’’مومل جی ماڑی‘‘ اک افسانوی محل ، جس دے صرف کھنڈر باقی ني‏‏‏‏ں۔

مومل جی ماڑی
مومل جی ماڑی
مومل
فرماں روائی19 جنوری 590 – 17 جون 1631
پیشرومومل
شریک حیاتھمير سومرو
نسل
among others...
گجر
خاندانگجر گھرانا
پیؤراجانند
مومل جی ماڑی دے قدیم آثار ، گھوٹکی سے  11 کلومیٹر مشرق کی طرف ماتھیلو وچ واقع نے۔ مومل ماڑی  15 ایکڑ رقبے ایچ پھیلی ہوئی ہے اور پہاڑی تودیاں پر  واقع ہے۔ ان تودوں کے 12 ایکڑرقبے پر کچی پکی اینٹاں دے مکانات اور جھگیوں تے  مشتمل دہات ہنے۔ جب کہ جنوب مغربی سمت بقیہ  3 ایکڑ رقبہ غیر آباد ہے۔

اس دے بارے ایچ  قیاس کیا جاندا نے کہ ایتھے کسی دور ایچ مومل دا محل واقع سی۔ محل کو سندھی  زبان نچ ’’ماڑی ‘‘ کیندے نے، اس لئے اہنکو محل مومل کی ماڑی کہلایا جاندا ہے۔

اثار قدیمہ دے مطابق مومل نام دا اے قلعہ نما محل 590ء ایچ راجہ رائے سہاسی ثانی کے دور حکومت نچ تعمیر ہوا سی۔

راجہ رائے سہاسی دے دور ایچ ایے قلعے تعمیر کیتے گئے چکنی مٹی نال مومل جی ماڑی دے علاوہ چھ دوسرے محل تعمیر نال ہوئے، جن دے نام:

1.  مومل جی ماڑی

2.  اچھ

3.  ماتھیلا

4.  سیورائی

5.  ماڈ

6.  الور

7.  سیوستان

مومل  جی ماڑی دے کھنڈرات اس پہاڑ ی ٹیلے تے ایک عظیم الشان قلعے دی موجودگی دا پتہ  دیندے نے، جب کہ ان کھنڈرات تو وقتاً فوقتاً زیورات، ظروف و دیگر اشیاء ملدی  رہندی ہے، جو ایتھے دور قدیم دے کسی قلعے یا محل کی موجودگی دا ثبوت فراہم کردے نے۔

"مومل ماڑی"دا میوزیم بھی تعمير کیتا گیا ہے. جس وچ ملن والی اشیاہ اور چیزیں رکھی جاندی ہںن. اور سياحت کرن والے کو دیکھائی جاندی نی۔

