مولانا مظہر الحق
مولانا مظہر الحق جنگ آزادی کےعظیم رہنما، قومی یک جہتی کے علم بردار، قومی صحافت کے اہم رکن، مادرہندکے ہونہار سپوت سن ۔ آپ نے ملک کی آزادی کے بیرسٹری چھوڑ کے آزادی اور جدوجہد میں حصہ لیا ۔
جم
سودھومولانا مظہرالحق دی تریخ پیدائش 22 دسمبر 1866 اورجائے پیدائش مقام بہپورا ضلع پٹنہ اے ایہ جگہ پٹنہ شہر توں تقریباً پچیس کلو میٹر پچھم اے۔ مولانا دی یادگار اک مڈل اسکول تے اک مسجد آج وی بہپورا وچ موجود اے۔ والد دا ناں احمد اللہ سی۔ مظہرالحق بھائی وچ اکیلے سن ۔ انہاں دی صرف اک بہن سی غفورالنساء۔آبائی مقام بہپورا ضلع پٹنہ دے علاوہ انہاں دی زندگی دا کافی وقت فرید پور، آندر(موجودہ سیوان ضلع) وچ گزریا جتھے انہاں دے والد احمد اللہ دی نانہال سی۔ ایہ گھرانا عقیدتاً وہابی سی۔ ==سیاسی زندگی مولانا دی سیاسی زندگی نوں تن سطح اُتے دیکھنے دی ضرورت اے۔ مقامی سطح، ریاستی سطح تے قومی سطح اُتے انہاں دی خدمات قابل ذکر نيں۔ مولانا دی قریبی رشتہ داری سیوان شہر توں سولہ کلومیٹر جنوب آندر گاؤں وچ سی۔ مولانا نے اوتھے اپنے لئی رہائش گاہ 1900 وچ بنائی تے اس دا ناں آشیانہ رکھیا۔ اس آشیانہ وچ اوہ بہت دناں تک رہے۔ بیرسٹری دی تعلیم مکمل کرنے دے بعد مولانا نے پٹنہ فیر چھپرہ کچہری وچ وکالت شروع کيتی۔ اس زمانے وچ اوہ بالکل کلین شیو دے خوبصورت توں نوجوان سن ۔ انگریزی سوٹ تے ٹائی وچ انہاں دی شخصیت پروقار نظر آتی سی۔ چھپرہ ضلع نال تعلق رکھنے والے ڈاکٹر راجندر پرساد وی سیوان توں تقریباً پندرہ ویہہ کلو میٹر پچھم دے رہنے والے سن تے انھاں نے وی وکالت دا پیشہ اختیار کيتا سی۔
1903 وچ مولانا نوں سارن میونسپلٹی دا وائس چیر مین بنایا گیا۔ اوہ اس عہدے اُتے 1906 تک رہے۔ اس مدت وچ میونسپلٹی دی مالی حیثیت کافی مضبوط ہوگئی۔ اک مدت دے بعد فیر اوہ سارن میونسپلٹی وچ آئے 1924 توں 1927 تک چیرمین رہے۔ ترہت ڈویزن دے کمشنر انگریز افسر ڈی۔ واٹسنD. Watson نے انہاں دے کماں دی خوب تعریف کيتی۔
ریاستی سطح اُتے مولانا دی خدمات انتہائی قابل قدر نيں۔ سچتانند سنہانے اپنی کتاب Some Eminent Behar Contemporaries وچ لکھیا اے:
"We are led to form a new alliance in which the Biharee Musalman was to play as prominent and as honorable part as his Hindu compatriets has done in the year gone by"
مولانا مظہرا لحق، سچتانند سنہا، دہلی دربار وچ سر علی امام جداں حضرات دی کوششاں دا نتیجہ سی کہ شہنشاہ جارج پنجم نے 12 دسمبر 1911 نوں بہار تے اڑیسہ نوں ملیا کے اک وکھ ریاست بنانے دا اعلان کيتا نال ہی ایہ وی اعلان کيتا گیا کہ اس نوتشکیل شدہ ریاست دا صدر مقام پٹنہ ہوئے گا اس طرح 22 مارچ 1912 نوں اس نويں ریاست دا قیام ہوگیا تے یکم اپریل 1913 توں سارے کم پٹنہ وچ ہونے لگے۔ اس توں پہلے ایہ کلکتہ دے زیر نگيں سی۔ اس تریخ نوں Royal Darbar of Delhi وچ ایہ اعلان کيتا گیا کہ ہندوستان دا دار الخلافہ ہن کلکتہ دی بجائے دہلی وچ ہوئے گا۔ اک دن پہلے تک ریاست پنجاب دے زیر اثر دہلی دا شمار اک تحصیل دے طور اُتے ہُندا سی۔ دہلی دربار 1911 دی وجہ توں کلکتہ دی مرکزیت ختم ہوگئی۔
