مومل جی ماڑی
’’مومل جی ماڑی‘‘ اک افسانوی محل ، جس دے صرف کھنڈر باقی نيں۔
| مومل جی ماڑی | |
|---|---|
  | |
| مومل | |
| فرماں روائی | 19 جنوری 590 – 17 جون 1631 |
| پیشرو | مومل |
| شریک حیات | ھمير سومرو |
| نسل among others... | گجر |
| خاندان | گجر گھرانا |
| پیؤ | راجانند |
اثار قدیمہ دے مطابق مومل نام دا اے قلعہ نما محل 590ء ایچ راجہ رائے سہاسی ثانی کے دور حکومت نچ تعمیر ہوا سی۔اس دے بارے ایچ قیاس کیا جاندا نے کہ ایتھے کسی دور ایچ مومل دا محل واقع سی۔ محل کو سندھی زبان نچ ’’ماڑی ‘‘ کیندے نے، اس لئے اہنکو محل مومل کی ماڑی کہلایا جاندا ہے۔
راجہ رائے سہاسی دے دور ایچ ایے قلعے تعمیر کیتے گئے چکنی مٹی نال مومل جی ماڑی دے علاوہ چھ دوسرے محل تعمیر نال ہوئے، جن دے نام:
1. مومل جی ماڑی
2. اچھ
3. ماتھیلا
4. سیورائی
5. ماڈ
6. الور
7. سیوستان
مومل جی ماڑی دے کھنڈرات اس پہاڑ ی ٹیلے تے ایک عظیم الشان قلعے دی موجودگی دا پتہ دیندے نے، جب کہ ان کھنڈرات تو وقتاً فوقتاً زیورات، ظروف و دیگر اشیاء ملدی رہندی ہے، جو ایتھے دور قدیم دے کسی قلعے یا محل کی موجودگی دا ثبوت فراہم کردے نے۔
"مومل ماڑی"دا میوزیم بھی تعمير کیتا گیا ہے. جس وچ ملن والی اشیاہ اور چیزیں رکھی جاندی ہںن. اور سياحت کرن والے کو دیکھائی جاندی نی۔
مومل جی ماڑی دے قدیم آثار ، گھوٹکی توں 11کلومیٹر مشرق دی طرف ماتھیلو روڈ اُتے واقع نيں۔ ایہ ماڑی 15ایکڑ رقبے پرپھیلی ہوئی اے تے پہاڑی تودےآں اُتے واقع اے۔ انہاں تودےآں دے 12ایکڑرقبے اُتے کچی پکی اِٹاں دے مکانات تے جھگیاں اُتے مشتمل پنڈ اے جدوں کہ جنوب مغربی سمت وچ بقیہ 3ایکڑ رقبہ غیر آباد اے۔ اس غیر آباد حصے سےمتعلق دیو مالائی قصے،کہانیاں مشہور نيں ۔ اس دے بارے وچ قیاس کيتا جاندا اے کہ ایتھے کسی دور وچ مومل دا محل واقع سی۔ محل نوں سندھی بولی وچ ’’ماڑی ‘‘ کہیا جاندا اے، اس لئی ایہ محل مومل دی ماڑی کہلاندا اے۔ سندھی مؤرخین دے مطابق مومل ناں دا ایہ قلعہ نما محل 590ء وچ سہاسی ثانی دے دور حکومت وچ تعمیر ہويا سی۔ راجا رائے سہاسی نوں تعمیراتی کماں توں بہت دل چسپی سی تے اس نے چکنی مٹی توں مومل جی ماڑی دے علاوہ چھ دوسرے محل تعمیر ہوئے، جنہاں دے ناں اچھ، ماتھیلا، سیورائی، ماڈ، الور تے سیوستان نيں۔ مومل جی ماڑی دے کھنڈر اس پہاڑ ی ٹیلے اُتے اک عظیم الشان قلعے دی موجودگی دا پتہ دیندے نيں، جدوں کہ انہاں کھنڈر توں وقتاً فوقتاً زیورات، ظروف و ہور اشیاء ملدی رہندیاں نيں، جو اوتھے دور قدیم کےکسی قلعے یا محل دی موجودگی دا ثبوت فراہم کردی نيں۔ تریخ معصومی وچ اس قلعے دا تذکرہ قلعہ ’’ماتھیلہ ‘‘کے ناں توں کيتا گیا اے تے ايسے ناں دی مناسبت توں میرپور ماتھیلو دا قصبہ موسوم اے۔ لوک داستان مومل رانو انہاں ہی قدیم آثار توں منسوب اے۔ ایتھے توں ہندو فن تعمیر دا کوئی نمونہ نئيں مل سکیا۔ تریخ معصومی دے مطابق مسلمان مجاہد ،محمد بن قاسم ثقفی نے 711ء (93ھ) دے نیڑے اس علاقے اُتے قبضہ کر ليا تے اس وقت دا ہندو راجا داہر، محمد بن قاسم توں مقابلہ کردے ہوئے ماریا گیا سی۔
مسٹر این جی موجمدار نے محکمہ آثار قدیمہ ہند دی سالانہ رپورٹ 1930-39 وچ اپنی کتاب ’’ایکسپلوریشنز انہاں سندھ‘‘ وچ اروڑ دے قدیم آثار دا دورہ کرنے دے بعدلکھااے۔ ’’جنوبی سڑک دے نال نال گائاں اروڑ دے عین شمال مشرق وچ چھوٹی چھوٹی ڈھیریاں دا مجموعہ اے جنہاں نوں مقامی طور اُتے ’’گڑھی گور‘‘ کہندے نيں۔ انہاں دی زیادہ توں زیادہ بلندی 8فٹ اے۔ انہاں وچوں اک وچ کھدائی دے دوران زمین دی پرت سےستويں یا اٹھويں صدی عیسوی دی کئی منقش اینٹاں ملی نيں،جس توں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاندا اے ،کہ اروڑ دا ایہ حصہ ماپہلے عرب ہندو آبادی کاشہر سی۔ روہڑی توں تقریباً ساڈھے تن میل جنوب وچ اک گائاں ہاکڑاہے ، اس دے تے اروڑ دے درمیان ہن ناران ہر بہندی اے۔ 1855ء وچ کیپٹن کربی نے اس نہر دی کھدائی دے سلسلے وچ لکھاتھا کہ ’’اس عظیم نارا نہر نوں کھودتے ہوئے سانوں کدی کدائيں اِٹاں دے ٹوٹے پھوٹے ڈھیر ملے ، بالآخر زمین توں تقریباً دس فٹ تھلے ، گہرائی وچ بے شمار مکانات دیاں بنیاداں ملیاں۔ انہاں آثار وچ سانوں چکنی مٹی دی بنی ہوئی کئی چیزاں ملیاں، جداں پانی دے پیالے، اک کوزہ، کچھ پرنالے تے بچےآں دے بوہت سارے کھلونے۔ زمین دی سطح توں دس فٹ تھلے اس مدفون شہر دے متعلق ہماریا تجسس سانوں ہاکڑا لے گیا، جتھے اک بزرگ آدمی نےاس شہر دی موجودگی دی تصدیق دی تے اوہ سانوں نارا ہیڈ توں دو میل دے فاصلے اُتے لے گیا ،جتھے کھنڈر تلے دبے ہوئے قدیم دور دے اک بازارکے آثار نظر آئے ، لیکن ہن انہاں دبی ہوئی عمارتاں دا کوئی نشان نئيں اے۔ شایدہور کھدائی دے نتیجے وچ قدیم دور دی کسی بستی دے کھنڈر ضرور ملیاں گے‘‘۔ انہاں نے وی اپنے اک تحقیقی مقالے وچ مومل جی ماڑی دے قدیم آثار دی تصدیق دی اے۔
