہ دا گورنر سی۔ گو کہ مہاتما بدھ نے تن مرتبہ راجہ نوں قتل کرنا چاہیا تا کہ اوہ حملہ نہ کرے مگر انہاں دی ایہ کوشش بالآخر ناکام رہی۔ کوسل سپاہیاں نوں ایہ حکم دتا گیا سی کہ اوہ ساکیہ دے دارالسلطنت کپل واتھوکے تمام باشندےآں نوں ہلاک کر دتیاں۔ اس قتل عام نوں روکنے وچ ناکام ہوئے کے، مہاتما بدھ نے ايسے طرح جداں پاسیناڈی نے انہاں توں پہلے ناکامی دے نال کیتا سی، مگدھ وچ راج گہہ دی طرف فرار دا راستہ اپنایا تا کہ اوتھے انہاں نوں راجہ اجاتستو دی پناہ مل جائے۔
مگدھ نوں جانے والی سڑک جمہوریہٴ وجّی توں ہوئے کے لنگھدی سی جتھے مہاتما بدھ دے سب توں قریبی شاگرد ساریپُت دارالسلطنت ویسالی وچ انہاں دی راہ دیکھ رہے سن ۔ اوتھے بہر حال مہاتما بدھ دا اک سابق خدمت گار سوناکت جو ویسالی دا اک امیر سی تے پہلے ہی اپنا بھکشوواں والا رسمی لباس ﴿بھوشا﴾ ترک کرکے بودھی فرقے توں علیحدگی اختیار کرچکيا سی، اس نے وجّی دی پارلیمنٹ وچ مہاتما بدھ نوں بدناں کیتا سی۔ انہاں نوں اس نے ایہ دسیا کہ مہاتما بدھ نوں کِسے قسم دی فوق انسانی طاقتاں حاصل نئيں نيں۔ تے اوہ صرف منطق دے مطابق اس طرح دی تعلیمات دیندے نيں کہ خواہشات اُتے قابو کِداں پایا جائے لیکن ایہ نئيں سکھاندے کہ ماورائی کیفیتاں تک رسائی کِداں حاصل کيتی جائے۔ مہاتما بدھ نے انہاں گلاں نوں اپنی ستائش دے طور اُتے دیکھیا۔ اُتے ایہ الزام تراشی تے شاید ايسے وقت راہباواں دے سلسلے دا قیام مہاتما بدھ دی حمایت وچ تخفیف دا تے وجّی وچ انہاں دا مقام و مرتبے وچ فرق آنے دا سبب بنیا۔ نتیجتاً مہاتما بدھ نے گنگا نوں پار کر کے راج گہہ دی راہ پکڑی جتھے اوہ نیڑے ہی واقع گجھا کوٹ یعنی گدھ دی چوٹی دی گپھاواں وچ مقیم رہے۔
راجہ اجاتستو دا وزیراعظم وساکر مہاتما بدھ نال ملاقات دے لئی آیا۔ اس نے انہاں نوں اجاتستو دے اپنی سلطنت نوں وسعت دینے تے جلد ہی جمہوریہٴ وجّی اُتے حملہ کرنے دے ارادے دی خبر دتی۔ اگرچہ مہاتما بدھ نے مشورہ دتا کہ وجّی دے باشندےآں اُتے طاقت دے ذریعے فتح نئيں پائی جاسکے گی، اُتے اوہ اپنے روايتی معزز طور طریقےآں نوں برقرار رکھن گے۔ لیکن فیر وی اوہ متوقع جنگ نوں چھیڑے جانے توں روکنے وچ ناکام رہے جداں کہ ساکیہ اُتے کوسل حملے دے سلسلے وچ پہلے وی واقع ہوچکيا سی۔ ہور نقصان ایہ ہويا کہ تقریباً ايسے وقت مہاتما بدھ دے عزیز ترین شاگرد ساریپُت تے موگلان ، دونے دا انتقال ہوگیا۔ سن رسیدہ ساریپُت تاں بیماری دی بھینٹ چڑھے تے موگلان نوں اک وکھ تھلگ ٹھکانے اُتے ڈاکوواں نے پیٹ پیٹ کر مار ڈالیا۔