مسلم لیگ دے فاؤنڈرممبر وچ مولانا دا وی ناں آتا اے اس تنظیم نوں مضبوط تے اُتے اثر بنانے دی خاطر اوہ حسن امام دے نال ڈھاکہ تے بنگال دے دوسرے علاقےآں وچ گئے۔ بہار وچ اس دے دفتر دی باضابطہ ابتدا 1908 توں ہوئی، تب توں مولانا اس دے سکریٹری رہے۔ انھاں نے 1915 وچ اس دے بمبئی اجلاس دی صدارت وی دی سی۔ اس سلسلے وچ سچکيا نند سنہا دا بیان قابل ذکر اے: "Haque nursed the infant league on Nationalist Line" ایتھے اسيں سچتانند سنہا دے حوالے توں کہہ سکدے نيں کہCommunal Harmony تے Nationalist Line دی بنیاد اُتے ہی مولانا نے مسلم لیگ دی پرورش کيتی۔ ایتھے ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ مسلم لیگ نال تعلق رکھنے دے بعد وی اوہ انڈین نیشنل کانگریس توں دور نئيں رہے تے نال مل کے چلنے دی کوشش کردے رہے یعنی کانگریس تے مسلم لیگ اک دوسرے دے رقیب یا حریف دے طور اُتے نئيں بلکہ اک دوسرے دے معاون دی حیثیت توں کم کردے رہے۔
انڈین نیشنل کانگریس دی ستائیسواں کانفرنس 1912 وچ بانکی پور، پٹنہ دے مقام اُتے منعقد ہوئی۔اس (Reception) ری سپشن کمیٹی دے چیرمین مولانا ہی سن ۔ کچھ لوکاں نے مسلم لیگ نوں مسلم تنظیم تے کانگریس نوں ہندو تنظیم کہیا۔ مولانا ایسی سوچ دے مخالف سن ۔
مولانا نے ہندوستانی صنعت دے تحفظ دی خاطر آواز اٹھائی تے ایتھے دی انڈسٹری دے پچھڑے پن دا ذمے دار انگریزی حکومت نوں دسیا۔ انھاں نے واضح طور اُتے کہیا کہ حکومت برطانیہ برمنگھم تے لنکا شائر دی انڈسٹری نوں دھیان وچ رکھ دے ساری پالیسی بناندی اے۔ جو ہندوستان دے نال ناانصافی اے ، بہار دے نال ناانصافی اے۔ مولانا دے انہاں نظریات دی تائید دادا بھائی نوروجی نے وی کيتی۔
پرائمری تعلیم دی فیس ختم کرنے دے لئی مولانا نے بہت کوشش کيتی اس زمانے وچ بال کرشن گوکھلے نے وی پرائمری تعلیم توں متعلق اس طرح دے مطالبات پیش کیتے۔ انہاں دونے رہنماؤں نے لڑکیوں دی تعلیم اُتے وی خاص زور دتا۔ انہاں دے زمانے وچ تویہ کوششاں پوری طرح بار آور نئيں ہوپائی لیکن انہاں گلاں دا اثراب دیکھنے نوں مل رہیا اے۔
انگریزی سرکار دی شروعات وچ آئی سی اِس (ICS) اک عہدہ سی اس دا امتحان لندن وچ ہُندا سی تے آج وی ہُندا اے۔ ہندوستان دے کسی وی شہر وچ اس امتحان دے لئی کوئی مرکز نئيں ہُندا سی۔ مولانا نے انڈین نیشنل کانگریس دے 1912 والے پٹنہ اجلاس وچ پرزور مطالبہ کيتا کہ ہندوستان وچ وی امتحان دا مرکز بنایا جائے تے ایہ گل مان لی گئی۔ کانگریس دے ايسے اجلاس وچ مولانا نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ افسران نوں Executive تے Judiciary وکھ وکھ خاناں وچ واضح طور اُتے رکھیا جائے۔ مولانا دا ایہ وی مطالبہ سی کہ وکیلاں دے بیچ توں ہی جیوڈیشری دے افسران دا انتخاب ہوئے۔ 1912 وچ کانگریس پلیٹ فارم توں مولانا نے جو مطالبہ کيتا سی اسنوں مان لیا گیا۔