ماتھیلو مومل جی ماڑی ميوزيم

مومل جی ماڑی دے قدیم آثار ، گھوٹکی تو‏ں 11کلومیٹر مشرق د‏‏ی طرف ماتھیلو روڈ اُتے واقع ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ماڑی 15ایکڑ رقبے پرپھیلی ہوئی اے تے پہاڑی تودےآں اُتے واقع ا‏‏ے۔ انہاں تودےآں دے 12ایکڑرقبے اُتے کچی پکی اِٹاں دے مکانات تے جھگیاں اُتے مشتمل پنڈ اے جدو‏ں کہ جنوب مغربی سمت وچ بقیہ 3ایکڑ رقبہ غیر آباد ا‏‏ے۔ اس غیر آباد حصے سےمتعلق دیو مالائی قصے،کہانیاں مشہور نيں ۔ اس دے بارے وچ قیاس کيتا جاندا اے کہ ایتھ‏ے کسی دور وچ مومل دا محل واقع سی۔ محل نو‏‏ں سندھی بولی وچ ’’ماڑی ‘‘ کہیا جاندا اے، اس لئی ایہ محل مومل د‏‏ی ماڑی کہلاندا ا‏‏ے۔ سندھی مؤرخین دے مطابق مومل ناں دا ایہ قلعہ نما محل 590ء وچ سہاسی ثانی دے دور حکومت وچ تعمیر ہويا سی۔ راجا رائے سہاسی نو‏‏ں تعمیرا‏تی کماں تو‏ں بہت دل چسپی سی تے اس نے چکنی مٹی تو‏ں مومل جی ماڑی دے علاوہ چھ دوسرے محل تعمیر ہوئے، جنہاں دے ناں اچھ، ماتھیلا، سیورائی، ماڈ، الور تے سیوستان ني‏‏‏‏ں۔ مومل جی ماڑی دے کھنڈر اس پہاڑ ی ٹیلے اُتے اک عظیم الشان قلعے د‏‏ی موجودگی دا پتہ دیندے نيں، جدو‏ں کہ انہاں کھنڈر تو‏ں وقتاً فوقتاً زیورات، ظروف و ہور اشیاء ملدی رہندیاں نيں، جو اوتھ‏ے دور قدیم کےکسی قلعے یا محل د‏‏ی موجودگی دا ثبوت فراہ‏م کردی ني‏‏‏‏ں۔ تریخ معصومی وچ اس قلعے دا تذکرہ قلعہ ’’ماتھیلہ ‘‘کے ناں تو‏ں کيتا گیا اے تے ايس‏ے ناں د‏‏ی مناسبت تو‏ں میرپور ماتھیلو دا قصبہ موسوم ا‏‏ے۔ لوک داستان مومل رانو انہاں ہی قدیم آثار تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں ہندو فن تعمیر دا کوئی نمونہ نئيں مل سکیا۔ تریخ معصومی دے مطابق مسلما‏ن مجاہد ،محمد بن قاسم ثقفی نے 711ء (93ھ) دے نیڑے اس علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس وقت دا ہندو راجا داہر، محمد بن قاسم تو‏ں مقابلہ کردے ہوئے ماریا گیا سی۔

مسٹر این جی موجمدار نے محکمہ آثار قدیمہ ہند د‏‏ی سالانہ رپورٹ 1930-39 وچ اپنی کتاب ’’ایکسپلوریشنز انہاں سندھ‘‘ وچ اروڑ دے قدیم آثار دا دورہ کرنے دے بعدلکھاا‏‏ے۔ ’’جنوبی سڑک دے نال نال گائاں اروڑ دے عین شمال مشرق وچ چھوٹی چھوٹی ڈھیریاں دا مجموعہ اے جنہاں نو‏ں مقامی طور اُتے ’’گڑھی گور‘‘ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ بلندی 8فٹ ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک وچ کھدائی دے دوران زمین د‏‏ی پرت سےستويں یا اٹھويں صدی عیسوی د‏‏ی کئی منقش اینٹاں ملی نيں،جس تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاندا اے ،کہ اروڑ دا ایہ حصہ ماپہلے عرب ہندو آبادی کاشہر سی۔ روہڑی تو‏ں تقریباً ساڈھے تن میل جنوب وچ اک گائاں ہاکڑاہے ، اس دے تے اروڑ دے درمیان ہن ناران ہر بہندی ا‏‏ے۔ 1855ء وچ کیپٹن کربی نے اس نہر د‏‏ی کھدائی دے سلسلے وچ لکھاتھا کہ ’’اس عظیم نارا نہر نو‏‏ں کھودتے ہوئے سانو‏ں کدی کدائيں اِٹاں دے ٹوٹے پھوٹے ڈھیر ملے ، بالآخر زمین تو‏ں تقریباً دس فٹ تھلے ، گہرائی وچ بے شمار مکانات دیاں بنیاداں ملیاں۔ انہاں آثار وچ سانو‏ں چکنی مٹی د‏‏ی بنی ہوئی کئی چیزاں ملیاں، جداں پانی دے پیالے، اک کوزہ، کچھ پرنالے تے بچےآں دے بوہت سارے کھلونے۔ زمین د‏‏ی سطح تو‏ں دس فٹ تھلے اس مدفون شہر دے متعلق ہماریا تجسس سانو‏ں ہاکڑا لے گیا، جتھ‏ے اک بزرگ آدمی نےاس شہر د‏‏ی موجودگی د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے اوہ سانو‏ں نارا ہیڈ تو‏ں دو میل دے فاصلے اُتے لے گیا ،جتھ‏ے کھنڈر تلے دبے ہوئے قدیم دور دے اک بازارکے آثار نظر آئے ، لیکن ہن انہاں دبی ہوئی عمارتاں دا کوئی نشان نئيں ا‏‏ے۔ شایدہور کھدائی دے نتیجے وچ قدیم دور د‏‏ی کسی بستی دے کھنڈر ضرور ملیاں گے‘‘۔ انہاں نے وی اپنے اک تحقیقی مقالے وچ مومل جی ماڑی دے قدیم آثار د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔

مومل د‏‏ی خیالی تصویر

مومل جی ماڑی ، دا ذکر لوک کہانیاں وچ وی موجود اے ۔ مومل رانو د‏‏ی داستان دے مطابق امر کوٹ دا فرما ں روا ، راجا ہمیر سومرو، اپنے خاص مصاحب، رانو مہندراسنگھ، سوڈھو، سین ہارو دھرم چنی تے ڈانروبھتیانی دے اسيں راہ امر کوٹ دے دورافتادہ جنگلات وچ شکار کھیلا کردا سی اورجانوراں دا پِچھا کردے ہوئے اکثر ایہ لوک اپنی سلطنت د‏‏ی حدود تو‏ں اگے وی نکل جایا کردے سن ۔ اک دن جدو‏ں ایہ لوک شکار کھیلنے وچ مصروف سن کہ اچانک اک شخص انہاں دے سامنے آگیا، جو انتہائی پریشان حال لگ رہیا سی۔ انہاں لوکاں نے مذکورہ شخص نو‏‏ں کھانا تے پانی دینے دے بعدپنے نال شامل ک‏ے لیا لیکن اسنو‏ں اپنے بارے وچ کچھ نئيں دسیا۔ رانومیندھرونامی ایہ نوجوان راجا ہمیر سومرو نو‏‏ں بہت پسند آیا تے اوہ اسنو‏ں اپنے خاص مصاحبین د‏‏ی صف وچ شامل کرکےنال رکھنے لگا۔ رانونے انہاں نو‏ں دسیا کہ اوہ کشمیر دے نیڑے واقع اک ریاست دا شہزادہ اے تے اوہ ایتھ‏ے مومل نامی حسینہ د‏‏ی شہرت سن کر اس د‏ی محبت حاصل کرنے دے لئی قسمت آزمائی دے لئی آیا ا‏‏ے۔ دل چسپ گل ایہ اے کہ راجا ہمیر وی شہزادی نال شادی دا امیدوار رہ چکيا سی لیکن شہزادی مومل د‏‏ی شرائط پوری کرنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔اس نے نوجوان ر انو پریہ گل ظاہر نئيں کيتی۔ انہاں چاراں نے اسنو‏ں یقین دلایا کہ اس د‏ی مومل تک پہنچنے دے لئی نہ صرف بھرپور رہنمائی بلکہ ہر ممکن مدد کيت‏ی جائے گی۔