مومل جی ماڑی ، دا ذکر لوک کہانیاں وچ وی موجود اے ۔ مومل رانو دی داستان دے مطابق امر کوٹ دا فرما ں روا ، راجا ہمیر سومرو، اپنے خاص مصاحب، رانو مہندراسنگھ، سوڈھو، سین ہارو دھرم چنی تے ڈانروبھتیانی دے اسيں راہ امر کوٹ دے دورافتادہ جنگلات وچ شکار کھیلا کردا سی اورجانوراں دا پِچھا کردے ہوئے اکثر ایہ لوک اپنی سلطنت دی حدود توں اگے وی نکل جایا کردے سن ۔ اک دن جدوں ایہ لوک شکار کھیلنے وچ مصروف سن کہ اچانک اک شخص انہاں دے سامنے آگیا، جو انتہائی پریشان حال لگ رہیا سی۔ انہاں لوکاں نے مذکورہ شخص نوں کھانا تے پانی دینے دے بعدپنے نال شامل کے لیا لیکن اسنوں اپنے بارے وچ کچھ نئيں دسیا۔ رانومیندھرونامی ایہ نوجوان راجا ہمیر سومرو نوں بہت پسند آیا تے اوہ اسنوں اپنے خاص مصاحبین دی صف وچ شامل کرکےنال رکھنے لگا۔ رانونے انہاں نوں دسیا کہ اوہ کشمیر دے نیڑے واقع اک ریاست دا شہزادہ اے تے اوہ ایتھے مومل نامی حسینہ دی شہرت سن کر اس دی محبت حاصل کرنے دے لئی قسمت آزمائی دے لئی آیا اے۔ دل چسپ گل ایہ اے کہ راجا ہمیر وی شہزادی نال شادی دا امیدوار رہ چکيا سی لیکن شہزادی مومل دی شرائط پوری کرنے وچ ناکام رہیا سی۔اس نے نوجوان ر انو پریہ گل ظاہر نئيں کيتی۔ انہاں چاراں نے اسنوں یقین دلایا کہ اس دی مومل تک پہنچنے دے لئی نہ صرف بھرپور رہنمائی بلکہ ہر ممکن مدد کيتی جائے گی۔
مومل نامی دوشیزہ جس علاقے وچ رہندی سی اوہ امر کوٹ دے شمال مشرق وچ ’’لودھروا‘‘نامی قصبے وچ واقع سی، اوتھے اک پراسرار محل وچ جس دا ناں ’’کک محل‘‘ سی، اوہ اپنی ست کنیزےآں دے اسيں راہ رہندی سی۔ کک محل نوں مومل نے اس انداز توں تعمیر کروایا سی کہ اوہ اک جادوئی محل لگدا سی۔بعض روایات دے مطابق ،مومل نامی حسین دوشیزہ، گوجر قوم دے حکمراں، "راجا نند" دی بیٹی سی، جولودھروا دے علاقے دا حاکم سی۔شہزادی مومل بے انتہا حسین و جمیل دوشیزہ سی ۔ جدوں اوہ جوان ہوئی تاں اس دے حسن دی شہرت دور دور تک پھیل گئی تے اس نال شادی دے لئی وڈے وڈے راجا ، مہاراجاواں کےپیغامات آنے لگے، جنہاں وچ بعض دا شمار انتہائی طاقت ور حکم راناں وچ ہُندا سیاور شہزادی دے انکار دی صورت وچ انہاں دی ناراضی ، راجا نند دی سلطنت دی تباہی و بربادی دا باعث وی بن سکدی سی۔ اس کاحل شہزادی مومل نے ایہ کڈیا کہ اک خطرناک پہاڑی چوٹی اُتے اک پراسرار محل تعمیر کروایا، جس وچ اوہ اپنی ست بہناں دے نال رہندی سی۔ انہاں وچوں ’’سومل ‘‘اپنی ذہانت تے ’’نااٹر ‘‘ اپنی پراسرار پلاننگ کرنےماں مشہور تھی۔ادونے بہناں نے اپنی ذہانت تے پلاننگ نوں بروئے کار لیا کے شہزادی مومل دے محل نوں اک عجوبے دی شکل دے دی۔ محل دے دروازے دے دونوںاطراف دو خاں خوار شیر کھڑے کیتے گئے، جو وڈی مہارت توں بنائے گئے سن تے شعبدہ بازی دا انتہائی اعلیٰ نمونہ سن ۔ دونے شیر اپنی ہیبت ناک صورت دے نال بالکل اصلی نظر آندے سن ۔ انہاں دے اگے اک بہت وڈا دریا موجزن سی، جسنوں پار کرنا ناممکن نظر آندا سیلیکن ایہ وی حقیقی نئيں سی، صرف فریب نظر سی، لیکن دیکھنے والےآں پرحقیقت دا گمان ہُندا سی۔ دوسری طرف ، محل دے اندر صحن وچ ، ست انتہائی دیدہ زیب تے نفیس پلنگ رکھے ہوئے سن، جنہاں اُتے قیمتی کپڑے دی چادراں بچھی ہوئیاں سن۔ ساتاں پلنگ اک جداں نظر آندے سن تے انہاں وچ ذرا سا وی فرق نظر نئيں آندا سیلیکن انہاں وچوں چھ پلنگ کچے سوت توں بُنے ہوئے سن تے انہاں دے تھلے گہرے گڑھے کھودے گئے سن ۔ جدوں کہ انہاں وچوں اک پلنگ مضبوط نیواڑ توں بنایا گیا سی۔ان چھ پلنگاں اُتے جداں ہی کوئی شخص بیٹھدا سی، اس دے بجھ توں پلنگ ٹُٹ جاندا سی تے اس اُتے بیٹھنے والا شخص گڑھے وچ گر جاندا سی۔
مومل شہزادی نے اعلان کروا دتا کہ جو شخص میری تمام شرائط پوری کرنے دے بعد میرے محل وچ داخل ہوکے،ایتھے رکھے ہوئے اصل پلنگ اُتے آکے بیٹھ جائے گا توماں اس نال شادی کرلاں گی۔ بہت ساریاں ریاستاں دے حکم راں، شہزادے تے امرا قسمت آزمائی دے لئی آئے،لیکن کچھ تاں پہاڑاں دی ہیبت توں خوب زدہ ہوکے واپس چلے گئے، کچھ دریا دی بپھردی ہوئی موجاں تے خوف ناک شیراں نوں دیکھ کے بھج گئے۔ چندبہادرافراد انہاں تمام آزمائشاں توں گزر کر محل دے اندر داخل ہونے وچ کامیاب ہوئے لیکن جداں ہی شہزادی دی اگلی شرط دے مطابق کچے سوت توں بنے ہوئے پلنگاں اُتے بیٹھے، اوہ انہاں دے تھلے بنائے ہوئے گہرے گڑھاں وچ جا گرے، گڑھاں توں نکلنے دے بعد انہاں نوں ناکام و نامراداپس لُٹنا پيا ۔ امرکوٹ دا حکمراں راجا ہمیر سومرو وی قسمت آزمائی دے لئی گیا، لیکن دریا دی موجاں تے دھاڑدے ہوئے شیراں نوں دیکھ کے اوتھے توں واپس پرت گیا۔
آخر وچ کشمیری شہزادہ ، رانو میندھرو جو بہادری وچ اپنی مثال آپ سی، راجا ہمیر تے اس دے ساتھیاں دی رہنمائی وچ مقدر آزمانے دے لئی نکلیا۔خوف ناک پہاڑی بلندیاں نوں سر کرنے دے بعد جدوں اوہ دریا دے کنارے پہنچیا تاں اس دی شوریدہ سر لہراں نوں دیکھ کے ذرا ٹھٹھکا لیکن اس نے دریا دی گہرائی دا اندازہ کرنے دے لئی اپنا نیزہ لہراں پرماریا تاں اسنوں معلوم ہويا کہ ایہ اصلی دریا نئيں اے، صرف شعبدہ بازی دا کمال اے۔ اوہ دریا پار کرکے شیراں دے نیڑے پہنچیا لیکن انہاں دی جانب توں کوئی نقل و حرکت نہ پا کر اوہ نہایت اطمینان دے نال محل وچ داخل ہوئے گیا۔ اوتھے اسنوں اک ہی جیسےست پلنگ نظر آئے۔ اس نے ہر پلنگ اُتے بیٹھنے توں پہلے اپنا نیزہ مارکر انہاں نوں جانچااور اس طرح اوہ اصل پلنگ اُتے جاکے بیٹھ گیا۔ شہزادی تک اس دی کامیابی دی اطلاع پہنچی تاں اس نے رانو نوں اپنے حضور طلب کيتا۔ رانو نوں دیکھدے ہی اوہ اس دی خوب صورتی دے سحر وچ گرفتار ہوئے گئی تے اپنی شرط دے مطابق اس نال شادی کرلئی- راجا ہمیر سومرو دے مخبراں نے اسنوں شہزادہ رانواور مومل شہزادی دی شادی کيتی خبر پہنچائی تاں اوہ رقابت دی اگ وچ جلنے لگا۔ رانو جدوں کک محل توں واپس امرکوٹ آیا توراجہ نے اسنوں اپنے دربار وچ طلب کيتا تے اسنوں حکم دتا کہ اوہ آئندہ مومل نال ملن دے لئی نہ جائے۔ راجا نے اس دی نگرانی دے لئی پہریدار تعینات کر دتے۔ رانو،راجا دی طرف توں لگائی جانے والی پابندیوںسے بہت پریشان سی تے مومل دی یاد وچ تڑپتا رہیا جدوں کہ مومل دی وی ایہی کیفیت سی۔ اک روز شام دے وقت اپنا کم نمٹا کر اوہ اپنے کمرے وچ آیا تے جدوں اندھیراگہرا ہوئے گیا تاں پہریداراں دی نگاہاں توں بچ کر پچھلے دروازے توں نکل کے اوہ اپنے تیز رفتار اونٹھ اُتے بیٹھ کر لودھروا دی جانب روانہ ہويا۔ اوتھے ساری رات اوہ کک محل وچ مومل دے نال رہیا۔ جدوں شب دا آخری پہر باقی رہ گیا تاں اوہ مومل نوں الوداع کہہ کے امرکوٹ واپس آگیا۔ لودھروا تے امرکوٹ دے درمیان طویل فاصلہ سی، لیکن رانو دا ہن روز دا معمول بن گیا کہ اوہ پہریداراں دی نگاہاں توں بچ کر عقبی راستے توں باہر نکلدا تے طویل سفر طے کردا ہويا مومل دے پاس پہنچ جاندا تے صبح امرکوٹ واپس آکے راجا ہمیر دے دربار وچ امور سلطنت نمٹایا کرتاسی۔ اک روز راجا دے جاسوساں نے اسنوں لودھروا دی جانب جاندے ہوئے دیکھ لیا، انہاں نے راجا ہمیر نوں اطلاع دی۔ راجا ہمیر، رانو دے گھر اُتے آکے اس دی واپسی دا انتظار کردا رہیا۔ صبح جداں ہی رانو ، مومل توں مل کے واپس آیا، راجا دے حکم اُتے اسنوں گرفتار کرکے نظر بند کر دتا گیا۔ کچھ دناں تک رانو قید وچ رہیا ، فیر راجا نوں رانو دے نال اپنی دوستی دے خوش گوار لمحات یاد آئے جس توں اس کادل پسیجنے لگیا تے اس نے رانو دی رہائی دا حکم دتا ۔ رہائی دے بعد اس نے رانو توں وعدہ لیا کہ اوہ آئندہ مومل نال ملاقات دے لئی کک محل نئيں جائے گا۔ رانو نے کچھ عرصے تک تاں راجا دے نال کیتے گئے وعدے دی پاسداری دی لیکن مومل دی محبت نے فیر اسنوں لودھروا جانے اُتے مجبور کر دتا تے اوہ اس توں چوری چھپے دوبارہ ملنے لگا۔
اک مرتبہ رانو معینہ وقت اُتے شہزادی مومل نال ملن دے لئی کک محل نئيں پہنچ سکیا، جس دی وجہ توں مومل اس دے فراق وچ تڑپتی رہی۔ مومل نے اپنے محبوب دا بہت انتظار کيتا، فیر اپنے دل نوں تسلی دینے دی خاطر، اپنی بہن سومل نوں مردانہ لباس پہنا کر اپنے پاس رانو دی جگہ لٹا لیا۔ رات دے کسی پہر فرصت ملدے ہی رانو اوتھے پہنچ گیا، تاں اس نے دیکھیا کہ مومل دے نال کوئی اجنبی شخص سورہاہے۔