اسی زمانے وچ اک نويں اصطلاح ہوم رول دی آئی سی۔ اردو دے مشہور شاعر تے لکھنؤ دے وکیل پنڈت برج نرائن چکبست بست نے کہیا سی:
برطانیہ دا سایہ سرپہ قبول ہوئے گا اسيں ہواں گے عیش ہوئے گا تے ہوم رول ہوئے گا
مظہرالحق نے ہوم رول نوں قبول کيتا لیکن برطانیہ دا سایہ قبول نئيں کيتا۔ انہاں دے اس نظر یے توں سو فی صد متفق لوکاں وچ بال گنگا دھر تلک تے مسز اینی بسنٹ دا ناں لیا جاسکدا اے۔ ايسے نظریے دی بنیاد اُتے مختلف علاقےآں وچ ہوم رول دے دفتر بنائے گئے۔ بہار وچ 16 دسمبر 1916 نوں بہار ہوم لیگ دی شروعات ہوئی تے مظہر الحق اس دے پہلے صدر بنائے گئے۔
اس وقت تک مولانا مظہرالحق دا شمار اسيں انگریز دوست دی حیثیت توں کردے نيں ۔ اس دے چند سال بعد ہی انہاں دے نظریات وچ تبدیلی ہوئی اے۔ جلیا ں والا باغ سانحہ توں انھاں کافی دکھ ہويا، مہاتما گاندھی، مولانا ابوالکلام آزاد، علامہ اقبال جداں لوکاں دی وجہ توں انہاں دی سوچ بدلی۔ طرابلس تے بلقان دی جنگ دے بعد ترکی خلافت دے زوال نے مظہرالحق نوں وی مولانا ابوالکلام آزاد تے گاندھی جی دی طرح انگریز مخالف کر دتا۔
1920 وچ صداقت آشرم تے 1921 وچ بہار ودیاپیٹھ دی شروعات مولانا ہی دی کوششاں دا ثمرہ اے اس دے بعد مولانا دی زندگی دا رخ ہی بدل گیا۔ اخبار The Independent لکھدا اے:
Mazharul Haque returned from Calcutta after the speical congress, gave up his huge practice, changed his method of dress, grew a beard and retired in to TAPOVAN on Gangas, Called the Sadaqat Ashram. Since then he became a FAQEER.
اس طرح انھاں نے مغربی طرز زندگی تے وڈے عہدے توں کنارہ کشی اختیار کيتی تے بالکل فقیر بن گئے۔ ہن انھاں اپنی سوچ دے مطابق دا م کرنے دا زیادہ موقع ملا۔ اس طرح مولانا تن من دھن توں ملک وقوم دی خدمت وچ لگ گئے۔ مزاج وچ فقیری جو آئی تاں ہر طرح دی رکاوٹاں ختم ہوگئياں ۔
ہنمولانا دے سامنے صرف تن کم رہ گئے:
- - ہندوستانیاں وچ تعلیم دا فروغ
- - ہندوستانیاں وچ بھائی چارے نوں بڑھاوا دینا
- - برطانوی سامراج دی مخالفت، ايسے ضمن وچ انگریزی عہدے تے انگریزی سامان دی مخالفت وی شامل اے۔
ہندوستانی قوم، ہندوستانی بولی تے ہندوستانی اشیا دی قدر و قیمت دا اندازہ صداقت آشرم توں ہوئے سکدا اے۔ زمین خیرو میاں دی تے کالج طلبا دی مدد توں مولانا نے جھونپئی بنائی۔ اوہ خود وڈے انگریزی داں سن اس مکان دا کوئی انگریزی ناں دے سکدے سن ۔ خود مسلمان سن تے عربی فارسی دے ماہر وی سن ۔ اس لئی عربی فارسی ناں وی دے سکدے سن یا فیر خالص سنسکرت ہندی قسم دا ناں وی دے سکدے سن لیکن انہاں نوں ہندوستان دی مختلف برادری توں لے کے ہندوستان دی مختلف بولی نال پیار اے اس لئی اس دا ناں عربی فارسی تے سنسکرت دی بنیاد اُتے صداقت آشرم رکھیا۔