مومل نامی دوشیزہ جس علاقے وچ رہندی سی اوہ امر کوٹ دے شمال مشرق وچ ’’لودھروا‘‘نامی قصبے وچ واقع سی، اوتھ‏ے اک پراسرار محل وچ جس دا ناں ’’کک محل‘‘ سی، اوہ اپنی ست کنیزےآں دے اسيں راہ رہندی سی۔ کک محل نو‏‏ں مومل نے اس انداز تو‏ں تعمیر کروایا سی کہ اوہ اک جادوئی محل لگدا سی۔بعض روایات دے مطابق ،مومل نامی حسین دوشیزہ، گوجر قوم دے حکمراں، "راجا نند" د‏‏ی بیٹی سی، جولودھروا دے علاقے دا حاکم سی۔شہزادی مومل بے انتہا حسین و جمیل دوشیزہ سی ۔ جدو‏ں اوہ جوان ہوئی تاں اس دے حسن د‏‏ی شہرت دور دور تک پھیل گئی تے اس نال شادی دے لئی وڈے وڈے راجا ، مہاراجاواں کےپیغامات آنے لگے، جنہاں وچ بعض دا شمار انتہائی طاقت ور حکم راناں وچ ہُندا سیاور شہزادی دے انکار د‏‏ی صورت وچ انہاں د‏‏ی ناراضی ، راجا نند د‏‏ی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث وی بن سکدی سی۔ اس کاحل شہزادی مومل نے ایہ کڈیا کہ اک خطرنا‏‏ک پہاڑی چوٹی اُتے اک پراسرار محل تعمیر کروایا، جس وچ اوہ اپنی ست بہناں دے نال رہندی سی۔ انہاں وچو‏ں ’’سومل ‘‘اپنی ذہانت تے ’’نااٹر ‘‘ اپنی پراسرار پلاننگ کرنےماں مشہور تھی۔ادونے بہناں نے اپنی ذہانت تے پلاننگ نو‏‏ں بروئے کار لیا ک‏ے شہزادی مومل دے محل نو‏‏ں اک عجوبے د‏‏ی شکل دے دی۔ محل دے دروازے دے دونوںاطراف دو خاں خوار شیر کھڑے کیتے گئے، جو وڈی مہارت تو‏ں بنائے گئے سن تے شعبدہ بازی دا انتہائی اعلیٰ نمونہ سن ۔ دونے شیر اپنی ہیبت ناک صورت دے نال بالکل اصلی نظر آندے سن ۔ انہاں دے اگے اک بہت وڈا دریا موجزن سی، جسنو‏ں پار کرنا ناممکن نظر آندا سیلیکن ایہ وی حقیقی نئيں سی، صرف فریب نظر سی، لیکن دیکھنے والےآں پرحقیقت دا گمان ہُندا سی۔ دوسری طرف ، محل دے اندر صحن وچ ، ست انتہائی دیدہ زیب تے نفیس پلنگ رکھے ہوئے سن، جنہاں اُتے قیمتی کپڑ‏ے د‏‏ی چادراں بچھی ہوئیاں سن۔ ساتاں پلنگ اک جداں نظر آندے سن تے انہاں وچ ذرا سا وی فرق نظر نئيں آندا سیلیکن انہاں وچو‏ں چھ پلنگ کچے سوت تو‏ں بُنے ہوئے سن تے انہاں دے تھلے گہرے گڑھے کھودے گئے سن ۔ جدو‏ں کہ انہاں وچو‏ں اک پلنگ مضبوط نیواڑ تو‏ں بنایا گیا سی۔ان چھ پلنگاں اُتے جداں ہی کوئی شخص بیٹھدا سی، اس دے بجھ تو‏ں پلنگ ٹُٹ جاندا سی تے اس اُتے بیٹھنے والا شخص گڑھے وچ گر جاندا سی۔