اندھیرے دی وجہ توں اسنوں سومل دا چہرہ نظر نئيں آیا۔ اس نے بجائے مومل نوں جگا کر اس بارے وچ باز پرس کرنے کے، اس دی طرف توں بدگمان ہوکے اوتھے توں چلا گیا لیکن جاندے وقت اپنی چھڑی مومل دے سرہانے چھڈ گیا۔ صبح جدوں مومل نیند توں بیدار ہوئی تاں اس نے اپنے سرہانے رانو دی چھڑی رکھی ہوئی دیکھی، اوہ سمجھ گئی کہ رانو اس نال ملن آیا سی لیکن سومل نوں اس دے نال محو خواب دیکھ کے بدگمانی وچ مبتلا ہوکرواپس چلا گیا لیکن اپنی آمد دی نشانی دے طور اُتے اپنی چھڑی چھڈ گیا اے۔ رانو اس دے بعد کئی روز تک اس سےملنے نئيں آیا تے مومل اس دے فراق وچ تڑپتی رہی۔ ّآخررانو دی محبت توں مجبور ہوکرمومل نے مردانہ بھیس بدلا تے اک اونٹھ اُتے سوار ہوکرامر نوں ٹ پہنچ گئی۔ اوتھے اک سرائے وچ ٹھہر کر اوہ کئی دناں تک رانو نوں تلاش کردی رہی۔ اک جگہ اوہ اسنوں نظر آگیا، مومل نے اسنوں آواز دی، مسلسل گریہ زاری دی وجہ توں مومل دی آواز خاصی بھرّائی ہوئی سی ، رانو اس دی آواز نئيں پہچان سکیا لیکن اوہ اسنوں کوئی اجنبی مرد سمجھ کر اس دے نیڑے آیا۔ نیڑے آنے اُتے جدوں مومل نے اسنوں اپنا چہرہ دکھایا تاں اوہ نفرت توں منہ موڑ کر واپس جانے لگا۔ رانو اس دے قدماں توں لپٹ گئی تے اسنوں یقین دلانے دی کوشش کيتی کہ جو کچھ اس نے کک محل وچ دیکھیا اوہ محض اس دی غلط فہمی سی، اس دے نال اس دی بہن سومل سو رہی سی۔ مومل نے رانو توں اپنی اس غلطی دی معافی وی منگی لیکن رانو، مومل توں اس حد تک بدگمان ہوچکيا سی کہ رانو دی آہ و زاری دیکھ کے وی اس دا دل نئيں پسیجا۔ مومل دی رانو نوں منانے دی ہر کوشش رائیگاں ہوئے گئی تاں اس نے دل برداشتہ ہوکرقریب ہی اگ دے جلدے ہوئے الاؤ وچ چھلانگ لگاکے خودکشی کرلئی- مومل کےمرنے دے بعد رانو نوں اس دی محبت دی سچائی دا یقین آیا، تاں اس نے وی ايسے الاؤ وچ کود کر اپنی جان دے دی۔تریخ دے صفحات وچ مومل تے رانو دی محبت دی داستان ہمیشہ دے لئی امر ہوئے گئی ۔ شاہ عبداللطیف بھٹائی نے ’’ شاہ جو رسالو ‘‘ وچ اس دا تذکرہ شاعرانہ انداز وچ کیہ اے جس دی وجہ توں مومل رانو دی کہانی سندھ دے بچے بچے دی بولی اُتے عام اے۔ قدیم آثار دے ماہرین دے مطابق کک محل لودھروا دے نیڑے گھوٹکی دے پنڈ وچ پہاڑی ٹیلےآں اُتے واقع سی، مومل رانو دے مرنے دے بعد اس دا نام’’ مومل رانو دی ماڑی ‘‘ پے گیا جو اج مومل دی ماڑی دے ناں توں معر وف اے۔ سکھر دی سیر تے قدیم آثار توں دل چسپی رکھنے والے شائقین گھوٹکی توں گیارہ کلومیٹر دا سفر طے کر کے ’’مومل دا محل یا ماڑی ‘‘ دیکھنے ضرور جاندے نيں جس دے صرف کھنڈر باقی رہ گئے باقی آثار صفحہ ہستی توں مٹ چکے نيں۔