مگدھ وچ کوئی وی ہمدردی یا حمایت نہ ملنے دے باعث مہاتما بدھ نے اک بار فیر شمال دی طرف واپسی دا فیصلہ کيتا، غالباً اپنے وطن مالوف ساکیہ پرت آنے دا ، شاید ایہ دیکھنے دے لئی کہ کوسل دے حملے دے بعد اوتھے کیتا کچھ بچ رہیا اے۔ روانہ ہونے توں پہلے مہاتما بدھ نے آنند توں کہیا کہ گدھ دی چوٹی اُتے اوہ تمام بھکشوواں نوں جمع کرن جتھے اوہ انہاں نوں اپنی آخری نصیحت دین گے۔ مہاتما بدھ نے انہاں نوں ایہ ہدایت دتی کہ اپنی خانقاہی برادری نوں وجّی دی پارلیمنٹ دے نمونے اُتے جمہوری انداز وچ مرتب کرن۔ آپس وچ مل جل کے رہیاں، اپنی بھکشا نوں مل ونڈ کر استمعال کرن تے اپنے وڈھیاں دا احترام کرن۔
مہاتما بدھ نے جلد ہی گدھ دی چوٹی تے مگدھ نوں خیر باد کہیا تے ویسالی وچ جمہوریہٴ وجّی تک پہنچنے دے بعد برسات دا موسم اپنے ٹھکانے اُتے گزارنے دے لئی اوتھے قیام پذیر ہوگئے۔ انہاں نے دیکھیا کہ سر اُتے منڈلاندی ہوئی جنگ دے خطرے دے باوجود سارا معاشرہ انحطاط وچ ڈُب چلا اے۔ وجّی پارلیمنٹ وچ اپنے لئی بدگمانی دی فضا دیکھدے ہوئے، مہاتما بدھ نے برسات دا زمانہ اکیلے گزاریا تے بھکشوواں توں کہیا کہ اوہ اپنے دوستاں یا حمایتیاں وچ اپنے ٹھکانے دا بندوبست کرلاں۔
بارش دے دناں وچ اکیاسی سالہ مہاتما بدھ شدید طور اُتے بیمار پے گئے تے موت دے دہانے تک جا پہنچے۔ آنند نے انہاں توں کہیا کہ بھکشوواں نوں اوہ اک آخری نصیحت دتیاں مہاتما بدھ نے جواب دتا کہ اوہ جو کچھ وی جاندے سن، سب بتا چکے نيں تے آئندہ دناں وچ انہاں دی تعلیمات نوں بجائے خود بھکشوواں دے لئی اک پناہ گاہ تے ہدایت دا وسیلہ ہونا چا ہیے۔ دکھ توں مُکش دے لئی انہاں نوں ایہ تعلیمات اپنے اندر اتار لینی چاہئاں تے اپنے تحفظ دے لئی کِسے قائد یا فرقے دی طرف نئيں دیکھنا چاہیے۔ اس دے بعد مہاتما بدھ نے اعلان کیتا کہ اوہ جلد ہی مرجان گے۔
اپنے عم زاد شاگرداں، آنند تے انورُدھ دے نال، اک بار فیر برسات دے بعد مہاتما بدھ سفر اُتے نکل پئے۔ ساکیہ دی سمت جاندے ہوئے ایہ لوک پوا وچ ٹھہرے جو مللا دے دو وڈے شہراں وچوں اک سی۔ اوتھے اک لوہار عورت نے جس دا ناں چنڈا سی انہاں نوں سور دا زہریلا گوشت پیش کیتا۔ اس شک دے نال کہ کدرے کچھ گڑبڑ اے، مہاتما بدھ نے اپنے عم زاداں توں کہیا کہ اوہ اس گوشت نوں نہ کھائاں۔ مگر خود اسنوں کھا گئے تے ہدایت دتی کہ باقی بچا گوشت زمین وچ گاڑ دتیاں مللا جنرل کاراین دا وطن سی جس نے ساکیہ وچ قتل عام دی قیادت دی سی، اوربہت ممکن اے کہ اوہ زہر آنند دے لئی رہیا ہوئے جسنوں ایہ شہرت حاصل سی کہ اس نے مہاتما بدھ دی تمام تعلیمات نوں حفظ کرلیا اے۔ اگرآنند نوں مار دتا جائے تاں مہاتما بدھ دی تعلیمات تے انہاں دا فرقہ کدی ابھر نہ پائے گا۔
شدید خون آلود پیچش وچ مبتلا، مہاتما بدھ نے آنند توں کہیا کہ انہاں نوں پاس ہی کسینار لے جایا جائے۔ اوتھے دو درختاں دے درمیان لگائے گئے اک بستر اُتے لیٹے ہوئے، مہاتما بدھ نے اپنے نال دے کچھ بھکشوواں توں پُچھیا کہ کیہ انہاں دے من وچ حالے کچھ تے سوال یا شکوک تاں نئيں نيں۔ صدمے توں مغلوب ہوکے آنند تے دوسرے بھکشو بس چپ رہے۔ فیر ۴۸۵ سال ق م وچ ، اکیاسی برس دی عمر نوں پہنچ کے مہاتما بدھ دا انتقال ہوگیا۔
مہاتما بدھ دی آخری رسوم دی ادائیگی توں ٹھیک پہلے پوا توں بھکشوواں دا اک گروہ آیا۔ انہاں دی سر براہی مہاکسپ کر رہیا سی جس دا اصرار اس گل اُتے سی کہ آخری رسوم نوں اس وقت تک دے لئی موقوف کر دتا جائے جدوں تک کہ اوہ لوک اپنا آخری نذرانہٴ عقیدت پیش نہ کرلاں۔ مہاکسپ مگدھ دا رہنے والا اک برہمن سی تے کچھ ہی برس پہلے اپنے بڑھاپے وچ بھکشو بن گیا سی۔ مہاتما بدھ نے اس توں اپنی پہلی ملاقات دے موقع پر، اس برہمن دے نويں ملبوست دے بدلے وچ اسنوں اپنے پہنے ہوئے پرانے کپڑے دے دتے سن ۔ بعد وچ ، مہاتما بدھ دے لباس دی ایہ پیش کش، اختیار کيتی منتقلی تے بودھی بزرگاں دے اک سلسلے دی شروعات توں تعبیر کيتی گئی۔
بہرحال، مہاتما بدھ نے کئی موقعاں پر، اپنے شاگرداں توں صاف لفظاں وچ کہیا سی کہ انہاں دے انتقال دے بعد، ”دھرم” ہی خود انہاں دے معلم دا فریضہ انجام دے گا۔ اوہ چاہندے سن کہ انہاں دا فرقہ وجّی دے پارلیمانی طریق دے نمونے اُتے اپنا کم کردا رہے۔ انہاں دی منشا اپنے فرقے دے لئی ایہ نئيں سی کہ اوہ کوسل تے مگدھ دیاں ریاستاں دے نمونے اُتے اپنے آپ نوں ڈھالے تے کِسے اک بھکشو نوں اپنا سردار مقرر کرلے۔
اس سب دے باوجود، مہاتما بدھ دے رخصت ہوجانے دے بعد ایسا لگدا اے کہ مہاکسپ تے آنند دے وچکار اقتدار دی اک کشمکش شروع ہوگئی سی، دوسرے لفظاں وچ ، اک ایسی کشمکش جو گورو توں چیلے دی طرف مطلق العنان اقتدار دی منتقلی دے اک روايتی ہندوستانی نظام تے چھوٹی برادریاں دی طرح رہنے والے ہور معینہ رسوم و ضوابط دے مطابق زندگی گزارنے والے دریوزہ گر بھکشوواں دے مساوات اُتے مبنی نظام دے وچکار شروع ہوگئی سی۔ جیت مہاکسپ دے حصے وچ آئی۔