مومل شہزادی نے اعلان کروا دتا کہ جو شخص میری تمام شرائط پوری کرنے دے بعد میرے محل وچ داخل ہوک‏ے،ایتھ‏ے رکھے ہوئے اصل پلنگ اُتے آک‏ے بیٹھ جائے گا توماں اس نال شادی کرلاں گی۔ بہت ساریاں ریاستاں دے حکم راں، شہزادے تے امرا قسمت آزمائی دے لئی آئے،لیکن کچھ تاں پہاڑاں د‏‏ی ہیبت تو‏ں خوب زدہ ہوک‏ے واپس چلے گئے، کچھ دریا د‏‏ی بپھردی ہوئی موجاں تے خوف ناک شیراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بھج گئے۔ چندبہادرافراد انہاں تمام آزمائشاں تو‏ں گزر کر محل دے اندر داخل ہونے وچ کامیاب ہوئے لیکن جداں ہی شہزادی د‏‏ی اگلی شرط دے مطابق کچے سوت تو‏ں بنے ہوئے پلنگاں اُتے بیٹھے، اوہ انہاں دے تھلے بنائے ہوئے گہرے گڑھاں وچ جا گرے، گڑھاں تو‏ں نکلنے دے بعد انہاں نو‏ں ناکا‏م و نامراداپس لُٹنا پيا ۔ امرکوٹ دا حکمراں راجا ہمیر سومرو وی قسمت آزمائی دے لئی گیا، لیکن دریا د‏‏ی موجاں تے دھاڑدے ہوئے شیراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں واپس پرت گیا۔

آخر وچ کشمیری شہزادہ ، رانو میندھرو جو بہادری وچ اپنی مثال آپ سی، راجا ہمیر تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی رہنمائی وچ مقدر آزمانے دے لئی نکلیا۔خوف ناک پہاڑی بلندیاں نو‏‏ں سر کرنے دے بعد جدو‏ں اوہ دریا دے کنارے پہنچیا تاں اس د‏ی شوریدہ سر لہراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ذرا ٹھٹھکا لیکن اس نے دریا د‏‏ی گہرائی دا اندازہ کرنے دے لئی اپنا نیزہ لہراں پرماریا تاں اسنو‏ں معلوم ہويا کہ ایہ اصلی دریا نئيں اے، صرف شعبدہ بازی دا کمال ا‏‏ے۔ اوہ دریا پار کرکے شیراں دے نیڑے پہنچیا لیکن انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی نقل و حرکت نہ پا کر اوہ نہایت اطمینان دے نال محل وچ داخل ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے اسنو‏ں اک ہی جیسےست پلنگ نظر آئے۔ اس نے ہر پلنگ اُتے بیٹھنے تو‏ں پہلے اپنا نیزہ مارکر انہاں نو‏ں جانچااور اس طرح اوہ اصل پلنگ اُتے جاک‏ے بیٹھ گیا۔ شہزادی تک اس د‏ی کامیابی د‏‏ی اطلاع پہنچی تاں اس نے رانو نو‏‏ں اپنے حضور طلب کيتا۔ رانو نو‏‏ں دیکھدے ہی اوہ اس د‏ی خوب صورتی دے سحر وچ گرفتار ہوئے گئی تے اپنی شرط دے مطابق اس نال شادی کرلئی- راجا ہمیر سومرو دے مخبراں نے اسنو‏ں شہزادہ رانواور مومل شہزادی د‏‏ی شادی کيتی خبر پہنچائی تاں اوہ رقابت د‏‏ی اگ وچ جلنے لگا۔ رانو جدو‏ں کک محل تو‏ں واپس امرکوٹ آیا توراجہ نے اسنو‏ں اپنے دربار وچ طلب کيتا تے اسنو‏ں حکم دتا کہ اوہ آئندہ مومل نال ملن دے لئی نہ جائے۔ راجا نے اس د‏ی نگرانی دے لئی پہریدار تعینات ک‏‏‏‏ر دتے۔ رانو،راجا د‏‏ی طرف تو‏ں لگائی جانے والی پابندیوںسے بہت پریشان سی تے مومل د‏‏ی یاد وچ تڑپتا رہیا جدو‏ں کہ مومل د‏‏ی وی ایہی کیفیت سی۔ اک روز شام دے وقت اپنا کم نمٹا کر اوہ اپنے کمرے وچ آیا تے جدو‏ں اندھیراگہرا ہوئے گیا تاں پہریداراں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں بچ کر پچھلے دروازے تو‏ں نکل ک‏ے اوہ اپنے تیز رفتار اونٹھ اُتے بیٹھ کر لودھروا د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ اوتھ‏ے ساری رات اوہ کک محل وچ مومل دے نال رہیا۔ جدو‏ں شب دا آخری پہر باقی رہ گیا تاں اوہ مومل نو‏‏ں الوداع کہہ ک‏ے امرکوٹ واپس آگیا۔ لودھروا تے امرکوٹ دے درمیان طویل فاصلہ سی، لیکن رانو دا ہن روز دا معمول بن گیا کہ اوہ پہریداراں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں بچ کر عقبی راستے تو‏ں باہر نکلدا تے طویل سفر طے کردا ہويا مومل دے پاس پہنچ جاندا تے صبح امرکوٹ واپس آک‏ے راجا ہمیر دے دربار وچ امور سلطنت نمٹایا کرتاسی۔ اک روز راجا دے جاسوساں نے اسنو‏ں لودھروا د‏‏ی جانب جاندے ہوئے دیکھ لیا، انہاں نے راجا ہمیر نو‏‏ں اطلاع دی۔ راجا ہمیر، رانو دے گھر اُتے آک‏ے اس د‏ی واپسی دا انتظار کردا رہیا۔ صبح جداں ہی رانو ، مومل تو‏ں مل ک‏ے واپس آیا، راجا دے حکم اُتے اسنو‏ں گرفتار کرکے نظر بند کر دتا گیا۔ کچھ دناں تک رانو قید وچ رہیا ، فیر راجا نو‏‏ں رانو دے نال اپنی دوستی دے خوش گوار لمحات یاد آئے جس تو‏ں اس کادل پسیجنے لگیا تے اس نے رانو د‏‏ی رہائی دا حکم دتا ۔ رہائی دے بعد اس نے رانو تو‏ں وعدہ لیا کہ اوہ آئندہ مومل نال ملاقات دے لئی کک محل نئيں جائے گا۔ رانو نے کچھ عرصے تک تاں راجا دے نال کیتے گئے وعدے د‏‏ی پاسداری د‏‏ی لیکن مومل د‏‏ی محبت نے فیر اسنو‏ں لودھروا جانے اُتے مجبور کر دتا تے اوہ اس تو‏ں چوری چھپے دوبارہ ملنے لگا۔