مسلم لیگ وچ قیام پاکستان دی منگ زور پھڑنے لگی۔ مولانا ابوالکلام آزاد دی طرح مولانامظہرالحق نے وی اس مطالبے دی مخالفت کيتی۔ مولانا آزاد کانگریس وچ سن ۔ مظہرالحق نے مسلم لیگ وچ رہندے ہوئے واضح طور اُتے کہیا:
"315 million with one ideal, one aim, where 70 million detatch themselves"
ساڈھے اکتیس کروڑ اک نظریہ دے حامی نيں۔ اس وچ ست کروڑ لوک خود نوں وکھ کیوں کرن۔کاش اس نظریے اُتے عمل درآمد ہُندا تاں ہندوستان نوں بٹوارہ، فرقہ وارانہ فساد، دہشت پسندی، علاحدگی پسندی جداں کرب توں نئيں گزرنا پڑدا۔
صحافت وچ مولانا دا اہم ناں اے۔ انھاں نے The Mother Land ناں دا اخبار کڈیا۔ اس زمانے دا مشہور اخبار، The Searchlight تاں کاروبار تے منافع دے اصول اُتے کم کردا سی لیکن مظہرالحق دا اخبار آزادی دے متوالےآں دی آواز بن گیا۔ اس دے لہجے وچ کدرے وی تندی یا سختی نئيں سی۔ پروقار بولی وچ اپنی گل کہہ دینا اس اخبار دا شیوہ رہیا۔ افریقی نسلی امتیاز دے خلاف ایہ اخبار ہمیشہ لکھدا رہیا۔ ہندو مسلم اتحاد دی ہمیشہ تدبیر سمجھدا رہیا، ہندوستانیاں وچ تعلیم دے فروغ دی مسلسل کوشش کردا رہیا، انگریزاں دی مخالفت کردا رہیا ايسے اخبار دی وجہ توں Non Co-operation Movement زور پھڑ نے لگا۔
ہور مذہب وچ شادی نوں مولانا نے فروغ دینا چاہیا۔ انہاں گلاں دی کافی مخالفت کيتی گئی لیکن مولانا نے اپنے نظریے وچ تبدیلی نئيں کيتی۔ ایہ تے گل اے کہ مولانا دی اس گل اُتے ہندو یا مسلم یا کسی وی طبقے نے دھیان نئيں دتا۔ مولانا دی پہلی شادی غوثیہ بیگم توں ہوئی۔ 1902 وچ اک بیٹی پیدا ہوئی۔ بچی دی ولادت دے دن ہی ماں دا انتقال ہوگیا۔ ایہ لڑکی کم عمری ہی وچ فوت کرگئی۔
پہلی بیوی دے انتقال دے بعد دوسری شادی کشور جتھے بیگم توں ہوئی۔ اس بیوی توں اک بیٹے حسن مظہرکی پیدائش 1908 وچ ہوئی۔ ستاراں سال دی عمریعنی1925 وچ ایہ لڑکا داہا ندی دے سیلاب وچ ڈُب کر مرگیا۔ کشور جتھے بیگم ہی توں اک بیٹی ثریاجبین پیدا ہوئی سی تقریباً تن سال دی عمر وچ اوہ بچی اس دنیا توں رخصت ہوگئی۔ کشور جتھے نے 7 ستمبر 1914 نوں اک بیٹا حسین مظہر نوں جنم دتا۔ تھوڑے دناں دے بعد کشور جتھے وی اس دینا توں رخصت ہوگئياں۔
دوسری بیوی دے انتقال دے بعد مولانا نے 1917 وچ تیسری شادی منیرہ طیب جی نال کيتی جو مشہور کانگریسی رہنما تے مہاراشٹر دے عظیم صنعت کار بدر الدین طیب جی دی بھتیجی سن۔ مولانا دے انتقال دے 35-40 سال بعد تک اوہ زندہ رہیاں۔ منیرہ توں کسی بچے دی پیدائش نئيں ہوئی۔
مظہرالحق دی اولاد وچ صرف حسین مظہر ہی زندہ رہے اوہ اردو دے اک اچھے شاعر سن تے مظہرتخلص کردے سن ۔ انہاں دا اک شعر ملاحظہ ہو:
جو سچ کہو تو عجب شے ہیں حضرت واعظ
زمین پہ جیتے ہیں مرتے ہیں آسماں کے لیے