مہاتما بدھ دی آخری رسوم دی ادائیگی تے باقیات دے بٹوارے دے بعد، بھکشوواں نے مہاکسپ دی اس تجویز اُتے رضامندی ظاہر کیتی کہ اگلی برسات دے موسم وچ مہاتما بدھ دی دتی ہوئی تعلیمات نوں یکجا کرنے، انہاں دی تصدیق کرنے تے انہاں دی ضابطہ بندی کرنے دے لئی راج گہہ وچ اک مجلس دا انعقاد کیتا جائے۔ جنہاں بزرگاں نوں اس مجلس وچ شریک ہونا سی انہاں دا انتخاب مہاکسپ نوں کرنا سی، اس نے صرف آرہندی بھکشوواں دا انتخاب کيتا، یعنی کہ اوہ لوک جو مُکش دے حصول دی منزل تک رسائی پا چکے سن، تے انہاں دی کل تعداد ۴۹۹ سی۔ پہلے پہل مہاکسپ نے آنند نوں اس بنیاد اُتے شامل نئيں کیتا سی کہ اس نے حالے آرہندی منصب ﴿نروان﴾ حاصل نئيں کیتا سی۔ ہرچند کہ آنند نوں مہاتما بدھ دے مواعظ سب توں زیادہ حفظ سن، اسنوں وکھ کر دتا گیا سی۔ آنند مہاتما بدھ دی اس خواہش دا اک مضبوط حامی تے کھلی ترجمانی کرنے والا سی کہ مہاتما بدھ دے قائم کردہ سلسلے دا اک اکیلا قائد نئيں ہونا چاہیے۔ آنند دے لئی مہاکسپ دی ناپسندیدگی دا شاید اک ہور سبب ایہ واقعہ سی کہ آنند ہی نے مہاتما بدھ نوں اپنے مسلک وچ عورتاں دے داخلے اُتے قائل کیتا سی۔ اس واقعے نے مہاکسپ دے رجعت پسندانہ تے سخت گیر برہمنی پس منظر نوں مجروح کیتا ہوئے گا۔ بہر حال، بعد وچ جدوں خانقاہی بزرگاں نے آنند نوں باہر رکھے جانے دے خلاف احتجاج کیتا تاں مہاکسپ نے سپر ڈال دتی تے آنند نوں مجلس وچ شرکت کيتی اجازت دے دی۔ تھرواد وچ درج شہادت دے مطابق آنند نے مجلس دے انعقاد توں عین پہلے والی رات نوں آرہندی منصب حاصل کرلیا سی۔
بہرحال، کونسل دے اجلاس دا انتظار کردے وقت، آنند دی ملاقات راجہ اجاتستو دے وزیر اعظم وساکر توں ہوئی۔ اس توں آنند نوں ایہ پتہ چلا کہ مگدھ دیاں فوجاں وجّی اُتے حملے دی جو تیاریاں کر رہی سن، انہاں دے علاوہ اوہ اوندی اک مملکت جو مگدھ دے مغرب وچ واقع سی، اوتھے دے راجہ پجوت دی جانب توں اک متوقع حملے دے لئی وی خود نوں تیار کر رہی سن۔ اس طرح، اگرچہ مہاتما بدھ نوں اس مقام اُتے اپنے فرقے دی سربراہی دے لئی بزرگاں دی کِسے صف دی تقرری دا خیال نئيں آیا سی، پر، مہاکسپ دا خود ہی سربراہ دا رول اپنے ہتھ وچ لے لینا، بلاشبہ انہاں خطرات توں بھرے ہوئے تے غیر یقینی وقتاں وچ ، مہاتما بدھ دی تعلیمات تے خانقاہی برادری دی بقا دے لئی معاون ثابت ہويا۔