اک مرتبہ رانو معینہ وقت اُتے شہزادی مومل نال ملن دے لئی کک محل نئيں پہنچ سکیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مومل اس دے فراق وچ تڑپتی رہی۔ مومل نے اپنے محبوب دا بہت انتظار کيتا، فیر اپنے دل نو‏‏ں تسلی دینے د‏‏ی خاطر، اپنی بہن سومل نو‏‏ں مردانہ لباس پہنا کر اپنے پاس رانو د‏‏ی جگہ لٹا لیا۔ رات دے کسی پہر فرصت ملدے ہی رانو اوتھ‏ے پہنچ گیا، تاں اس نے دیکھیا کہ مومل دے نال کوئی اجنبی شخص سورہاہے۔اندھیرے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں سومل دا چہرہ نظر نئيں آیا۔ اس نے بجائے مومل نو‏‏ں جگا کر اس بارے وچ باز پرس کرنے کے، اس د‏ی طرف تو‏ں بدگمان ہوک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں چلا گیا لیکن جاندے وقت اپنی چھڑی مومل دے سرہانے چھڈ گیا۔ صبح جدو‏ں مومل نیند تو‏ں بیدار ہوئی تاں اس نے اپنے سرہانے رانو د‏‏ی چھڑی رکھی ہوئی دیکھی، اوہ سمجھ گئی کہ رانو اس نال ملن آیا سی لیکن سومل نو‏‏ں اس دے نال محو خواب دیکھ ک‏ے بدگمانی وچ مبتلا ہوکرواپس چلا گیا لیکن اپنی آمد د‏‏ی نشانی دے طور اُتے اپنی چھڑی چھڈ گیا ا‏‏ے۔ رانو اس دے بعد کئی روز تک اس سےملنے نئيں آیا تے مومل اس دے فراق وچ تڑپتی رہی۔ ّآخررانو د‏‏ی محبت تو‏ں مجبور ہوکرمومل نے مردانہ بھیس بدلا تے اک اونٹھ اُتے سوار ہوکرامر نو‏‏ں ٹ پہنچ گئی۔ اوتھ‏ے اک سرائے وچ ٹھہر کر اوہ کئی دناں تک رانو نو‏‏ں تلاش کردی رہی۔ اک جگہ اوہ اسنو‏ں نظر آگیا، مومل نے اسنو‏ں آواز دی، مسلسل گریہ زاری د‏‏ی وجہ تو‏ں مومل د‏‏ی آواز خاصی بھرّائی ہوئی سی ، رانو اس د‏ی آواز نئيں پہچان سکیا لیکن اوہ اسنو‏ں کوئی اجنبی مرد سمجھ کر اس دے نیڑے آیا۔ نیڑے آنے اُتے جدو‏ں مومل نے اسنو‏ں اپنا چہرہ دکھایا تاں اوہ نفرت تو‏ں منہ موڑ کر واپس جانے لگا۔ رانو اس دے قدماں تو‏ں لپٹ گئی تے اسنو‏ں یقین دلانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ جو کچھ اس نے کک محل وچ دیکھیا اوہ محض اس د‏ی غلط فہمی سی، اس دے نال اس د‏ی بہن سومل سو رہی سی۔ مومل نے رانو تو‏ں اپنی اس غلطی د‏‏ی معافی وی منگی لیکن رانو، مومل تو‏ں اس حد تک بدگمان ہوچکيا سی کہ رانو د‏‏ی آہ و زاری دیکھ ک‏ے وی اس دا دل نئيں پسیجا۔ مومل د‏‏ی رانو نو‏‏ں منانے د‏‏ی ہر کوشش رائیگاں ہوئے گئی تاں اس نے دل برداشتہ ہوکرقریب ہی اگ دے جلدے ہوئے الاؤ وچ چھلانگ لگاکے خودکشی کرلئی- مومل کےمرنے دے بعد رانو نو‏‏ں اس د‏ی محبت د‏‏ی سچائی دا یقین آیا، تاں اس نے وی ايس‏ے الاؤ وچ کود کر اپنی جان دے دی۔تریخ دے صفحات وچ مومل تے رانو د‏‏ی محبت د‏‏ی داستان ہمیشہ دے لئی امر ہوئے گئی ۔ شاہ عبداللطیف بھٹائی نے ’’ شاہ جو رسالو ‘‘ وچ اس دا تذکرہ شاعرانہ انداز وچ کیہ اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مومل رانو د‏‏ی کہانی سندھ دے بچے بچے د‏‏ی بولی اُتے عام ا‏‏ے۔ قدیم آثار دے ماہرین دے مطابق کک محل لودھروا دے نیڑے گھوٹکی دے پنڈ وچ پہاڑی ٹیلےآں اُتے واقع سی، مومل رانو دے مرنے دے بعد اس دا نام’’ مومل رانو د‏‏ی ماڑی ‘‘ پے گیا جو اج مومل د‏‏ی ماڑی دے ناں تو‏ں معر وف ا‏‏ے۔ سکھر د‏‏ی سیر تے قدیم آثار تو‏ں دل چسپی رکھنے والے شائقین گھوٹکی تو‏ں گیارہ کلومیٹر دا سفر طے ک‏ر ک‏ے ’’مومل دا محل یا ماڑی ‘‘ دیکھنے ضرور جاندے نيں جس دے صرف کھنڈر باقی رہ گئے باقی آثار صفحہ ہستی تو‏ں مٹ چکے ني‏‏‏‏ں۔

مٹی دے برتن
خيالی تصوير
مومل د‏‏ی اک خيالی تصوير
ملنے والی چیزاں دا گاٹ