پہلی بودھی مجلس وچ جس دا انعقاد ستیپنیگوہا ﴿ست پتےآں دی گپھا﴾، راج گہہ دے نیڑے ہويا، اس وچ پنج سو آرہتاں نے شرکت کيتی۔ آنند نے اپنے حافظے توں بیشتر سوتّاں تے اوپالی دی قرآت کی، ونایا خانقاہی آداب تے ضابطاں نوں پڑھ کر سنایا۔ اس مجلس دا جو بیان تھرواد وچ ملدا اے، اس کےمطابق ابھیدھم ام تعلیمات جو علم دے خاص موضوعات اُتے مبنی سن، اس وقت نئيں پڑھی گئياں۔ بہر حال، سرواستیواد دی روایت دے اندر وائبھاشک دا بیان مہاکسپ نے تھوڑا سا سنایا سی، ساری ابھیدھم تعلیمات نئيں سنائی سن۔ لیکن ساؤتراتک دعوےآں دے مطابق، ایہ ابھیدھم تعلیمات درحقیقت مہاتما بدھ دے اپنے لفظاں اُتے مشتمل نئيں سن بلکہ انہاں نوں آرہتاں وچوں ست لوکاں نے ترتیب دتا سی۔
تبتی روایتاں دے مطابق، مہاکسپ نے ست سرداراں یا بزرگاں دا اک سلسلہ شروع کیتا۔ چین دی "چان" روایات، تے انہاں دے بعد کوریائی "سون" تے جاپان دی "زین" روایتاں ہندوستان وچ اٹھائیس سرداران قبیلہ دے اک سلسلے دا پتہ دیندی نيں جس دے نال بودھیدھرم دی جگہ اٹھائیسواں اے۔ بودھیدھرم اوہ ہندوستانی استاد سی جس نے چان تعلیمات چین تک پہنچائاں۔ جنوبی ایشیا وچ اسنوں پہلے چان بزرگ خاندان دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے۔
اس تفصیل دا خلاصہ ایہ اے کہ تھروادیاں دے پالی ادبی علوم مہاتما بدھ دی اک ایسی شبیہہ توں پردہ اٹھاندے نيں جو اک کرشمائی، تقریباً پوری طرح اک المیہ روحانی پیشوا دی اے، جس نے انتہائی مشکل حالات وچ رہندے ہوئے اپنے شاگرداں تے ناں لیواواں دے مسلسل بڑھدے پھیلدے گروہ نوں سنبھالنے تے سہارا دینے دے جتن کیتے۔ اسنوں قدم قدم اُتے سیاسی سازشاں، متعدد جنگاں، ہم وطناں دے قتل عام، اس دے علاوہ اک پارلیمنٹ دے روبرو اپنی شخصی اہانت، اپنی قائدانہ حیثیت دے خلاف خود اپنے ہی پیروکاراں وچوں اک باغی گروہ دی مخالفت تے چیلنج، تے آخر وچ زہر خورانی دے باعث اپنی موت دا سامنا کرنا پيا۔ اس سب دے باوجود، مہاتما بدھ نے انہاں تمام آزمائشاں توں گزردے ہوئے اپنا ذہنی سکون برقرار رکھیا تے ہمت نئيں ہاری۔ انہاں چھیالیس برساں دے دوران، جنہاں وچ روشن ضمیری دی حصولیابی دے بعد، مہاتما بدھ درس دیندے رہے سن، اپنے اس عہد وچ اوہ ثابت قدم رہے کہ انہاں نوں دنیا کو، بہرحال، مُکش تے روشن ضمیری دی راہ دکھانی اے ۔